Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 67 (5), 318-321, 2011

Medycyna Wet. 2011, 67 (5) 318

Praca oryginalna Original paper

Antybiotyki, których zasadnicz¹ funkcj¹ jest hamo-wanie rozwoju lub zabijanie okreœlonych bakterii, w zwi¹zku z wprowadzeniem zakazu stosowania an-tybiotykowych stymulatorów wzrostu na terenie ca³ej Unii Europejskiej z dniem 1 stycznia 2006 r. maj¹ za-stosowanie w medycynie weterynaryjnej ju¿ tylko jako œrodki lecznicze (1, 4, 7, 9, 12).

Pozosta³oœci antybiotyków w produktach spo¿yw-czych pochodzenia zwierzêcego obni¿aj¹ ich techno-logiczn¹ wartoœæ, prowadz¹c do strat ekonomicznych (10, 19). Stanowi¹ tak¿e zagro¿enie dla zdrowia kon-sumentów. Pozosta³oœci antybiotyków, hormonów czy sterydów wystêpuj¹ce w ¿ywnoœci mog¹ powodowaæ u ludzi alergie pokarmowe, zaburzenia czynnoœci

nie-których gruczo³ów, w tym w¹troby, niewydolnoœæ ne-rek, anemiê, agranulocytozê, trombocytopeniê oraz zanieczyszczaæ œrodowisko (5, 12). Ich szerokie za-stosowanie mo¿e tak¿e prowadziæ do powstawania szczepów lekoopornych.

Produktem najbardziej nara¿onym na pozosta³oœci antybiotyków jest mleko. Zwi¹zane jest to z powszech-nym stosowaniem tych leków w terapii i profilaktyce mastitis. Dodatkowym zagro¿eniem mog¹ byæ pozo-sta³oœci w mleku œrodków myj¹cych oraz myj¹co-de-zynfekcyjnych stosowanych w procesie sanitacji urz¹-dzeñ mleczarskich (6, 18).

W latach 60. XX wieku w naszym kraju pojawi³y siê pierwsze regulacje prawne dotycz¹ce pozosta³oœci

Pozosta³oœci antybiotyków w ¿ywnoœci

pochodzenia zwierzêcego na terenie województwa

warmiñsko-mazurskiego w latach 2005-2009

JOANNA PIOTROWSKA, TOMASZ MITUNIEWICZ, JANINA SOWIÑSKA, BARBARA GONKIEWICZ*, JERZY SOBCZAK*, RAFA£ WO£OSIUK

Katedra Higieny Zwierz¹t i Œrodowiska Wydzia³u Bioin¿ynierii Zwierz¹t UWM, ul. Oczapowskiego 5, 10-718 Olsztyn *Zak³ad Higieny Weterynaryjnej, al. Warszawska 109, 10-957 Olsztyn

Piotrowska J., Mituniewicz T., Sowiñska J., Gonkiewicz B., Sobczak J., Wo³osiuk R.

Antibiotic residues in animal-derived food in the Warmia and Mazury region in the years 2005-2009 Summary

The presence of various residues affects the quality and the health safety of animal-derived food. Currently, customers increasingly pay attention to the food health quality, which is becoming the decisive factor in their choices.

The aim of this study was to analyse the residues of antibiotics and other antibacterial substances in the tissues of fish and slaughter animals, as well as in milk and dairy products, produced for consumption. The analysis of antibiotic and antibacterial residues in animal-derived food was conducted according to the research results of the Institute of Veterinary Hygiene in Olsztyn. The research material consisted of milk and whey samples, as well as muscles and internal organs (liver, kidney) of pigs, cattle, poultry, game, and fish. The samples were collected in the Warmia and Mazury region in the years 2005-2009. Antibiotics and other antibacterial substances in milk and dairy products were detected with diffusive microbiological tests (Delvotest SP-NT). For the detection of antibiotic and other antibacterial residues in the tissues of slaughter animals and fish, the ‘4-platelet method’ was used. The analysis of the results showed that the percentage of positive samples in the material collected in 2005-2009 was relatively small. Out of 1851 samples of animal muscles and internal organs tested, four (0.22%) gave positive results. As for milk and whey, nine (1.11%) out of 811 samples appeared to contain antibiotics or inhibitory substances. The number of positive samples was greater for milk and dairy products than for slaughter animal and fish tissues.

