Aldona Zakrzewska* Olsztyn
Współczesna szkoła katolicka placówką
kształtowania społecznie dojrzałej osobowości
dzieci i młodzieży
Podstawą współczesnej szkoły katolickiej jest integralne wychowanie, które stanowi klucz do wychowania jednostek społecznie dojrzałych, czyli świadomie angażujących się nie tylko na rzecz swojego dobra, ale również na rzecz dobra wspólnego społeczności, w których żyją. Takie jest założenie tej placówki oświatowej. Jak natomiast wygląda jej rzeczywistość eduka-cyjna? W jakim stopniu i jakimi środkami realizuje się zapisy zawarte w jej programach wychowawczych? Czy faktycznie stanowi ona ważne ogniwo wychowania obywatelskiego podejmowanego przez instytucjonalne środo-wiska wychowawcze? Niniejsze pytania stanowiły inspirację podjętych roz-ważań. Zanim jednak do nich przystąpię, wyjaśnię na wstępie rozumienie i granice stosowanych w artykule terminów.
Kształtowanie społecznie dojrzałej osobowości traktuję w kategoriach szerokiego spektrum pojęcia socjalizacji, określanej też mianem procesu uspołecznienia, a więc nabywania przez jednostkę społecznej dojrzałości,
* Dr Aldona Zakrzewska jest adiunktem w Katedrze Dydaktyki i Historii Wychowania
Wydziału Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Adres: Katedra Dydaktyki i Historii Wychowania, Wydział Nauk Społecznych Uniwersytetu Warmiń-sko-Mazurskiego w Olsztynie, ul. Prawocheńskiego 13, 10-725 Olsztyn; e-mail: aldona61@ wp.pl.
czyli kompetencji społecznych1. Tak pojmowane działanie wchodzi w zakres
wychowania obywatelskiego propagującego ideę społeczeństwa obywatel-skiego, realizującego między innymi funkcję socjalizacyjną2. Zasadza się
ono na formowaniu obywatelskich wzorców funkcjonowania, czyli kształ-towaniu demokracji, co ma zabezpieczać społeczeństwo przed autokratycz-nym zachowaniem władz państwowych oraz dyktatorskim działaniem grup społecznych. Istotą kształtowania obywatelskiego postępowania jest wycho-wanie do odpowiedzialności, akceptacji, uczciwości, zaufania społecznego oraz odwagi obywatelskiej i niezgody na działania godzące w demokrację3.
Z kolei współczesną szkołę katolicką odnoszę do polskich placówek oświa-towo-wychowawczych, które odrodziły się po 1989 roku4 i stanowią w
rze-czywistości edukacyjnej jedno z coraz bardziej zauważalnych środowisk wychowawczych5, postrzeganych przez niektórych jako instytucja
odgrywa-jąca istotną socjalizacyjnie rolę w życiu przyszłych pokoleń6.
1 Jerzy Modrzewski, Dorota Sipińska, „Socjalizacja”, w: Encyklopedia pedagogiczna
XXI wieku, t. 5, red. Tadeusz Pilch (Warszawa: Wydawnictwo Żak, 2006), 804.
2 Krystyna Kietlińska, Rola trzeciego sektora w społeczeństwie obywatelskim (Warszawa:
Wydawnictwo Dyfin, 2010), 17.
3 Piotr Broda-Wysocki, Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce (Warszawa:
IPiSS, 2003), 38.
4 Adam Maj, Szkolnictwo katolickie w III RP (1989–2001) (Warszawa: Wydawnictwo
Adam, 2002), 193–195.
5 Przed okresem transformacji ustrojowej funkcjonowało jedynie 14 szkół katolickich
prowadzonych przez zgromadzenia zakonne. Dziesięć lat później (1999 r.) było ich 276, w roku szkolnym 2009/2010 istniało 518 szkół z ponad 55 tys. uczniów, a w 2013/2014 działało 582 placówek, w których naukę pobierało ok. 60 tys. dzieci i młodzieży. Aktualnie zakładają je i prowadzą diecezje, parafie, zakony, stowarzyszenia i osoby fizyczne. Zob. Maj, Szkolnictwo, 172–192; Rada Szkół Katolickich, Informator adresowy szkół katolickich w Polsce (War-szawa: Rada Szkół Katolickich, 2011), 85; Rada Szkół Katolickich, Informator adresowy
szkół katolickich w Polsce (Warszawa: Rada Szkół Katolickich, 2014), 102; http://wnk.kuria.
zg.pl/szkoly_katolickie_w_polsce.html (27.09.2015); http://www.rsk.edu.pl/index.php?op-tion=com_content&view=article&id=93:szkoa-z-dusz&catid=48:media-o-rsk&Itemid=161 (27.09.2015).
