Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 62 (8), 855-859, 2006

Artyku³ przegl¹dowy Review

Celem artyku³u jest przedstawienie postêpu, jaki dokona³ siê w wakcynologii (22, 23) dziêki opraco-waniu technologii produkcji szczepionek nowej gene-racji. Uzyskuje siê je z uwzglêdnieniem metod biolo-gii molekularnej i in¿ynierii genetycznej. Zastêpuj¹ one coraz czêœciej szczepionki otrzymywane konwencjo-nalnymi metodami mikrobiologicznymi. Poszerzaj¹ bowiem, w porównaniu z nimi, zakres zastosowañ w profilaktyce swoistej i zwalczaniu chorób zakaŸnych zwierz¹t. Umo¿liwiaj¹, na przyk³ad, odró¿nianie me-todami serologicznymi zwierz¹t szczepionych od zwie-rz¹t zaka¿onych oraz od szczepionych i zaka¿onych. Zyskuj¹ zatem coraz wiêksze znaczenie praktyczne. Istnieje wiêc uzasadniona potrzeba przedstawienia aktualnego piœmiennictwa na ten temat. W tych ramach scharakteryzowane zostan¹: szczepionki podjednost-kowe inaktywowane; szczepionki DNA; ¿ywe, atenu-owane szczepionki delecyjne; ¿ywe, rekombinatenu-owane szczepionki wektorowe i szczepionki znakowane.

Szczepionki podjednostkowe, inaktywowane Tego rodzaju biopreparaty s¹ oparte na antygenach ochronnych (protective antigens), izolowanych z cho-robotwórczych bakterii lub wirusów dziêki stosowa-niu fizykochemicznych metod ekstrakcji i oczyszcza-nia. S¹ one te¿ wytwarzane w innych organizmach, czyli wektorach po przeniesieniu z drobnoustrojów chorobotwórczych do ich genomu odpowiedniego

ma-teria³u genetycznego. Antygenami ochronnymi s¹ bia³-ka, to jest glikoproteiny bakterii lub wirusów wywo-³uj¹cych choroby zakaŸne, które u szczepionego nimi zwierzêcia wyzwalaj¹ odpornoœæ przeciw okreœlonej infekcji i chorobie zakaŸnej. Oprócz nich bakterie i wi-rusy posiadaj¹ szereg innych antygenów, które nie od-grywaj¹ istotnej roli w pobudzaniu swoistej odpor-noœci chroni¹cej przed infekcj¹ i chorob¹ zakaŸn¹. Niektóre z nich maj¹ nawet dzia³anie przeciwne. Isto-t¹ omawianych szczepionek, które s¹ preparatami nie podlegaj¹cymi replikacji, czyli inaktywowanymi, s¹ zatem wystêpuj¹ce w nich w mo¿liwie czystej postaci antygeny ochronne (22, 23).

Pocz¹tkowo otrzymywano do inaktywowanych szczepionek podjednostkowych antygeny ochronne na drodze oddzielania i oczyszczania ich od innych sk³ad-ników chorobotwórczych bakterii lub wirusów. Jed-nak¿e ze wzglêdu na skomplikowan¹ technologiê i znaczny koszt tego rodzaju biopreparatów nie zna-laz³y one szerszego zastosowania w medycynie wete-rynaryjnej.

Osi¹gniêcia genomiki umo¿liwi³y mniej kosztow-ne uzyskanie antygenu ochronkosztow-nego, i to w bezwzglêd-nie czystej postaci, co w przypadku bezpoœredbezwzglêd-niego otrzymywania z chorobotwórczych drobnoustrojów nie jest osi¹galne. Procedura ta polega na identyfikowa-niu w wywo³uj¹cym okreœlon¹ chorobê drobnoustroju genu lub genów, które antygen ten koduj¹ i w³¹czeniu

Szczepionki nowej generacji

Pañstwowy Instytut Weterynaryjny – Pañstwowy Instytut Badawczy, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy

Truszczyñski M., Pejsak Z.