Nevertheless, even the smallest number of positive samples does not mean that monitoring may be neglected. Farm producers should be constantly reminded to use antibiotic substances properly and to observe waiting periods.

Medycyna Wet. 2011, 67 (5) 319 antybiotyków w ¿ywnoœci. Wraz z rozwojem nauki

oraz nowymi doœwiadczeniami przepisy te s¹ syste-matycznie aktualizowane. Pañstwa cz³onkowskie Unii Europejskiej obowi¹zuj¹ dodatkowo regulacje zawar-te w Dyrektywie Rady 96/23 z dnia 29 kwietnia 1996 r. (3), która zosta³a uzupe³niona Decyzj¹ Komisji z dnia 21 paŸdziernika 1996 r. (97/747/EC) (2). Do przestrze-gania tych przepisów, oprócz krajów cz³onkowskich oraz stowarzyszonych, zobligowane s¹ wszystkie kra-je eksportuj¹ce produkty lub surowce pochodzenia zwierzêcego na teren Unii (8, 13). Pañstwa te, w tym równie¿ Polska, zobowi¹zane s¹ do posiadania i rea-lizowania programów badañ monitoringowych (13). W Polsce regulacje dotycz¹ce antybiotyków zawarte s¹ w ustawie z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzêcego (Dz. U. z 2006 r. nr 17, poz. 127 z póŸniejszymi zmianami) (15) oraz w usta-wie z 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeñstusta-wie ¿ywnoœci i ¿ywienia (Dz. U. z 2006 r. nr 171, poz. 1225) (16).

Celem niniejszego opracowania by³a analiza pozo-sta³oœci antybiotyków i innych substancji przeciwbak-teryjnych w ¿ywnoœci pochodzenia zwierzêcego. Ba-dania obejmowa³y teren województwa warmiñsko--mazurskiego w latach 2005-2009.

Materia³ i metody

Analizy pozosta³oœci antybiotyków oraz in-nych substancji przeciwbakteryjin-nych w ¿yw-noœci pochodzenia zwierzêcego dokonano w oparciu o wyniki badañ Zak³adu Higieny Weterynaryjnej w Olsztynie. Próbki do badañ pobierane w latach 2005-2009 pochodzi³y z terenu województwa warmiñsko-mazurskie-go. Organem odpowiedzialnym za pobieranie próbek jest Powiatowa Inspekcja Weteryna-ryjna, postêpuj¹ca zgodnie z wytycznymi za-wartymi w ustawie z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej (Dz. U. nr 33, poz. 287 z póŸniejszymi zmianami) (17). Materia³ do badañ stanowi³y próbki mleka, serwatki, jaj oraz miêœni i narz¹dów wewnêtrznych (w¹troba, nerki) pochodz¹ce od byd³a, œwiñ, drobiu, dziczyzny i ryb. £¹cznie badaniom poddano 1851 próbek miêœni, narz¹dów we-wnêtrznych zwierz¹t i jaj oraz 811 próbek mleka i serwatki.

Pozosta³oœci antybiotyków i innych sub-stancji przeciwbakteryjnych w tkankach zwie-rz¹t rzeŸnych, ryb oraz w jajach okreœlono przy pomocy metody „czterop³ytkowej” (14). Jest to mikrobiologiczna metoda dyfuzyjna z zastosowaniem dwóch szczepów testowych: Bacillus subtilis BGA i Micrococcus luteus ATCC 9341 oraz po¿ywek o zró¿nicowanym pH: 8,0; 7,2 i 6,0. Ró¿norodnoœæ szczepów testowych oraz pH pod³o¿a pozwala rozpo-znaæ substancje antybakteryjne. Dodanie do po¿ywki o pH 7,2 trimetoprimu (TMP) pod-nosi czu³oœæ metody w przypadku wykrywa-nia pozosta³oœci sulfonamidów.

W celu wykrycia antybiotyków i innych substancji prze-ciwbakteryjnych w mleku i jego przetworach zastosowano dyfuzyjny test mikrobiologiczny – Delvo Test SP NT (11). Test ten jest metod¹ ampu³kow¹ z zastosowaniem szczepu testowego Bacillus stearothermophilus var. calidolactis C 953. Jest to szybko rosn¹ca bakteria, bardzo czu³a na peni-cylinê oraz wiêkszoœæ antybiotyków i innych substancji an-tybakteryjnych. Szczep ten ma równie¿ podwy¿szon¹ wra¿-liwoœæ na sulfonamidy. Zalet¹ tego testu jest mo¿wra¿-liwoœæ d³ugotrwa³ego przechowywania w obni¿onej temperaturze bez utraty przez przetrwalniki zdolnoœci wzrostu.