6 Por. m.in.: Jan Paweł II, „Wychowanie katolickie uwrażliwia na potrzeby innych”.
Spotkanie z młodzieżą High School w Madison Square Garden w Nowym Jorku, Nowy Jork (USA), 3.10.1979, w: Szkoła katolicka w nauczaniu Kościoła. Wybór dokumentów, red. Andrzej Dymer (Szczecin–Warszawa: Centrum Edukacyjne Archidiecezji Szczecińsko-Kamieńskiej, 2002), 101–102; Stanisław Sławiński, „Uczeń szkoły katolickiej. Wychowanie do odpowie-dzialności”, Ateneum Kapłańskie 3 (2007), 477–485; Zenon Grocholewski, „Potrzebna jest szkoła katolicka. Słowo kard. Zenona Grocholewskiego podczas uroczystej sesji związanej z nadaniem Mu tytułu Przyjaciel Szkół Katolickich w Polsce”, w: Rada Szkół Katolickich,
1. Tożsamość szkoły katolickiej – wyjściem naprzeciw
realizacji idei społecznie dojrzałej osobowości
Szkoły katolickie stanowią „cząstkę ewangelicznej misji kościoła”7,
ponieważ zrodziły się w rzeczywistości edukacyjnej, również polskiej, na kanwie Chrystusowego zalecenia, wzywającego uczniów do podjęcia misji wychowawczej: „Idąc, nauczajcie wszystkie narody” (Mt 28, 18–19)8.
Po-słannictwo szkoły katolickiej kształtowania społecznie dojrzałej osobowości wynika z jej tożsamości zasadzonej na syntezie „między kulturą i wiarą oraz wiarą i życiem”9. Na jej szczególny charakter składają się między innymi:
chrystocentryzm, integralność w wychowaniu i kształceniu powiązane ściśle z personalistyczną ideą edukacji oraz systematyczne i krytyczne przekazy-wanie kultury zgodnie z chrześcijańską wizją rzeczywistości. Poniżej cha-rakteryzuję pokrótce te cechy.
Specyfika placówki katolickiej wynika z uwewnętrznienia przez jej wspólnotę pedagogii Chrystusa, co sprawia, że program wychowawczy placówki inspirowany jest zasadami ewangelicznymi10. Wspominał o tym
niejednokrotnie Jan Paweł II, który zauważał: „Szkoła katolicka winna [nie tylko – A. Z.] odróżniać się od szkoły państwowej poziomem
organizacyj-Spotkanie nauczycieli szkół katolickich w Polsce z kard. Zenonem Grocholewskim – Prefektem Kongregacji Edukacji Katolickiej (Warszawa: Rada Szkół Katolickich, 2008), 24–25; Aldona
Zakrzewska, „Pedagogia szkoły katolickiej alternatywą wychowania w dobie ponowoczesno-ści”, w: Opieka i wychowanie – tradycja i problemy współczesne, red. Danuta Apanel (Kraków: Wydawnictwo Impuls, 2009), 147–157; Aldona Zakrzewska, „Szkoła katolicka – jej (bez)sens istnienia w środowisku lokalnym”, w: Różne oblicza funkcjonowania szkoły, red. Lucyna Hurło, Małgorzata Przybysz-Zaremba (Olsztyn: Wydawnictwo Prospekt, 2010), 189–199.
7 Jan Paweł II, „Szkoła katolicka czerpie swą inspirację od Jezusa Chrystusa”,
spotka-nie z przedstawicielami Braci Szkół Chrześcijańskich, Rzym, 21.XI.1981, w: Wychowaspotka-nie
w nauczaniu Jana Pawła II, red. Adam Wieczorek (Warszawa: Wyższa Szkoła Zarządzania
i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego, 2000), 168.
8 Michał Klepacz, Duchowieństwo wobec nowoczesnych prądów w szkole polskiej
(Kielce: Drukarnia św. Józefa, 1930), 73.
9 Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, „Szkoła katolicka”, w: Służyć wzrastaniu
w prawdzie i miłości. Wybór dokumentów Kościoła na temat szkoły katolickiej i wychowania,
red. Janusz Poniewierski (Kraków: Wydawnictwo AA, 2009), 36–48. Por. Adam Maj, „War-tości religijne konstytuujące tożsamość szkoły katolickiej”, w: Kreowanie tożsamości szkoły, t. 2: Konteksty historyczne, społeczno-kulturowe, edukacyjne, red. Krystyna Chałas, Beata Komorowska (Lublin: KUL, 2009), 561–571.
nym i metodologicznym, czyli większą powagą dydaktyczną, lecz także spe-cyficznym ukształtowaniem całości, które, zarówno materiał nauczania, jak i osobę ucznia, stawia w szerszych ramach planu Bożego w odniesieniu do człowieka, zrealizowanego i przedstawionego w Jezusie Chrystusie”11.
Wychowanie w szkole katolickiej powinno objąć pełną formację osoby ludzkiej, a więc musi być holistyczne12. Wynika to z faktu, że „w Chrystusie,
Człowieku doskonałym, wszystkie ludzkie wartości znajdują pełne urzeczy-wistnienie i harmonijną jedność. […] On jest wzorem i przykładem życia, które szkoła katolicka proponuje młodym”13. Jan Paweł II, kierując się ową
perspektywą, zwracał uwagę, iż:
trzeba stworzyć szkołę katolicką, która by w łonie wspólnoty lokalnej umiała być rzeczywistym miejscem integralnej formacji osoby przy pomocy wypra-cowania i przyswojenia kultury ludzkiej w jej różnych formach i wyrazach; miejscem kształtowania do wolności i do odpowiedzialności, do smaku piękna i do twórczości artystycznej, do otwarcia wobec innych i wobec społeczności […] u podstaw wizji życia winna umieścić Jezusa Chrystusa i Jego orędzie zbawienia. W ten sposób, bez wypierania się swojej natury szkoły przezna-czonej dla przekazywania wszelkiej wiedzy, osiąga ten cel w chrześcijańskiej wizji rzeczywistości, za pomocą której kultura otrzymuje swoje uprzywilejo-wane miejsce w integralnym powołaniu człowieka. Będzie szkołą, która potrafi doprowadzić do dojrzałości uzdolnienia tkwiące w każdym młodym człowieku i w świetle różnych sytuacji rodzinnych, moralnych i społecznych, umie przy-gotować go do podejmowania dobrych decyzji. Szkołą, która podaje przejrzy-ście i bez sztuczności wartości znajdujące wyraz w ewangelii i w stałej nauce Kościoła14.