New generation vaccines

Summary

The study characterized inactivated subunit vaccines; DNA vaccines; live, attenuated, gene-deleted vaccines; live recombinant vector vaccines and marker vaccines. This group of new generation vaccines, developed by the use of genetic engineering, was compared with conventional vaccines, based on micro-biologic techniques. It was shown that vaccines based on modern technology extend the possibilities of immunoprophylaxis and control of infectious diseases in animals. They contribute to lowering the frequency of post-vaccination complications. Simultaneously, they provide higher efficacy and long-term protective immunity, due to the presence of protective antigens without immunity inhibiting factors as well as modern adjuvants (e.g. ISCOM). Marker vaccines provide the basis for serologically differentiating vaccinated animals from infected animals and from vaccinated and simultaneously infected animals, which has been defined as DIVA strategy. This approach facilitates partial replacement of the stamping-out method of animals during outbreaks of the disease both within their epicenter and perimeters thereby reducing losses caused by dangerous epizootic diseases such as foot and mouth disease, classical swine fever, Aujeszky’s disease and avian influenza.

tego materia³u genetycznego do genomu wektora. Ten-¿e zaczyna go w postaci natywnej lub niekiedy nie-znacznie tylko zmodyfikowanej wytwarzaæ i wydzie-laæ do pod³o¿a, w którym komórki wektorowe s¹ na-mna¿ane i sk¹d, wzglêdnie te¿ z samych wektorów, antygeny te siê izoluje. Kolejnym etapem jest ³¹czenie ich z adiuwantami w celu zwiêkszenia skutecznoœci. Jako wektory u¿yte zosta³y wirusy lub bakterie, czyli organizmy prokariotyczne, oraz komórki dro¿d¿y, zwierz¹t i roœlin, to jest organizmy eukariotyczne (23). Najbardziej przydatnymi do produkcji antygenów ochronnych i szczepionek podjednostkowych okaza³y siê wektory wirusowe. Przyk³adowo, pos³uguj¹c siê wirusem ospy œwiñ (25, 27), uzyskano glikoproteiny ochronne wirusa choroby Aujeszky’ego – gp50 i gp63, a wirusem krowianki (vaccinia virus) – antygen ochronny przeciw krwotocznej chorobie królików (20). Do opracowania inaktywowanych szczepionek pod-jednostkowych, które znalaz³y zastosowanie w immu-noprofilaktyce chorób zakaŸnych zwierz¹t, u¿yto rów-nie¿ wektorów bakteryjnych, jak np. Escherichia coli lub Salmonella Typhimurium. W ten sposób wytwo-rzono m.in. szczepionkê przeciw bia³aczce kotów (17) i wywo³anej przez wirus syncytialny infekcji uk³adu oddechowego byd³a (18, 21).

Ekspresja i pozyskiwanie do szczepionek podjed-nostkowych glikoprotein ochronnych licznych drob-noustrojów chorobotwórczych w organizmach pro-kariotycznych jest metod¹ wydajn¹. Jednak nie we wszystkich przypadkach uzyskuje siê bia³ka wystar-czaj¹co immunogenne z powodu braku glikozylacji w procesie ich wewn¹trzkomórkowego wytwarzania (2). Dodatkowo, ewentualna nadmierna iloœæ pocho-dz¹cych z bakteryjnych wektorów lipopolisacharydów i innych pyrogenów, mo¿e powodowaæ, po podaniu zwierzêciu tego rodzaju biopreparatów, powik³ania poszczepienne. Tej niepo¿¹danej w³aœciwoœci nie wy-kazuj¹ wektory organizmów eukariotycznych, czyli komórki dro¿d¿y, owadów, ssaków i roœlin (23).

Dro¿d¿e z rodzaju Saccharomyces i Pichia (24) mog¹ byæ namna¿ane w du¿ych iloœciach w odpowied-nich fermentorach, analogicznie jak bakterie, czyli przy ma³ym nak³adzie kosztów. Jednak dodatkow¹ korzyst-n¹ w³aœciwoœci¹ jest wytwarzanie ochronnych bia³ek glikozylowanych, które s¹ skuteczniejszymi immuno-genami ni¿ nieglikozylowane antygeny ochronne, wy-twarzane w prokariontach. Tote¿ tego rodzaju szcze-pionki podjednostkowe znalaz³y doœæ szerokie zasto-sowanie w immunoprofilaktyce chorób zakaŸnych zwierz¹t. Przyk³adem jest szczepionka przeciw japoñ-skiemu zapaleniu mózgu u koni (23) i infekcji powo-dowanej przez koñskiego herpeswirusa 1 (24).