Wyniki i omówienie

Wyniki badañ pozosta³oœci antybiotyków w tkan-kach zwierz¹t rzeŸnych, ryb, dziczyzny oraz jajach podano w tab. 1. Na przebadanych w analizowanym okresie 1851 próbek w 4 wykryto pozosta³oœci anty-biotyków, które stanowi³y 0,22% wszystkich próbek.

Wœród zwierz¹t rzeŸnych próbek dodatnich nie stwierdzono u drobiu. Dla porównania, w badaniach przeprowadzonych w województwie warmiñsko-ma-zurskim przez ZHW w Olsztynie we wczeœniejszym okresie (lata 1996-2002) u drobiu wykryto 2 próbki pozytywne na 3510 przebadanych (0,05%) (8).

Wy¿-j a z d o R i k b ó r p pLrióczbbeak k o R m e z a R 5 0 0 2 2006 2007 2008 2009 a t ê z c r u K badanych 42 44 37 35 24 182 h c i n t a d o d – – – – – – y r u K badanych – 4 – 3 1 8 h c i n t a d o d – – – – – – i k y d n I badanych 43 46 45 50 50 234 h c i n t a d o d – – – – – – i s ê G badanych 6 8 8 9 7 38 h c i n t a d o d – – – – – – e i n i w Œ badanych 193 199 194 192 183 961 h c i n t a d o d – – – 1(N)* 1(M,N)* 2 o ³ d y B h c y n a d a b 75 74 77 50 44 320 h c i n t a d o d – – ₁2_M(1_,NN₎;_* – – 2 y b y R badanych 8 7 7 5 5 32 h c i n t a d o d – – – – – – a n z y z c iz D badanych – – 2 – – 2 h c i n t a d o d – – – – – – a j a J badanych 10 10 11 12 13 56 h c i n t a d o d – – – – – – m e z a R badanych 379 398 384 360 330 1851 h c i n t a d o d – – 2 1 1 4

Tab. 1. Wystêpowanie pozosta³oœci antybiotyków i innych substancji prze-ciwbakteryjnych w tkankach zwierz¹t rzeŸnych, ryb, dziczyzny oraz jajach na terenie województwa warmiñsko-mazurskiego w latach 2005-2009

Medycyna Wet. 2011, 67 (5) 320

szy odsetek próbek dodatnich uzyska³a Andrzejewska (1) w badaniach przeprowadzonych w latach 2001--2006 na obszarze dwóch województw (kujawsko-po-morskiego oraz warmiñsko-mazurskiego) – 3 próbki dodatnie na 903 przebadanych (0,33%). Natomiast wy-niki Krajowego Programu Badañ Kontrolnych ¯yw-noœci Pochodzenia Zwierzêcego w latach 2005-2008 (wetgiw.gow.pl) wykaza³y, ¿e w skali ca³ego kraju drób by³ drugim, co do czêstoœci wystêpowania pozosta³o-œci antybiotyków gatunkiem po bydle – 29 wyników dodatnich z 4259 próbek (0,68%).

Najwiêksza liczba przebadanych próbek – 961 po-chodzi³a z tkanek œwiñ (tab. 1), wœród których w dwóch przypadkach otrzymano wynik pozytywny (0,21%). W badaniach przeprowadzonych w ZHW w Olszty-nie w okresie wczeœOlszty-niejszym (1996-2002) na 4834 pró-bek pochodz¹cych od tego samego gatunku zwierz¹t tylko w 1 stwierdzono wynik dodatni (0,02%) (8). Badania Andrzejewskiej (1) przeprowadzone na tere-nie województw: warmiñsko-mazurskiego i kujawsko--pomorskiego w latach 2001-2006 wykaza³y pozosta-³oœci antybiotyków i innych substancji przeciwbakte-ryjnych w 5 z 2777 przebadanych próbek pochodz¹-cych od œwiñ (0,18%). Odnosz¹c z kolei uzyskane wyniki w³asne do badañ kontrolnych w ca³ym kraju (2005-2008) (wetgiw.gow.pl), w których na 13 180 analizowanych próbek pochodz¹cych z tkanek œwiñ w 34 odnotowano wynik pozytywny (0,26%), stwier-dziæ mo¿na, i¿ w analizowanym okresie dane dla wo-jewództwa warmiñsko-mazurskiego by³y zbli¿one do wyników krajowych.