11 Jan Paweł II, „Świadomość specyfiki szkoły katolickiej”, audiencja dla nauczycieli
i uczniów instytutów szkolnych prowadzonych przez zakonnice, Watykan, 27.XI.1982, w:
Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II, red. Adam Wieczorek (Warszawa: Wyższa Szkoła
Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego, 2000), 218–219.
12 Marek Sygut, „Szkoła katolicka – kontekst prawny”, Ignacjański Model Wychowania
1 (1995): 52.
13 Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, „Szkoła katolicka”, 35.
14 Jan Paweł II, „Szkoła katolicka miejscem integralnej formacji młodego człowieka”,
audiencja dla uczestników zebrania generalnego Federacji Instytutów Działalności Wycho-wawczej (FIDAE), Rzym, 28.12.1981, w: Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II, red. Adam Wieczorek (Warszawa: Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego, 2000), 180.
Integralny rys wychowania w szkole katolickiej wynika z przyjętej przez nią personalistycznej wizji człowieka15. W związku z tym jej celem
jest promocja osoby ludzkiej w jej całościowym ujęciu, ze wszystkimi ludz-kimi wartościami „znajdującymi pełne urzeczywistnienie i w konsekwencji swą jedność w Chrystusie”16. Przyjęty personalizm chrześcijański nakazuje
też, aby szkoła katolicka traktowała każdą osobę, zarówno pracowników, jak i rodziców czy ich dzieci, jako „podmiot myślący i zdolny do samostano-wienia”17, a wychowanie jako „szukanie celów prawdziwych, czyli
prawdzi-wych dóbr jako celów działania, oraz […] znajdowanie i pokazywanie dróg do ich realizacji”18. Wobec tego w szkole katolickiej „kształtowanie osoby
w kierunku dobra nie może dokonywać się inaczej, jak przez współdzia-łanie, uczestnictwo, przez wykonywanie wolności. Wychowanie jest więc przede wszystkim dziełem osoby, która jest kształtowana [wychowanka – A. Z.], jej aktywizowaniem, pobudzaniem do współtworzenia, stwarzaniem warunków, w których może rozwijać się wolność osoby”19. Szkoła
katolic-ka przyjmuje zatem podmiotowy charakter procesu wychowania, w którym dwa podstawowe jego elementy – wychowanek i wychowawca – stanowią dwa podmioty niepodzielnie ważne i wolne.
W szkole katolickiej każdy wymiar wychowania podlega wychowaniu chrześcijańskiemu20. W związku z tym:
całe życie ludzkie: fizyczne, duchowe, intelektualne, moralne, indywidualne, rodzinne i społeczne, podlega wychowaniu chrześcijańskiemu. […] Stąd praw-dziwy chrześcijanin, wychowany według wzoru ewangelicznego, jest człowie-kiem nadprzyrodzonym, to jest takim, który myśli, sądzi i działa stale i konse-kwentnie wedle wskazówek zdrowego rozumu, oświeconego nadprzyrodzonym światłem przykładów i nauki Chrystusa. […] Nie ten posiada solidny charakter,
15 Maj, „Wartości”, 568.
16 Kongregacja do Spraw Wychowania, „Szkoła katolicka u progu trzeciego tysiąclecia”,
w: Służyć wzrastaniu w prawdzie i miłości. Wybór dokumentów Kościoła na temat szkoły
kato-lickiej i wychowania, red. Janusz Poniewierski (Kraków: Wydawnictwo AA, 2009), 9.
17 Karol Wojtyła, Miłość i odpowiedzialność (Lublin: KUL 2001), 29. 18 Tamże.
19 Stanisław Chrobak, Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu Karola
Wojtyły – Jana Pawła II (Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie, 1999), 55.
kto postępuje według niestałych i subiektywnych zasad, lecz ten, kto wytrwale kieruje się odwiecznymi zasadami sprawiedliwości21.
Wszystkie te charakterystyczne rysy szkoły katolickiej sprawiają, że ma ona na uwadze wychowanie nie takich chrześcijan, którzy się tylko modlą i czekają na cudowne działanie Opatrzności Bożej, ale chrześcijan, „którzy będą […] wzorowymi obywatelami, zdolnymi do pełnego wkładu swojej inteligencji, solidności, kompetencji w dzieło prawidłowego i porządnego budowania społeczeństwa obywatelskiego”22. Dzieje się tak, ponieważ
szko-ła katolicka ma z założenia wychowywać ku wartościom, przede wszystkim wychowywać do prawdy przez wielkie i małe „p”, do obowiązku konse-kwencji i świadectwa, do miłości, ujmowanej również w aspekcie ludzkiej wrażliwości23, „czyli w szacunku dla bliźniego, w poczuciu
demokratycz-nej tolerancji, unikając sztywności i narzucania, polemik i wrogości. Młody chrześcijanin winien być wychowany do życia i do współżycia, wnosząc miłość Chrystusa, a więc miłość bliźniego, solidarność, nadzieję, ufność, współczucie”24.