Kolejnym rodzajem wektorów szczepionek podjed-nostkowych s¹ komórki owadów z rekombinowanym baculowirusem. W uk³adzie tym nastêpuje, po wpro-wadzeniu z drobnoustrojów chorobotwórczych odpo-wiednich genów, wytwarzanie ochronnych antygenów glikozylowanych, cechuj¹cych siê nawet wiêksz¹

sku-tecznoœci¹ ni¿ wytwarzane w komórkach dro¿d¿y. Ujemn¹ stron¹ tej technologii jest uzyskiwanie w fer-mentorach niskich gêstoœci zawiesin komórek owa-dzich, co obecnie ulega poprawie dziêki modyfikacjom po¿ywek namna¿aj¹cych (23). Tym sposobem otrzy-mano szczepionkê przeciw zakaŸnemu zapaleniu tor-by Fabrycjusza (11).

Wytwarzane w komórkach zwierz¹t ss¹cych, jako wektorach, antygeny ochronne s¹ najbli¿sze natural-nie wystêpuj¹cym. Zawieraj¹ce je szczepionki podjed-nostkowe cechuj¹ siê zatem du¿ego stopnia skutecz-noœci¹. Do ich produkcji nadaj¹ siê liczne linie ko-mórkowe pod warunkiem, ¿e nie s¹ latentnie zaka¿o-ne chorobotwórczymi dla zwierz¹t patogenami i ¿e nie wykazuj¹ w³aœciwoœci onkogennych. Preferowane s¹ linie komórkowe, które zachowuj¹ po¿¹dan¹ aktyw-noœæ przez d³u¿szy czas, co umo¿liwia kilkakrotn¹ zmianê po¿ywki zawieraj¹cej antygeny ochronne. Wed³ug tej zasady uzyskano m.in. szczepionkê prze-ciwko infekcji byd³a wywo³anej bydlêcym herpeswi-rusem typu 1 (BHV-1) (14).

Szereg publikacji z ostatnich lat wskazuje (13, 15, 23) na mo¿liwoœæ wytwarzania antygenów ochronnych w komórkach roœlinnych. Liœcie, nasiona i owoce ta-kich transgenicznych roœlin stanowi¹ zatem ich miej-sce wytwarzania oraz ich noœniki i wtedy mog¹ byæ okreœlane jako roœlinne szczepionki podjednostkowe. Podawane doustnie cz³owiekowi lub zwierzêtom ini-cjuj¹ u nich wytwarzanie swoistych przeciwcia³, a na-wet odpornoœci przeciwzakaŸnej. Ten sposób immu-nizacji by³by korzystny, gdy¿ jest mniej kosztowny ni¿ parenteralne podawanie szczepionki. Na razie jednak dostêpne preparaty cechuj¹ siê raczej niskiego stopnia skutecznoœci¹. Oprócz tego, niezale¿nie od rodzaju szczepionki – nie tylko podjednostkowej – doustne podawanie immunogenu wymaga 100-1000-krotnie wiêkszej iloœci antygenu ni¿ parenteralna aplikacja. Mimo to stwierdzono efekt odpornoœciowy po doust-nym podaniu szczepionek z roœlin transgenicznych przeciw zakaŸnemu zapaleniu torby Fabrycjusza i in-fekcjom reowirusami drobiu (9). Wykazano te¿ u my-szy, ¿ywionych transgeniczn¹ sa³at¹, swoiste przeciw-cia³a przeciw glikoproteinowemu antygenowi E-2 kla-sycznego pomoru œwiñ (15). Jednak¿e niezale¿nie od wymienionych rezultatów i du¿ej atrakcyjnoœci tego kierunku badañ, droga do ewentualnego zastosowania w praktyce podjednostkowych szczepionek roœlinnych wydaje siê daleka.

W celu zwiêkszenia skutecznoœci inaktywowanych szczepionek podjednostkowych niezbêdne jest ³¹cze-nie ich z adiuwantem ³¹cze-nieswoiœcie pobudzaj¹cym uk³ad immunologiczny szczepionego zwierzêcia. Jako ad-iuwanty stosowane s¹ zwi¹zki glinu i fosforu oraz wodorotlenek glinu i olej mineralny. Coraz szersze zastosowanie znajduje preparat o symbolu ISCOM, okreœlany jako kompleks immunostymuluj¹cy (10).