W przypadku byd³a badaniami objêto 320 próbek (tab. 1). W pobranym materiale stwierdzono dwie prób-ki z wyniprób-kiem dodatnim (0,62%). Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e w badaniach przeprowadzonych przez Zak³ad Higieny Weterynaryjnej w Olsztynie we wczeœniej-szych latach (1996-2002) nie stwierdzono dodatku antybiotyków w materiale pobranym od

tego gatunku zwierz¹t (8). W latach 2001--2006 odsetek próbek dodatnich wzrós³ do 0,24% (2 z 814 próbek) (1), ale tak¿e by³ ni¿szy ni¿ w badaniach w³asnych. Nato-miast wyniki Krajowego Programu Badañ Kontrolnych ¯ywnoœci Pochodzenia Zwierzêcego (2005-2008) (wetgiw.gov.pl), wykaza³y w³aœnie w próbkach pochodz¹-cych z tkanek bydlêpochodz¹-cych najwiêkszy udzia³ pozosta³oœci antybiotyków – 0,78% (32 próbki z 4117 przebadanych). Mo¿na wiêc stwierdziæ, ¿e w województwie warmiñ-sko-mazurskim udzia³ próbek dodatnich by³ nieco ni¿szy w porównaniu do danych odnosz¹cych siê do ca³ego kraju.

Badania ryb nie wykaza³y pozosta³oœci antybiotyków w 32 próbkach pobranych w województwie warmiñsko-mazurskim w latach 2005-2009 (tab. 1), jak równie¿ w latach poprzedzaj¹cych (1996-2002)

(8). Natomiast w badaniach kontrolnych próbek ryb na terenie ca³ego kraju (2005-2008) w 349 przeba-danych próbkach wykryto 2 przypadki pozosta³oœci antybiotyków i innych substancji hamuj¹cych (wet-giw.gov.pl).

W próbkach dziczyzny, zarówno w badaniach w³as-nych (tab. 1), jak i poprzedzaj¹cych analizowany okres (8), a tak¿e w ramach Krajowego Programu Badañ Kontrolnych ¯ywnoœci Pochodzenia Zwierzêcego (wetgiw.gov.pl) nie wykryto pozosta³oœci antybioty-ków. Mo¿na przypuszczaæ, ¿e by³o to zwi¹zane z nie-wielk¹ liczb¹ przeprowadzonych badañ tkanek po-chodz¹cych od tej grupy zwierz¹t (badania w³asne – 2 próbki, badania krajowe – 15 próbek).

W województwie warmiñsko-mazurskim w latach 2005-2009 nie stwierdzono pozosta³oœci antybiotyków tak¿e w przebadanych 56 próbkach jaj (tab. 1). Nato-miast badania w ramach Krajowego Programu Badañ Kontrolnych ¯ywnoœci Pochodzenia Zwierzêcego wykaza³y 3 próbki pozytywne na 776 przebadanych (wetgiw.gov.pl).

W tab. 2 podano wyniki badañ pozosta³oœci anty-biotyków i innych substancji hamuj¹cych w mleku i jego przetworach. Na 811 przebadanych przez ZHW w Olsztynie próbek 9 (1,11%) mia³o wynik pozytyw-ny. W 2005 r. nie stwierdzono ¿adnej próbki z wyni-kiem dodatnim. Kolejne lata (2006-2009) charaktery-zowa³y siê obecnoœci¹ próbek z pozosta³oœci¹ anty-biotyków i innych substancji hamuj¹cych. Najwiêcej dodatnich próbek stwierdzono w 2008 r., w którym ze 115 zbadanych 5 (4,35%) da³o wynik pozytywny. Dla porównania, w 2006 r. odsetek ten stanowi³ 1,89%, w 2007 – 0,93%, a w roku 2009 – 0,27%. Ponadto warto zwróciæ uwagê na ma³¹ liczbê badañ mleka owiec oraz mleka odt³uszczonego – w analizowanym okresie przebadano tylko po 1 próbce tych surowców, a obydwa wyniki by³y negatywne. Natomiast w