2. Szkoła katolicka instytucją wychowania
ku wartościom społecznym
Kształtowanie społecznie dojrzałej osobowości odbywa się w dużej mierze na drodze wychowania ku wartościom, w tym także wartościom spo-łecznym – heterotelicznym, czyli normom funkcjonowania jednostek nad-rzędnych, na przykład rodziny, narodu, państwa, co prowadzi do przyjęcia ich celów za własne. Te z kolei nie są w stanie zaistnieć w życiu człowieka
21 Pius XI, „Encyklika Divini Ilius Magistri O chrześcijańskim wychowaniu młodzieży”,
w: Służyć wzrastaniu w prawdzie i miłości. Wybór dokumentów Kościoła na temat szkoły
kato-lickiej i wychowania, red. Janusz Poniewierski (Kraków: Wydawnictwo AA, 2009), 70.
22 Jan Paweł II, „Przemówienie do nauczycieli i wychowanków rzymskich kolegiów:
Massimo i Santa Maria”, w: Służyć wzrastaniu w prawdzie i miłości. Wybór dokumentów
Kościoła na temat szkoły katolickiej i wychowania, red. Janusz Poniewierski (Kraków:
Wy-dawnictwo AA, 2009), 195.
23 Jan Paweł II, „Przemówienie do uczestników Zgromadzenia Generalnego Federacji
Instytutów Działalności Wychowawczej (FIDAE)”, Rzym, 28.12.1985, w: Służyć wzrastaniu
w prawdzie i miłości. Wybór dokumentów Kościoła na temat szkoły katolickiej i wychowania,
red. Janusz Poniewierski (Kraków: Wydawnictwo AA, 2009), 3.
bez wartości fundamentalnych, czyli wartości autotelicznych i ideotelicz-nych25. Autotelia odnosi się do realizacji celów własnych osoby wobec osób
jej równorzędnych, co w relacjach interpersonalnych przejawiać się może sympatią, przyjaźnią czy miłością. Natomiast ideotelia polega na interio-ryzacji najwyższych idei ludzkości, a mianowicie Prawdy, Dobra, Piękna i Świętości26.
Wartości odgrywają w życiu człowieka i społeczeństw ważną rolę. Edu-kacja ukierunkowana na wartości rozwija i kształtuje nie tylko nas samych, ale również decyduje o naszym bycie, o istocie i jakości życia, o relacjach międzyludzkich, o kompetencjach podejmowania trudnych wyborów, o od-noszeniu się do samego siebie i do innych oraz o stosunku do grup spo-łecznych, w których egzystujemy27. Katarzyna Olbrycht zaznacza, iż brak
wartości w życiu ludzkim jest niebezpieczne charakterologicznie i egzysten-cjalnie, ponieważ prowadzi do bezkrytycznego przyjmowania wszystkiego, a w konsekwencji do braku tożsamości i zachwiania osobowego28. Według
Stanisława Michałowskiego, wychowanie do wartości pełni specyficzne po-słannictwo nie tylko w odniesieniu do rozwoju osobowego, ale także spo-łecznego, gdyż rozwój ten zachodzi „…tylko przez dążenie człowieka do różnorodnych wartości, które pociągają ku sobie, zmuszają do dokonywania wyborów i podejmowania różnorodnych decyzji”29.
Jan Paweł II, zwracając się do uczestników jednego z kongresów szkół katolickich, podkreślał, iż „we współczesnym społeczeństwie wychowanie do wartości jest […] najpoważniejszym wyzwaniem dla […] społeczności edukacyjnej”30. Z czego to wynika? W nowoczesnym społeczeństwie
nastą-pił szereg przemian wartości i norm moralnych. Przyczyn tego stanu rzeczy
25 Kryterium przyjętej klasyfikacji wartości stanowią drogi rozwoju osobowości w
uję-ciu Williama Sterna, niemieckiego psychologa i pedagoga, reprezentanta personalizmu kry- tycznego.
26 Stefan Kunowski, Podstawy współczesnej pedagogiki (Warszawa: Wydawnictwo
Salezjańskie, 1996), 120–121.
27 Kazimierz Denek, „Wartości i cele edukacji szkolnej”, Edukacja 3 (2000): 4, 7. 28 Katarzyna Olbrycht, Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby
(Katowice: UŚ, 2000), 104.
29 Stanisław Michałowski, Pedagogia wartości (Bielsko-Biała: Wydawnictwo Debit,
1993), 52.
30 Jan Paweł II, „Wychowanie do wartości moralnych. Audiencja dla uczestników
XIV Światowego Kongresu Szkół Katolickich”, 5.03.1994, w: Wychowanie w nauczaniu
Jana Pawła II (1978–1999), red. Stanisław Urbański (Warszawa: Wyższa Szkoła Zarządzania
upatruje się między innymi w sekularyzacji wartości, indywidualizacji re-ligijności, powstawaniu nowej obyczajowości (zastępowanie jednych war-tości innymi, np. niechęć do wysiłku w życiu publicznym, a wielka praca dla siebie – nauka), fundamentalizmie (przesuwaniu się sfery profanum na teren sacrum czy tworzeniu się pseudoreligii wskutek przekształceń zacho-dzących w ramach sacrum)31.