Zawarty w szczepionce wodorotlenek glinu indu-kuje odpowiedŸ komórkow¹, obok humoralnej, na

zawarty w szczepionce antygen. Olej mineralny przed-³u¿a dzia³anie pobudzaj¹ce szczepionkowego antyge-nu ochronnego. Kompleks ISCOM, sk³adaj¹cy siê z cholesterolu, fosfolipidów i saponin tworzy struktu-ry o œrednicy 30-40 nm, w któstruktu-rych „uwiêziony” anty-gen ochronny zapewnia d³ugo utrzymuj¹c¹ siê odpo-wiedŸ komórkow¹ i humoraln¹. Dotyczy to równie¿ b³on œluzowych, gdzie wytwarzane przeciwcia³a IgA, stanowi¹ wa¿n¹ barierê przeciw penetrowaniu drob-noustrojów chorobotwórczych do wnêtrza organizmu.

Szczepionki DNA

Istot¹ szczepionek DNA jest dostarczenie plazmi-dowego DNA, koduj¹cego antygeny ochronne, do ko-mórek szczepionego zwierzêcia, gdzie odpowiednio ukierunkowuje on transkrypcjê i translacjê, w wyniku której zwierze staje siê swego rodzaju producentem „na w³asne potrzebny” okreœlonej szczepionki (23). Zalet¹ szczepionek DNA jest najwy¿szego stopnia nie-szkodliwoœæ, poniewa¿ s¹ one wolne od pyrogenów i zwi¹zków chemicznych, stosowanych w szczepion-kach inaktywowanych.

Mimo ¿e bia³kowe antygeny ochronne wytwarzane s¹ po podaniu szczepionek DNA w organizmie odpo-wiednio zaprogramowanego zwierzêcia, to jego sys-tem odpornoœciowy rozpoznaje je jako obce, w zwi¹z-ku z czym wytwarza odpornoœæ przeciwzakaŸn¹. Wa¿-na jest droga podawania szczepionki DNA. Prefero-wana jest iniekcja domiêœniowa lub œródskórna (23). Na ile tego rodzaju szczepionki znajd¹ szersze zasto-sowanie w immunoprofilaktyce chorób zakaŸnych zwierz¹t – poka¿e przysz³oœæ.

¯ywe, atenuowane szczepionki delecyjne W przeciwieñstwie do uprzednio charakteryzowa-nych szczepionek inaktywowacharakteryzowa-nych, atenuowane szcze-pionki delecyjne zawieraj¹ ¿ywe bakteryjne lub wiru-sowe szczepy szczepionkowe, z których genomu usu-niêto przy u¿yciu technik genetycznych geny koduj¹-ce w³aœciwoœci chorobotwórcze. Prokoduj¹-ces ten okreœlany jest jako delecja. Tego rodzaju drobnoustroje s¹ zatem niechorobotwórcze, czyli atenuowane. Zachowuj¹ na-tomiast w³aœciwoœci wyzwalania u szczepionego zwie-rzêcia odpornoœci przeciwzakaŸnej, w zwi¹zku z wy-twarzaniem antygenów ochronnych.

Charakteryzowane biopreparaty znajduj¹ dziêki nie-szkodliwoœci i skutecznoœci coraz szersze zastosowa-nie w praktyce weterynaryjnej. Przyk³adem mo¿e byæ szczepionka delecyjna, która znalaz³a zastosowa-nie w zwalczaniu i eradykacji choroby Aujeszky’ego u byd³a i œwiñ w USA i Europie (12).

W zwi¹zku ze stosowaniem w praktyce atenuowa-nych szczepionek delecyjatenuowa-nych podnoszone s¹ niekie-dy obawy, ¿e zawarte w nich szczepy mog¹ odzyskaæ w³aœciwoœci chorobotwórcze w wyniku rekombinacji ich genomu z genami szczepów terenowych koduj¹-cymi w³aœciwoœci chorobotwórcze. Analogiczne oba-wy oba-wyra¿ane s¹ w odniesieniu do szczepionek ze

szczepami atenuowanymi, uzyskiwanymi metodami konwencjonalnymi, bez udzia³u technik in¿ynierii ge-netycznej. Zjawisko to, okreœlane jako rewersja, ob-serwowane jest w praktyce niezmiernie rzadko, a je-¿eli zdarza siê, to czêœciej w tym drugim przypadku (23).

Rekombinowane, ¿ywe szczepionki wektorowe Istot¹ tego rodzaju biopreparatów jest w³¹czenie do genomu wektora genów z drobnoustroju chorobotwór-czego, które zaczynaj¹ kodowaæ w nim antygeny ochronne przeciw chorobie wywo³ywanej przez drob-noustrój, z którego pochodz¹. Jako wektory rekombi-nowanych, ¿ywych szczepionek wektorowych u¿ywa-ne s¹ ¿ywe bakterie lub wirusy.