ser-j a z d o R a c w o r u s pLrióczbbeak k o R m e z a R 5 0 0 2 2006 2007 2008 2009 e w o r u s o k e l M badanych 108 104 103 114 368 797 h c i n t a d o d – 1 1 5 1 8 o k e l M e n o z c z s u ³t d o h c y n a d a b 1 – – – – 1 h c i n t a d o d – – – – – – a k t a w r e S badanych 5 2 4 1 – 12 h c i n t a d o d – 1 – – – 1 e z c w o o k e l M badanych – – – – 1 1 h c i n t a d o d – – – – – – m e z a R badanych 114 106 107 115 369 811 h c i n t a d o d – 2 1 5 1 9 k e b ó r p ³ a iz d u y w o t n e c o r P ) % ( h c i n t a d o d – 1,89 0,93 4,35 0,27 1,11

Tab. 2. Wystêpowanie pozosta³oœci antybiotyków oraz innych substancji hamuj¹cych w mleku i jego przetworach na terenie województwa warmiñ-sko-mazurskiego w latach 2005-2009

Medycyna Wet. 2011, 67 (5) 321 watce na 12 zbadanych próbek 1 da³a wynik

pozytyw-ny. Uzyskane wyniki badañ w³asnych wykaza³y wy¿-szy odsetek próbek dodatnich w porównaniu do ogól-nokrajowych badañ kontrolnych mleka, w których wykazano 0,42% próbek pozytywnych (27 próbek z 6446 przebadanych).

Produktem, który charakteryzowa³ siê najwiêkszym udzia³em wyników dodatnich, by³o mleko surowe. Na 797 przebadanych w latach 2005-2009 próbek 8 da³o wynik pozytywny (0,91%), z czego a¿ 5 odnotowano w 2008 r. Nale¿y zauwa¿yæ, ¿e jest to wy¿szy udzia³ próbek z pozosta³oœciami antybiotyków i innych sub-stancji hamuj¹cych w porównaniu do wyników badañ przeprowadzonych w ZHW w Olsztynie w latach wczeœniejszych (1996-2002), w których stwierdzono 0,60% próbek dodatnich (58 z 9682 przebadanych pró-bek mleka surowego).

Podsumowuj¹c wyniki badañ tkanek zwierzêcych oraz jaj w województwie warmiñsko-mazurskim w la-tach 2005-2009 nale¿y zauwa¿yæ, ¿e by³y one korzyst-niejsze ni¿ uzyskane w ca³ym kraju w porównywal-nym okresie. W badaniach w³asnych nie stwierdzono próbek drobiu, ryb oraz jaj z pozosta³oœciami antybio-tyków, a udzia³ pozytywnych próbek tkanek byd³a i œwiñ by³ nieco ni¿szy ni¿ w badaniach krajowych. Z kolei badania mleka i jego przetworów wykaza³y wy¿szy udzia³ próbek pozytywnych w porównaniu do tkanek zwierzêcych i jaj. Spowodowane to by³o praw-dopodobnie nieprzestrzeganiem przez producentów okresów karencji po kuracji antybiotykami w przypad-ku wystêpowania zapaleñ wymion oraz nieumiejêtnym stosowaniem œrodków myj¹co-dezynfekcyjnych w sa-nitacji urz¹dzeñ do doju. Ponadto nale¿y podkreœliæ, ¿e w województwie warmiñsko-mazurskim stwierdzo-no wiêkszy odsetek dodatnich próbek mleka w porów-naniu do wyników badañ krajowych.

Przedstawione wyniki wskazuj¹, ¿e problem pozo-sta³oœci antybiotyków oraz innych substancji przeciw-bakteryjnych w ¿ywnoœci pochodzenia zwierzêcego jest ci¹gle aktualny, potwierdzaj¹c zasadnoœæ prowa-dzenia badañ monitoringowych. Nale¿y tak¿e podkreœ-liæ wa¿noœæ dzia³alnoœci edukacyjno-informacyjnej, maj¹cej na celu uœwiadomienie polskim producentom wspó³odpowiedzialnoœci za jakoœæ oraz bezpieczeñ-stwo wytwarzanych surowców i produktów pochodze-nia zwierzêcego, ze szczególnym uwzglêdnieniem pro-ducentów mleka i jego przetworów.