Pociąga to za sobą troskę inwestowania w wychowanie młodych i zwra-canie uwagi na środowisko wychowawcze jako istotny czynnik w kształto-waniu (formacji) dzieci i młodzieży. Pojawia się tu pole do działania szkół katolickich, które w oparciu o program wychowawczy, odwołujący się do nauki społecznej Kościoła, mogą wytworzyć pozytywne środowisko wycho-wawcze, zapewnić wychowanie w duchu miłości i do miłości, kształtując w wychowanku właściwy system wartości. Prawidłowe środowisko wycho-wawcze szkoły jest potrzebne dziecku nie tylko dlatego, że obecnie polska rodzina jest słaba i należy pomóc jej w wychowaniu młodego pokolenia. Wynika to również z nowych niebezpieczeństw pojawiających się w związ-ku z przemianami w życiu społecznym, szczególnie miejskim (zurbanizowa-nym), w którym: czas staje się jedną z centralnych wartości, jednym z naj-bardziej poszukiwanych dóbr (usługi mają być świadczone błyskawicznie, natychmiastowo, co prowadzi do ich powierzchowności); ciągłe konfronto-wanie się z bombardującymi nas nowymi znakami nie pozwala poczuć się w mieście jak u siebie (dominuje poczucie zagubienia, niemożności, osamot-nienia wobec wielu wyzwań miejskich, osierocenia); medialna kreacja świa-ta, z jego konsumpcjonizmem, kultem cielesności, brutalnością, marzeniami na poziomie uczestnictwa w reality show i wszechobecna w szkolnictwie liberalna koncepcja wychowania nie wprowadza żadnych granic wolności, która staje się samowolą, co w konsekwencji uniemożliwia dialog społeczny rozumiany jako spotkanie w przestrzeni wartości32.
Dokonana przez ks. Adama Maja analiza wyników badań empirycznych przeprowadzonych w polskich szkołach katolickich w 2001 roku wskazu-je, że to wyzwanie jest przez nie realizowane. Podstawę poddanych anali-zie programów wychowawczych stanowi spektrum wartości obejmujących chrześcijański system wartości zawarty w Dekalogu i Ewangelii, wartości społeczne i patriotyczne, a więc mieszczą one nie tylko wartości autoteliczne, ale także ideoteliczne i heteroteliczne. Wśród wartości zaczerpniętych z
De-31 Janusz Mariański, Kryzys moralny czy transformacja wartości? (Lublin: KUL, 2001), 69. 32 Teresa Śliwińska, „Potrzeba zakładania szkół katolickich”, Katecheta 3 (2003):
kalogu i Ewangelii odnajdujemy najczęściej: Boga, wiarę, miłość do Boga i ludzi, Prawdę, mądrość, dobro, piękno, przebaczenie, wierność, dobroć, wrażliwość, wspólnotę, godność, szacunek, odpowiedzialność, uczciwość, służbę, pracę nad sobą. Dodatkowo – w zestawie wartości społeczno-pa-triotycznych – przywoływane były często: więź z krajem, świadomość oby-watelska, odpowiedzialność za dobro wspólne, poszanowanie dla historii, tradycji i kultury narodowej, lokalnej i rodzinnej, przy zachowaniu szacunku wobec innych kultur, tolerancja i zrozumienie, pokój i bezpieczeństwo, spra-wiedliwość społeczna, szacunek dla pracy33.
Wydaje się, iż wychowanie do wartości, stanowiące fundament społecz-nie dojrzałej osobowości, obecne w polskich szkołach katolickich, realizo-wane jest efektywnie, ponieważ placówki te opierają się w swoim funkcjo-nowaniu na wspomnianym wcześniej personalizmie chrześcijańskim, który zakłada podmiotowy styl wychowania. Ta korelacja jest nieodzowna, gdyż „wychowanie do wartości jest wychowaniem osobowym traktowanym jako spotkanie osób […]: mistrza–wychowawcy z innym człowiekiem wycho-wankiem–uczniem”34.
Faktem wydaje się także naturalne otwarcie szkół katolickich na życie społeczne poprzez kształtowanie w uczniach społecznie dojrzałej osobowo-ści, ponieważ obecne w nich:
wychowanie chrześcijańskie wymaga – jak zaznacza Kongregacja do Spraw Wychowania Katolickiego – szacunku dla państwa i jego przedstawicieli, prze-strzegania słusznych praw, dążenia do wspólnego dobra. Tak więc wszelkie ważne sprawy, takie jak: wolność, sprawiedliwość, praca, postęp, mają swoje miejsce w planie wychowawczym i są rozważane w środowisku szkolnym. […] W ten sam sposób traktuje się problemy wspólnoty międzynarodowej. W wy-chowaniu chrześcijańskim ludzkość traktowana jest jako jedna wielka rodzina, chociaż podzielona z powodów historycznych i politycznych, to jednak zawsze zjednoczona w Bogu, Ojcu wszystkich ludzi. Tak też wezwania Kościoła do po-koju, sprawiedliwości, wolności i dobra dla wszystkich narodów, braterskiego wspomagania uboższych, powinny zostać odpowiednio przyjęte w szkole35.
