Medycyna Weterynaryjna - Summary Med. Weter. 68 (9), 544-549, 2012

Artyku³ przegl¹dowy Review

Anatomia medicinae fundamentum est, a jej córkami s¹ anatomia patologiczna i medycyna (weterynaria) s¹-dowa. Wspóln¹ podstawê naukow¹ tych trzech dyscy-plin medycznych jest sekcja zw³ok i dlatego te¿ trudno jest je od siebie oddzieliæ. Z czasem z dyscyplin tych wy³oni³a siê patofizjologia (fizjologia patologiczna), a ukoronowaniem wszystkich tych dzia³ów sta³a siê kli-nika. Zgodnie z prawem ewolucji, choroby pojawi³y siê wpierw w królestwie roœlin, a nastêpnie u zwierz¹t i lu-dzi, czyli patologia, a tak¿e paleopatologia to pojêcia starsze ani¿eli cz³owiek.

Pierwszymi anatomami i anatomopatologami w sta-ro¿ytnym Egipcie byli balsamatorzy, dokonuj¹cy mumi-fikacji zw³ok ludzi i zwierz¹t, przy której to okazji wyj-mowali i ogl¹dali ich narz¹dy wewnêtrzne. Prawdopo-dobnie taka sekcja by³a Egipcjanom obojêtna, ze wzglê-du na wiarê w ¿ycie pozagrobowe, gdy¿ to oni pierwsi byli twórcami pojêcia duszy w postaci Ka i Ba. Kolido-wa³o to zreszt¹ z póŸniejsz¹ doktryn¹ chrzeœcijañsk¹ – „z prochu powsta³eœ, w proch siê obrócisz” oraz wczeœ-niejsz¹ sentencj¹ Seneki (Listy do Lucjusza XIV) – „aequot omnes cinis; impares nascimur, pares morimur” („wszystkich zrównuje proch; rodzimy siê nierówni, rów-ni umieramy”). Niemrów-niej na podstawie materia³u uzy-skanego od mumii mo¿na dzisiaj ustaliæ m.in. grupê krwi cz³owieka. Innymi dowodami zainteresowania siê Egip-cjan zmianami patologicznymi s¹ artefakty archeologicz-ne w postaci figurek z gliny oraz rzeŸby w kamieniu, np. postaæ odŸwiernego Rumy z objawami parali¿u dzieciê-cego (chorob¹ Heinego-Medina) czy królowej Kleopatry z obrazem wola tarczycy (17). Potrafili tak¿e prawid³o-wo interpretowaæ wiedzê anatomiczn¹ i tak w „Wiedzy o biciu serca”, pochodz¹cej z papirusu Ebersa, opisali

kana³y (metu) odchodz¹ce od serca do ró¿nych czêœci cia³a. Zastój w tych kana³ach, porównywany przez Egip-cjan do niedro¿noœci kana³ów Nilu, mia³ byæ powodem chorób. O chorobach zwierz¹t wspomina tak¿e papirus weterynaryjny z Kahun (2000-1800 r. p.n.e.) podzielony na dwie czêœci, tj. magiczno-religijn¹ i czêœæ empirycz-n¹ (13). Zawód lekarza w Egipcie wykonywa³y tak¿e kobiety, a ich patronk¹ by³a bogini Nut z koron¹ uwieñ-czon¹ wê¿em, póŸniejszym symbolem laski Eskulapa. To prawdopodobnie one, podobnie jak ich kole¿anki i akuszerki z Mezopotamii, by³y twórcami pierwszych testów ci¹¿owych, kalendarzy menstruacyjnych i œrod-ków aborcyjnych. Przypuszcza siê, ¿e wiedzê tê, prze-kazywan¹ przez pokolenia, posiad³y od zielarek z cza-sów prehistorycznych, o czym mog¹ œwiadczyæ nasiona zió³ leczniczych znalezione np. w jaskini Shanidor w Ira-ku, datowane na ok. 60 000 lat p.n.e.