Piœmiennictwo

1.Andrzejewska O.: Pozosta³oœci antybiotyków w œrodkach ¿ywienia oraz tkan-kach ryb i zwierz¹t hodowlanych. Praca magisterska, Wydz. Ochrony Œrodo-wiska i Rybactwa UWM, Olsztyn 2006.

2.Anon.: Commission Decision of 27 October 1997 fixing the levels and fre-quencies of sampling provided for by Council Directive 96/23/EC for the monitoring of certain substances and residues thereof in certain animal pro-ducts.

3.Anon.: Council Directive 96 23 EC of 29 April 1996 on measures to monito-ring certain substances and residues thereof in live animals and animal pro-ducts.

4.Gaskins H. R., Collier C. C., Anderson D. B.: Antibiotics as growth promo-ters: mode of action. Anim. Biotechnol. 2002, 13, 29-42.

5.Kucharska U.: Analiza pozosta³oœci œrodków farmakologicznych w ¿ywnoœ-ci pochodzenia zwierzêcego. Przemys³ Spo¿. 1999, 53, 43-46.

6.Lassa H., Szejniuk B., K³ossowska A.: Wp³yw liczby komórek somatycznych i stê¿enia œrodka dezynfekcyjnego na obecnoœæ substancji hamuj¹cych w mle-ku. Medycyna Wet. 2001, 57, 753-756.

7.Markiewicz Z., Kwiatkowski Z.: Bakterie antybiotyki lekoopornoϾ. PWN, Warszawa 2008.

8.Maœlanka T., Jaroszewski J., Gonkiewicz B., Sobczak J.: Pozosta³oœci substancji hamuj¹cych w mleku i antybiotyków w tkankach zwierzêcych. Medycyna Wet. 2004, 60, 320-322.

9.Pejsak Z., Truszczyñski M.: Racjonalne stosowanie chemioterapeutyków w terapii i profilaktyce. ¯ycie wet. 2005, 80, 642-645.

10.Pikul J., Cais-Sokoliñska D., Kroll J., Chudy S.: Wystêpowanie substancji hamuj¹cych oraz jakoœæ mikrobiologiczna i cytologiczna mleka surowego. Medycyna Wet. 2001, 57, 803-806.

11.Polska Norma PN-97 A-86033. Mleko. Wykrywanie antybiotyków i innych substancji hamuj¹cych.

12.Przenios³o-Siwczyñska M., Kwiatek K.: Wybrane aspekty stosowania anty-biotyków w ¿ywieniu zwierz¹t oraz metody ich wykrywania w œrodkach ¿ywienia zwierz¹t. ¯ycie wet. 2005, 80, 717-719.

13.Ró¿añska H.: Pozosta³oœci antybiotyków w produktach zwierzêcych. Hodowca Drob. 2000, 1, 10-11.

14.Ró¿añska H., Wojtoñ B.: Mikrobiologiczna, dyfuzyjna metoda wykrywania pozosta³oœci substancji hamuj¹cych w œwie¿ym miêsie – „4-p³ytkowa”. PIWET, Pu³awy 1992, 2-9.

15.Ustawa z dnia 16 grudnia 2005 r. o produktach pochodzenia zwierzêcego. Dz. U. z 2006 r. nr 17 poz. 127.

16.Ustawa z dnia 25 sierpnia 2006 r. o bezpieczeñstwie ¿ywnoœci i ¿ywienia. Dz. U. 2006 r. nr 171 poz. 1225.

17.Ustawa z dnia 29 stycznia 2004 r. o Inspekcji Weterynaryjnej. Dz. U. 2004 r. nr 33 poz. 287.

18.Wieczorek J., Smoczyñski S.: Badania nad wystêpowaniem substancji hamu-j¹cych w mleku. Przegl. Mlecz. 1990, 1, 24-25.

19.Zmarlicki S.: Wystêpowanie w mleku pozosta³oœci antybiotyków i innych substancji hamuj¹cych. ¯ycie wet. 2001, 76, 483-488.

Adres autora: mgr in¿. Joanna Helena Piotrowska, ul. S³oneczna 17, 10-709 Olsztyn; e-mail: www.anna.piotrowska@uwm.edu.pl