33 Maj, Szkolnictwo, 230–233.
34 Waldemar Furmanek, „Wychowanie do wartości drogą budowania tożsamości szkoły”,
w: Kreowanie tożsamości szkoły, t. 2: Konteksty historyczne, społeczno-kulturowe, edukacyjne, red. Krystyna Chałas, Beata Komorowska (Lublin: KUL, 2009), 188.
35 Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, „Religijny wymiar wychowania w szkole
te-Z drugiej jednak strony – jak zauważa wspomniana wyżej Kongrega-cja do Spraw Wychowania Katolickiego – do wielu szkół katolickich wkra-dła się na przestrzeni dziejów, co dzieje się również współcześnie, słabość ich funkcjonowania polegająca na tym, iż pięknie zapisany program wycho-wawczy pozostaje jedynie w płaszczyźnie deklaratywnej, przez co nie służą one we właściwy sposób Kościołowi i społeczeństwu36. Mając to na uwadze,
szkoły katolickie, w trosce o wierność swym programom wychowawczym, powinny nieustannie oddawać się samokrytyce i powracać do źródeł37.
Podjęty aspekt jest jednak niezwykle złożony. Sama „czujność” szkół katolickich w zakresie realizacji zamierzonych celów wychowawczych nie wystarczy. Przemiany społeczne niosą ze sobą coraz to liczniejsze problemy natury wychowawczej, ponieważ:
szkoła katolicka spotyka się z młodzieżą i dziećmi przeżywającymi trudności obecnego czasu. Musi dać sobie radę z uczniami, którzy unikają wysiłku, są niezdolni do poświęcenia i stałości i – zaczynając od rodziny – nie mają pozy-tywnych wzorców, na których mogliby się oprzeć. Coraz liczniejsze są wśród nich przypadki indyferentyzmu, zaniedbywania praktyk religijnych; niektórzy pozbawieni są nawet jakiejkolwiek formacji religijnej czy moralnej. Co więcej, wielu uczniów, jak i wiele rodzin przejawia głęboką niewrażliwość na formację etyczną i religijną, toteż w rezultacie oczekuje się od szkoły katolickiej jedynie możliwości uzyskania dyplomu lub co najwyżej wykwalifikowanej opieki dy-daktycznej i przygotowania do zawodu38.
Zakończenie
Przedstawione w artykule refleksje na temat kształtowania społecznie dojrzałej osobowości w oparciu o wychowanie do wartości wydają się nie-zwykle ważne, ponieważ współczesna europejska rzeczywistość społeczna i gospodarcza oparta na globalizacji, pluralizmie i wolnorynkowej gospodar-ce pociąga za sobą poważne problemy, chociażby wzrastajągospodar-ce zjawisko
wie-mat szkoły katolickiej i wychowania, red. Janusz Poniewierski (Kraków: Wydawnictwo AA,
2009), 45.
36 Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, „Szkoła katolicka”, 65. 37 Tamże, 67.
38 Kongregacja ds. Wychowania Katolickiego, „Szkoła katolicka u progu trzeciego
lokulturowości czy bezrobocie, ubóstwo, przestępstwa i korupcja, co w kon-sekwencji powoduje społeczne zagubienie aksjologiczne. Obecny w Europie kryzys wartości przybiera formy wszechobecnego subiektywizmu, relatywi-zmu moralnego i nihilirelatywi-zmu39. Wobec tego wychowanie do wartości
podej-mowane przez szkoły katolickie może stanowić pewnego rodzaju antidotum wobec współczesnego świata prowadzącego coraz częściej do społecznej niechęci, nietolerancji, katastrofizmu, instynktowości czy chciwości i pry-waty, ponieważ, jak zaznaczał w swym nauczaniu Jan Paweł II „wartości są […] podstawą, która nie tylko decyduje o […] życiu, ale także określa linie postępowania i strategie, które budują życie w społeczeństwie”40. Natomiast
w przesłaniu, skierowanym do XI Kongresu Międzynarodowego Biura Wy-chowania Katolickiego, ukazał szkołę katolicką jako wyjątkowe dobrodziej-stwo dla współczesnych zagrożeń społecznej rzeczywistości. Wskazywał on, iż:
Szkoła katolicka, ciesząca się dobrodziejstwem światła wiary, znajduje się w pozycji uprzywilejowanej, by umożliwić swoim uczniom wykształcenie w duchu istotnych wartości dla zachowania świata wolnego od gróźb, jakie dziś nad nim wiszą. W ten sposób młodzież nauczy się odrzucać fałszywe wartości chylącego się ku upadkowi społeczeństwa i odkrywać wartości prawdziwe, na których może być zbudowana cywilizacja miłości41.
Czy tak jest rzeczywiście? Pojawiają się na tej płaszczyźnie liczne wąt-pliwości42. Obiekcje budzi chociażby funkcjonujący w niektórych szkołach
39 Tamże, 1; por. Lucyna Hurło, „Hierarchia wartości wśród młodzieży. Prawda czy
złu-dzenie”, w: Pedagogika chrześcijańska. Tradycja, współczesność, nowe wyzwania, red. Jarosław Michalski, Aldona Zakrzewska (Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010), 438–447.
40 Jan Paweł II, Orędzie na XVIII Światowy Dzień Pokoju „Pokój i młodzi idą razem”,
Watykan, 8.12.1984, 6.