Bakterie Gram-ujemne, np. Escherichia coli, u¿yte jako wektory wprowadzonych genów i w konsekwen-cji antygenów ochronnych drobnoustroju, wywo³uj¹-cego okreœlon¹ chorobê zakaŸn¹, same powoduj¹ ogra-niczone infekcje, z regu³y bezobjawowe. Zawarte w ich œcianie komórkowej lipowielocukry dodatkowo dzia-³aj¹ jako adiuwant szczepionkowy. Obie wymienione w³aœciwoœci, o ile nie wystêpuj¹ w nadmiarze, sprzy-jaj¹ wysokiego stopnia uodpornieniu (16).

Spoœród bakterii Gram-dodatnich przydatne jako wektory antygenów ochronnych innych drobnoustro-jów okaza³y siê atenuowane szczepy Mycobacterium tuberculosis i Listeria monocytogenes. Drobnoustroje te, zw³aszcza ze wzglêdu na zdolnoœæ wnikania do komórek uk³adu odpornoœciowego, uznawane s¹ za wektory szczególnie wartoœciowe. Pozwalaj¹ bowiem na d³u¿ej utrzymuj¹c¹ siê wobec systemu odpornoœcio-wego szczepionego zwierzêcia ekspozycjê antygenów ochronnych (8).

Najwczeœniej jako wektor wirusowy u¿yty zosta³ do ekspresji antygenów ochronnych chorobotwórczych wirusów i bakterii, wirus krowianki (vaccinia virus). W wyniku szczepieñ tego rodzaju biopreparatami po-wstawa³a zarówno odpornoœæ humoralna, jak te¿ ko-mórkowa (23).

Opracowana z udzia³em wirusa krowianki, przy eks-presji antygenu gG wirusa wœcieklizny, szczepionka doustna znalaz³a zastosowanie w zwalczaniu wœciek-lizny lisów (3, 4). Analogicznie, przy ekspresji na po-wierzchni antygenu gD z wirusa choroby Aujesz-ky’ego, uzyskano po domiêœniowym podaniu efekt uodporniaj¹cy u œwiñ (19). W celu zwiêkszenia bez-pieczeñstwa, w przypadku szczepionek dla ssaków, zastêpuje siê wirus krowianki wirusami ospy ptasiej. Przydatnym wektorem okaza³ siê te¿ adenowirus byd-lêcy. Uzyskano w nim ekspresjê ochronnego antygenu gD bydlêcego herpeswirusa (29). Tego rodzaju szcze-pionka podana donosowo zapewnia odpornoœæ b³on œluzowych (mucosal immunity) oraz odpornoœæ syste-mow¹ (1). Ta droga podania, jak te¿ doustna aplikacja ¿ywych szczepionek wektorowych, okaza³a siê w sze-regu przypadków skuteczniejsza ni¿ szczepienie pa-renteralne. Zwi¹zane jest to z faktem szybszego

zani-kania przeciwcia³ wystêpuj¹cych w œluzie b³on œluzo-wych ni¿ w surowicy krwi, skierowanych przeciw wektorowi, co w przypadku ich obecnoœci obni¿a sku-tecznoœæ (23).

Szczepionki znakowane

W zwalczaniu zw³aszcza takich epizootii, jak prysz-czyca, choroba Aujeszky’ego lub klasyczny pomór œwiñ przy udziale szczepionek wy³oni³a siê potrzeba odró¿niania zwierz¹t szczepionych, a niezaka¿onych, od zwierz¹t zaka¿onych, w tym uprzednio szczepio-nych, bêd¹cych bezobjawowymi nosicielami chorobo-twórczego drobnoustroju. Mo¿liwoœæ ta zosta³a osi¹g-niêta dziêki opracowaniu ¿ywych szczepionek, których szczepy szczepionkowe ró¿ni¹ siê brakiem jednego lub kilku antygenów, wystêpuj¹cych w szczepach choro-botwórczych. Szczepionki tego rodzaju okreœlono jako szczepionki znakowane lub markerowe (marker vac-cines). W zwi¹zku z brakiem kilku nieistotnych w od-pornoœci ochronnej antygenów, a w konsekwencji nie wyzwalaniem po podaniu szczepionki znakowanej odpowiadaj¹cych im przeciwcia³, powstaje mo¿liwoœæ odró¿nienia przy pomocy kompatybilnych immuno-enzymatycznych testów diagnostycznych, zw³aszcza ELISA i IPMA, takich zwierz¹t od zwierz¹t zaka¿o-nych drobnoustrojem chorobotwórczym o pe³nym sk³a-dzie antygenowym. Szczepionki w ten sposób znako-wane s¹ swego rodzaju szczepionkami delecyjnymi, gdy¿ genom szczepów szczepionkowych ulega, dziê-ki technice in¿ynierii genetycznej, zubo¿eniu. Istnieje równie¿ mo¿liwoœæ wprowadzania do szczepu szcze-pionkowego genu lub genów, dziêki którym wytwa-rza on antygeny nie wystêpuj¹ce w szczepie chorobo-twórczym. Tego rodzaju szczepionki okreœlane s¹ jako pozytywnie znakowane, w przeciwieñstwie do po-przednich znakowanych negatywnie.