Kult zmar³ych i wiara w ¿ycie pozagrobowe by³y, wg greckiego historyka Herodota z Halikarnasu („Dzieje”) i lekarza Hipokratesa z Kos (zbiór pism „Corpus Hippo-craticum” – V w. p.n.e.), udzia³em Scytów, wojowni-czych ludów Azji i Europy Wschodniej. Znali oni tech-nikê balsamowania zw³ok, które wype³niano wonnymi zio³ami i zaszywano. Zmar³emu towarzyszyli w wiecz-nej drodze tak¿e ich ma³¿onki, s³u¿ba i konie, które to istoty w trakcie pogrzebu duszono lub truto. Scytowie dotarli nawet do Polski, o czym œwiadczy grób ksiêcia w Witaszkowie k/Gubina zawieraj¹cy bogate ozdoby ze z³ota (8). Œwiatowej s³awy kolekcja takich wyrobów, tzw. z³oto syberyjskie, znajduje siê w specjalnych, rzadko udo-stêpnianych zbiorach Muzeum Ermita¿u w St. Peters-burgu, gdzie przedstawione s¹ m.in. zabiegi lekarskie, np. ekstrakcja zêbów. Nie by³oby w tym nic dziwnego,

Zarys historii anatomii patologicznej

„Nawet krojenie nas przynosi im jeszcze doœwiadczenie” – Franciszek Petrarka JANUSZ A. MADEJ

Katedra Patologii, Zak³ad Anatomii Patologicznej i Weterynarii S¹dowej UP, ul. Norwida 29, 50-375 Wroc³aw

Madej J. A.

Ouline of the history of pathological anatomy

Summary

The paper presents a chronological outline of epochs covering about 5,000 years of human history, focusing on selected important developments in pathological anatomy and the figures with whom they were associated. It is not a complete list of authors and facts, in either human or veterinary medicine, owing to the limited size of the paper and the author’s subjective judgments.. The paper also presents a vision of pathological anatomy in the future, in the form of the so-called virtual section, based on digital photography and computer tomography. Keywords: pathological anatomy, chronological outline, medicine and veterinary medicine, so-called virtual section

gdyby nie fakt, ¿e ówczeœni snycerze wykonali m.in. rzeŸ-by miniaturowe, które dzisiaj ogl¹da siê wy³¹cznie pod du¿ym powiêkszeniem lupowym (10). Jak tego dokona-no ponad dwadzieœcia wieków temu, owiane jest tajem-nic¹. W tym te¿ okresie Germanie sk³adali ludzi w ofie-rze popofie-rzez ich wieszanie, duszenie lub topienie na bag-nach. Ci ostatni, ulegaj¹c przemianie w odpowiednim œrodowisku chemicznym (przemianie woskowo-t³usz-czowej), zachowali siê do naszych czasów, np. zw³oki mê¿czyzny znalezione w Tollud w Danii.

W Mezopotamii zabijano owce ofiarne i wró¿ono z ich w¹trób lub sporz¹dzano takie¿ modele narz¹du z gliny, wzglêdnie br¹zu z odpowiednimi napisami w jêzyku babiloñskim, a póŸniej tak¿e ³aciñskim (2, 4). To „czytanie z w¹troby” rozprzestrzeni³o siê nastêpnie u Hetytów, Greków, Etrusków i Rzymian, a 30 takich modeli znaleziono m.in. w ruinach Mari, tj. na terenie wspó³czesnej Syrii. ¯ydzi od ok. 900 r. p.n.e. wymienia-j¹ w „Piêcioksiêgu” (ksiêgi Moj¿esza) i Talmudzie takie zawody, jak: lekarz, chirurg, po³o¿na i weterynarz, które to specjalnoœci nie cieszy³y siê zbytnim powa¿aniem w porównaniu np. z kap³anami, w rêkach których spo-czywa³a spo³eczna higiena. Znacznie wy¿sz¹ rangê w Nowym Testamencie ma Jezus z Nazaretu, jako Chri-stus medicus, tzn. wielki lekarz, dokonuj¹cy cudownych uzdrowieñ m.in. wskrzeszenia zmar³ych (œw. £azarza, m³odzieñca z Naim).