41 Jan Paweł II, „Przesłanie do XI Kongresu Międzynarodowego Biura Wychowania
Katolickiego”, w: Służyć wzrastaniu w prawdzie i miłości. Wybór dokumentów Kościoła na
temat szkoły katolickiej i wychowania, red. Janusz Poniewierski (Kraków: Wydawnictwo AA,
2009), 156.
42 Wątpliwości w przywołanych kwestiach wyrażali rodzice, nauczyciele, dyrektorzy
i przedstawiciele organów prowadzących szkoły katolickie, a także naukowcy zgromadzeni m.in. na następujących spotkaniach i konferencjach, w których uczestniczyła także autorka artykułu: coroczne Forum Szkół Katolickich w Częstochowie organizowane przez Radę Szkół Katolickich; Ogólnopolskie Posiedzenie Zespołu Pedagogiki Chrześcijańskiej w Lublinie pt. Szkoła katolicka we współczesnym świecie (3.06.2015); IV Międzynarodowy Kongres Religioznawczy w Gdyni (17–20.06.2015), sekcja Pedagogiki Religii.
katolickich system rekrutacji, który nie jest do końca klarowny i transparent-ny. W wielu przypadkach są to placówki niepubliczne, pobierające czesne, a więc szkoły elitarne, niedostępne dla „zwykłego zjadacza chleba”, co może wyrabiać w młodych poczucie źle rozumianej wyjątkowości, prowadzącej nie do działania na rzecz dobra wspólnego, ale do skrajnego indywidualizmu i egocentryzmu. Czy tak funkcjonujące instytucje oświatowo-wychowawcze kształtują społecznie dojrzałą osobowość?
Pojawiają się również głosy, iż szkoły te, nawet gdyby były ogólnodo-stępne i „wzorcowo prowadzone”, nie mają poważnego oddziaływania spo-łecznego, ponieważ znajdują się w niszy społecznej – w porównaniu z pla-cówkami prowadzonymi przez jednostki samorządu terytorialnego stanowią niewielki ich odsetek; wiele z nich nie jest także dotowana tak, jak szkoły samorządowe, stąd też boryka się z licznymi niedostatkami, co może niewła-ściwie wpływać na proces wychowawczo-dydaktyczny.
Czy zatem współczesne polskie szkoły katolickie wychowują dzieci i młodzież do odpowiedzialności społecznej? Czy w pełni kształtują społecz-nie dojrzałą osobowość przyszłych pokoleń Polsków? Są to pytania otwarte, na które trudno jednoznacznie odpowiedzieć, stanowiące podstawę dalszych, pogłębionych badań empirycznych poszczególnych, konkretnych placówek.
Contemporary Catholic School as a Place of Creating Socially Mature Personality of Children and Teenagers
(Summary)
This article deals with contemporary catholic school as one of the educational institutions creating socially mature personalities of children and teenagers. The au-thor presents catholic school as a place of integral education, serving the nation, acting for the common good, creating patriotic conduct, a sense of the national status and being open to the other nations. The foundation of these activities is the fact that the whole educational system is based on educating children and young people for the values such as freedom, justice, responsibility, respect and brotherhood. Young people as future citizens, prepared for the social, political, economic and cultural life of the country and the world, can become the foundation for building sound and strong moral principles in society. The main element of the deliberations of this arti-cle is asking the question: Are the educational principles (in the statute, educational programmes, and plans) which are the basis of functioning of the catholic schools in Poland, really put into practice? Do these institutions really influence society by creating the mature personality of the young person?
Key words: Catholic school; integral upbringing; bringing up to social values;
the civil upbringing.
Współczesna szkoła katolicka placówką kształtowania społecznie dojrzałej osobowości dzieci i młodzieży (Streszczenie)
Artykuł rozpatruje współczesną szkołę katolicką jako jedną z instytucji oświa-towych kształtujących społecznie dojrzałą osobowość dzieci i młodzieży. Autorka ukazuje placówkę katolicką jako miejsce, w którym z założenia podstawę jej działa-nia stanowi integralne wychowanie, a zatem również jako środowisko kształtowadziała-nia wśród młodych postawy służby społeczeństwu, działania na rzecz dobra wspólnego oraz formowania postaw patriotycznych, więzi i przynależności do własnego naro-du, a także zdrowej „otwartości” wobec innych narodów. Fundamentem tych dzia-łań wydaje się być głównie oparcie systemu pedagogicznego tych placówek na wy-chowaniu dzieci i młodzieży ku wartościom, w tym także wartościom społecznym, wchodzącym w zakres wychowania obywatelskiego – między innymi wartościom wolności, sprawiedliwości, odpowiedzialności, szacunku, braterstwa. Młodzi jako przyszli obywatele, tak przygotowani do uczestnictwa w społecznym, politycznym, gospodarczym i kulturalnym życiu kraju i świata, mogą stać się podstawą budowania zdrowych i mocnych zasad moralnych w społeczeństwie. Przewodnim elementem rozważań jest nieustanne stawianie pytania: Czy udokumentowane założenia wy-chowawcze (w statutach, programach wychowawczych, planach pracy), stanowią-ce bazę funkcjonowania szkół katolickich w Polsstanowią-ce, są rzeczywiście wprowadzane w życie, a w konsekwencji, czy owe placówki pozytywnie oddziałują na rzeczywi-stość społeczną, kształtując społecznie dojrzałą osobowość młodego człowieka?