W przypadku zwalczania i eradykacji choroby za-kaŸnej preferowane s¹ szczepionki znakowane nega-tywnie, gdy¿ wtedy sprawniej identyfikuje siê bezob-jawowych nosicieli chorobotwórczego drobnoustroju, w przypadku zwierz¹t szczepionych i jednoczeœnie zaka¿onych. Tego rodzaju postêpowanie okreœla siê jako strategiê DIVA, co oznacza odró¿nianie zwierz¹t zaka¿onych od szczepionych (Differentiation of Infec-ted from VaccinaInfec-ted Animals) (28).

Inaktywowan¹ odmian¹ szczepionek znakowanych jest preparat z adiuwantem olejowym przeciw ptasiej grypie wywo³anej przez nisko patogenne szczepy np. subtypu H7N1. W tym przypadku wybiera siê szczep szczepionkowy o hemaglutyninie identycznej z pato-gennym szczepem terenowym, lecz o ró¿nej pod wzglêdem swoistoœci antygenowej neuraminidazie (N). Spe³nia ona rolê markera w ten sposób znakowanej szczepionki. Umo¿liwia bowiem serologiczne odró¿-nianie ptaków szczepionych od ptaków szczepionych i zaka¿onych, czyli stosowanie strategii DIVA (5).

Obecnie istnieje zakaz Unii Europejskiej stosowa-nia szczepieñ przeciw ptasiej grypie, nawet

wywo³a-nej przez nisko patogenne subtypy wirusa influenzy. Metod¹ polecan¹ jest totalne wybijanie stad, w któ-rych stwierdzono ptaki zaka¿one (7). Jednak¿e mo¿na uzyskaæ w przypadku grypy ptasiej, wywo³anej przez szczepy nisko patogenne, zezwolenie na stosowanie szczepieñ ochronnych szczepionk¹ znakowan¹ (6). W³¹czanie jej do zwalczania choroby ma znaczenie pomocnicze w porównaniu z metod¹ wybijania. Mimo to umo¿liwia ograniczanie strat i dlatego w przypad-ku w³aœciwie realizowanego monitoringu serologicz-nego, zas³uguje na wykorzystanie w praktyce (5).

Podsumowanie

Scharakteryzowane szczepionki nowej generacji zwiêkszaj¹, w porównaniu do szczepionek konwen-cjonalnych, mo¿liwoœci profilaktyki swoistej i zwal-czania chorób zakaŸnych zwierz¹t. Obni¿aj¹ bowiem czêstoœæ powik³añ poszczepiennych – dziêki elimina-cji w³aœciwoœci chorobotwórczych u szczepów szcze-pionkowych. Równoczeœnie zapewniaj¹ skutecznoœæ i d³ugo utrzymuj¹c¹ siê odpornoœæ przeciwzakaŸn¹, zw³aszcza w zwi¹zku z obecnoœci¹ antygenów ochron-nych bez substancji balastowych i hamuj¹cych wytwa-rzanie odpornoœci przeciwzakaŸnej oraz przy udziale nowoczesnych adiuwantów, np. typu ISCOM. Przede wszystkim jednak, dziêki strategii DIVA, daj¹ one podstawê odró¿niania zwierz¹t szczepionych od za-ka¿onych oraz od szczepionych i równoczeœnie zaka-¿onych, zw³aszcza nie dostrzeganych badaniem kli-nicznym bezobjawowych nosicieli i siewców choro-botwórczych drobnoustrojów.

Wymieniona strategia daje szanse istotnego zmniej-szenia strat, zw³aszcza w przypadku groŸnych epi-zootii, które obecnie, zgodnie z dyrektywami Œwiato-wej Organizacji Zdrowia Zwierz¹t (OIE) i Unii Euro-pejskiej (UE), zwalcza siê bardzo kosztown¹, niehu-manitarn¹ i szkodliw¹ dla œrodowiska metod¹ totalne-go wybijania zwierz¹t zaka¿onych i podejrzanych o zaka¿enie. Dodatkowo, zgodnie z tymi dyrektywa-mi, kraje stosuj¹ce szczepienia profilaktyczne trac¹ mo¿liwoœci eksportu ¿ywych zwierz¹t, co jeszcze bar-dziej obni¿a ich korzyœci z produkcji zwierzêcej. Mo¿-na by temu czêœciowo zapobiec dziêki zezwoleniu Mo¿-na strategiê DIVA i stosowanie w zapobieganiu oraz zwal-czaniu chorób zakaŸnych szczepionek znakowanych. Ewentualnoœæ zmiany, wzglêdnie modyfikacji dotych-czasowego stanowiska, czyli zakazu, jest aktualnie przedmiotem dyskusji zespo³u ekspertów wymienio-nych organizacji.

Mimo korzyœci zwi¹zanych ze szczepionkami no-wej generacji, równie¿ one, podobnie jak bioprepara-ty konwencjonalne, nie chroni¹ wszystkich szczepio-nych zwierz¹t przed infekcj¹, nosicielstwem bezobja-wowym i siewstwem drobnoustrojów chorobotwór-czych. Nadal zatem równie¿ nowoczesne bioprepara-ty stanowi¹ jedynie jeden z czynników w komplekso-wych programach zwalczania i eradykacji epizootii. Tymi innymi czynnikami s¹: monitoring serologiczny

zwierz¹t, bioasekuracja i rygorystyczne epizootiolo-giczne postêpowanie lekarsko-weterynaryjne. Dopie-ro w³aœciwe ³¹czenie szczepieñ ochDopie-ronnych z wymie-nionymi dzia³aniami umo¿liwia uzyskanie wiêkszego sukcesu ni¿ gdyby szczepionki, zw³aszcza nowej ge-neracji, w programach zwalczania chorób zakaŸnych nie by³y uwzglêdniane (26).

Piœmiennictwo

1.Babiuk L. A., Tikoo S. K.: Adenovirus as vector for delivering vaccines to mucosal surfaces. J. Biotechnol. 2000, 83, 105-113.

2.Babiuk L. A.: Broadening the approaches to developing more effective vacci-nes. Vaccine 1999, 17, 1587-1595.

3.Brochier B., Costy F., Pastoret P. P.: Elimination of fox rabies from Belgium using a recombinant vaccinia-rabies vaccine: an update. Vet. Microbiol. 1995, 46, 269-279.

4.Brochier B., Kieny M. P., Costy F., Coppenes P., Bauduin B., Lecocq J. P., Languet B., Chappuis G., Desmettre P., Afiademanyo K.: Large-scale eradi-cation of rabies using recombinant vaccinia-rabies vaccine. Nature 1991, 354, 520-522.

5.Capua I., Marangon S.: Vaccination for avian influenza in Asia. Vaccine 2004, 22, 4137-4138.

6.Commission Decision 2000/721/EC of 7 November 2000 on introducing vaccination to supplement the measures to control avian influenza in Italy and on specific movement control measures. Off. J. Eur. Comm. 2000, L 291, 33-36.

7.Council Directive 92/40/EEC of 19 May 1992 introducing Community measures for the control of avian influenza. Off. J. Eur. Comm. 1992, L 167, 1-16.

8.Drabner B., Guzman C.: Elicitation of predictable immune responses by using live bacterial vectors. Biomol. Eng. 2001, 17, 75-82.

9.Giambrone J.: Development of transgenic edible plant vaccines against bursal disease viruses and reoviruses. 14th _{World Veterinary Poulty Congress,}

Istambul, Turkey 2005, Abstract No 099-25.

10.Grzesiowski P., Hryniewicz W., red. Go³¹b J., Jakóbisiak M., Lasek W.: Immunologia. PWN, Warszawa 2002.

11.Hu Y. C., Bentley W. E.: Enhancing yield of infectious bursal disease structu-ral proteins in baculovirus expression systems: focus on media, protease inhibitors and dissolved oxygen. Biotechnology Prog. 1999, 15, 1065-1071. 12.Kit S., Sheppard M., Ichimura H., Kit M.: Second generation pseudorabies virus vasccine with deletions in thymidine kinase and glycoprotein genes. Am. J. vet. Res. 1987, 48, 780-793.