Słowa kluczowe: szkoła katolicka; wychowanie integralne; wychowa nie do
wartości społecznych; wychowanie patriotyczne.
Bibliografia
Broda-Wysocki, Piotr. Rozwój społeczeństwa obywatelskiego w Polsce. Warszawa: IPiSS, 2003.
Chrobak, Stanisław. Koncepcja wychowania personalistycznego w nauczaniu
Karo-la Wojtyły – Jana Pawła II. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie, 1999.
Encyklopedia pedagogiczna XXI wieku, t. 5, red. Tadeusz Pilch. Warszawa:
Wydaw-nictwo Żak, 2006.
Furmanek, Waldemar. „Wychowanie do wartości drogą budowania tożsamości szko-ły”. W: Kreowanie tożsamości szkoły, t. 2: Konteksty historyczne, społeczno-
-kulturowe, edukacyjne, red. Krystyna Chałas, Beata Komorowska, 183–194.
Lublin: KUL, 2009.
http://wnk.kuria.zg.pl/szkoly_katolickie_w_polsce.html (27.09.2015).
http://www.rsk.edu.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=93:szkoa -z-dusz&catid=48:media-o-rsk&Itemid=161 (27.09.2015).
Hurło, Lucyna. „Hierarchia wartości wśród młodzieży. Prawda czy złudzenie”. W:
Pedagogika chrześcijańska. Tradycja, współczesność, nowe wyzwania, red.
Ja-rosław Michalski, Aldona Zakrzewska, 438–447. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2010.
Kietlińska, Krystyna. Rola trzeciego sektora w społeczeństwie obywatelskim. War-szawa: Wydawnictwo Dyfin, 2010.
Klepacz, Michał. Duchowieństwo wobec nowoczesnych prądów w szkole polskiej. Kielce: Drukarnia św. Józefa, 1930.
Kunowski, Stefan. Podstawy współczesnej pedagogiki. Warszawa: Wydawnictwo Salezjańskie, 1996.
Maj, Adam. „Wartości religijne konstytuujące tożsamość szkoły katolickiej”. W:
Kreowanie tożsamości szkoły, t. 2: Konteksty historyczne, społeczno-kulturo-we, edukacyjne, red. Krystyna Chałas, Beata Komorowska, 561–571. Lublin:
KUL, 2009.
Maj, Adam. Szkolnictwo katolickie w III RP (1989–2001). Warszawa: Wydawnictwo Adam, 2002.
Mariański, Janusz. Kryzys moralny czy transformacja wartości?. Lublin: KUL, 2001. Michałowski, Stanisław. Pedagogia wartości. Bielsko-Biała: Wydawnictwo Debit,
1993.
Olbrycht, Katarzyna. Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby. Katowice: UŚ, 2000.
Rada Szkół Katolickich. Informator adresowy szkół katolickich w Polsce. Warsza-wa: Rada Szkół Katolickich, 2011.
Rada szkół Katolickich. Informator adresowy szkół katolickich w Polsce. Warszawa: Rada Szkół Katolickich, 2014.
Rada Szkół Katolickich. Spotkanie nauczycieli szkół katolickich w Polsce z kard.
Zenonem Grocholewskim – Prefektem Kongregacji Edukacji Katolickiej.
War-szawa: Rada Szkół Katolickich, 2008.
Sławiński, Stanisław. „Uczeń szkoły katolickiej. Wychowanie do odpowiedzialno-ści”. Ateneum Kapłańskie 3 (2007): 477–485.
Służyć wzrastaniu w prawdzie i miłości. Wybór dokumentów Kościoła na temat szko-ły katolickiej i wychowania, red. Janusz Poniewierski. Kraków: Wydawnictwo
AA, 2009.
Sygut, Marek. „Szkoła katolicka – kontekst prawny”. Ignacjański Model
Wychowa-nia 1 (1995): 50–56.
Szkoła katolicka w nauczaniu Kościoła. Wybór dokumentów, red. Andrzej Dymer.
Szczecin–Warszawa: Centrum Edukacyjne Archidiecezji Szczecińsko-Kamień- skiej, 2002.
Śliwińska, Teresa. „Potrzeba zakładania szkół katolickich”. Katecheta 3 (2003): 69–72.
Wojtyła, Karol. Miłość i odpowiedzialność. Lublin: KUL, 2001.
Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II (1978–1999), red. Stanisław Urbański.
Warszawa: Wyższa Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jań-skiego, 2000.
Wychowanie w nauczaniu Jana Pawła II, red. Adam Wieczorek. Warszawa: Wyższa
Szkoła Zarządzania i Przedsiębiorczości im. Bogdana Jańskiego, 2000. Zakrzewska, Aldona. „Pedagogia szkoły katolickiej alternatywą wychowania w
do-bie ponowoczesności”. W: Opieka i wychowanie – tradycja i problemy
współ-czesne, red. Danuta Apanel, 147–157. Kraków: Wydawnictwo Impuls, 2009.
Zakrzewska, Aldona. „Szkoła katolicka – jej (bez)sens istnienia w środowisku lokal-nym”. W: Różne oblicza funkcjonowania szkoły, red. Lucyna Hurło, Małgorza-ta Przybysz-Zaremba, 189–199. Olsztyn: Wydawnictwo Prospekt, 2010.