13.Koprowski H.: Vaccines and sera through plant biotechnology. Vaccine 2005, 23, 1757-1763.

14.Kowalski J., Gilbert S. A., van Drunen Little-van den Hurk S., van den Hurk J., Babiuk L. A., Zamb T.: Heat-shock promoter-driven synthesis of secreted bovine herpesvirus glycoproteins in transfected cells. Vaccine 1993, 11, 1100--1108.

15.Legocki A. B., Miedzinska K., Czapliñska M., P³ucieniczak A., Wêdrycho-wicz H.: Immunoprotective properties of transgenic plants expressing E2 gly-coprotein from CSFV and cysteine protease from Fasciola hepatica. Vaccine 2005, 23, 1844-1846.

16.Liljeqvist S., Stahl S.: Production of recombinant subunit vaccines: protein immunogens, live delivery systems and nucleic acid vaccines. J. Biotechnol. 1999, 73, 1-33.

17.Marciani D. J., Kensil C. R., Beltz G. A., Hung C. H., Cronier J., Aubert A.: Genetically-engineered subunit vaccine against feline leukemia virus: pro-tective immune response in cats. Vaccine 1991, 2, 89-96.

18.Martin-Gallardo A., Fleischer E., Doyle S. A., Arumugham R., Collins P. L., Hildreth S. W., Paradiso P. R.: Expression of the G glycoprotein gene of human respiratory syncytial virus in Salmonella typhimurium. J. gen. Virol. 1993, 74, 453-458.

19.Mengeling W. L., Brockmeier S. L., Lager K. M., Vorwald A. C.: The role of biotechnologically engineered vaccines and diagnostics in pseudorabies (Aujeszky’s disease) eradication strategies. Vet. Microbiol. 1997, 55, 49-60. 20.Moss B., Flexner C.: Vaccinia virus expression vectors. Annu. Rev.

Immu-nol. 1987, 5, 305-324.

21.Murby M., Samuelsson E., Nguyen T. N., Mignard L., Power U., Binz H., Uhlen M., Stahl S.: Hydrophobicity engineering to increase solubility and stability of a recombinant protein from respiratory syncytial virus. Eur. J. Biochem. 1995, 230, 38-44.

22.Pastoret P. P., Blancou J., Vannier P., Verschueren red.: Veterinary Vaccino-logy. Elsevier, Amsterdam 1997.

23.Rogan D., Babiuk L. A.: Novel vaccines from biotechnology. Rev. sci. tech. Off. int. Epiz. 2005, 24, 159-174.

24.Ruitenberg K. M., Gilkerson J. R., Wellington J. E., Love D. N., Whalley J. M.: Equine herpesvirus 1 glycoprotein D expressed in Pichia pastoris is hyper-glycosylated and elicits a protective immune response in the mouse model of EHV-1 disease. Virus Res. 2001, 79, 125-135.

25.Sheppard M.: Viral vectors for veterinary vaccines. Adv. Vet. Med. 1999, 41, 145-161.

26.Truszczyñski M.: 70. Sesja Generalna OIE, ze szczególnym uwzglêdnieniem problematyki naukowej. Medycyna Wet. 2002, 58, 815-818.

27.Van der Leek M. L., Feller J. A., Sorensen G., Isaacson W., Adams C., Borde D., Pfeiffer N., Tran T., Moyer R., Gibbs E.: Evaluation of swine pox virus as a vaccine vector in pigs using an Aujeszky’s disease (pseudorabies) virus gene insert coding for glycoproteins gp 50 and gp 63. Vet. Rec. 1994, 134, 13-18.

28.Van Oirschot J.: Diva vaccines that reduce virus transmission. J. Biotechnol. 1999, 73, 195-205.

29.Zakhartchouk A. N., Reedy P. S., Baxi M. K., Baca-Estrada M. E., Mechtali M., Babiuk L. A., Tikoo S. K.: Construction and characterization of E3 deleted bovine adenovirus type 3 expressing full lenghth and truncated from of bovine herpes virus glycoprotein D. Virology 1998, 250, 220-229. Adres autora: prof. dr hab. Marian Truszczyñski, Al. Partyzantów 57, 24-100 Pu³awy; e-mail: mtruszcz@piwet.pulawy.pl