Staroindyjski podrêcznik medycyny „Suœruta – San-hita”, nazwany tak od imienia mistrza z Benares nad Gangesem, zawiera opis wyk³adu anatomii na zw³okach ludzkich. Jest to ewenement, gdy¿ wszystkie sekcje od-bywa³y siê wówczas potajemnie, wbrew woli kap³anów (braminów). Z kolei tekst anatomiczny pt. „Czeraka – Samnitue” informuje nas o tym, ¿e cz³owiek posiada 300 koœci, 500 miêœni, 270 stawów i 70 kana³ów, czyli na-czyñ krwionoœnych (20). Dane te s¹ oczywiœcie b³êdne, ale nie zapominajmy, ¿e by³ to jednak dokument oparty o empiriê, powsta³y w czasach, gdy powszechnie pano-wa³ zabobon i czary. We wspomnianym tekœcie lekarze staroindyjscy wymieniali m.in. 14 typów guza brzucha, 12 rodzajów robaczyc czy 8 odmian ¿ó³taczki. W koñcu nale¿y nadmieniæ, ¿e w III w. p.n.e. król Asioka kaza³ budowaæ dwa rodzaje szpitali, jeden dla ludzi, a oddziel-ny dla zwierz¹t. Podobnie król Khmerów D¿ajwarman VII (XII w. n.e.), wielki altruista, za³o¿y³ 102 szpitale, w których wyryto iskrypcje o treœci „cierpia³ z powodu chorób swoich poddanych wiêcej ni¿ z powodu swoich w³asnych chorób” (8). Indyjskie dzie³o „Hastyayur-weda” ma 30 rozdzia³ów, w których dok³adnie opisano choroby i leczenie s³oni, jak równie¿ zawiera wa¿ne ostrze¿enie – „s³oñ umiera ³atwiej od no¿a lekarza ni¿ od silnych zaburzeñ przemian w organizmie” (14, 17). Nale¿y tu wyraŸnie podkreœliæ, ¿e zarówno medycyna jak i weterynaria rozwija³y siê wówczas wspólnie, gdy¿ nauka przedbuddyjska tworzy³a pomost miêdzy cz³owie-kiem i zwierzêciem poprzez wiarê we wzajemn¹ ich re-inkarnacjê. Inaczej traktuje siê to zagadnienie w krajach Zachodu, gdzie pocz¹wszy od Platona (V w. p.n.e.) za-czêto zwierzê stawiaæ na drugim miejscu, co trwa do chwili obecnej. Byæ mo¿e myœla³ o tym m³ody lekarz,

znany bardziej jako poeta i dramatopisarz, Fryderyk Schiller, pisz¹c pracê doktorsk¹ pt. „O zwi¹zkach zwie-rzêcej natury cz³owieka z duchem” (11).

W latach 2698-2598 r. p.n.e. powsta³o w Chinach dzie-³o medyczne pt. „Huangdi neijing” („Nauka o wnêtrzu”), przypisywane cesarzowi Huandi, w którym na tzw. koœ-ciach wró¿ebnych wymieniono wiele chorób wewnêtrz-nych, jak i zakaŸnych (tbc, ospa, tr¹d, cholera, d¿uma), a tak¿e przedstawiono anatomiczny przekrój cz³owieka, poszczególne jego narz¹dy wewnêtrzne, jak równie¿ na-rz¹dy zwierz¹t (11). To kolejny ewenement, gdy¿ w Chi-nach obowi¹zywa³ kult przodków, zakazuj¹cy sekcji zw³ok. Tym nale¿y t³umaczyæ fakt, ¿e pierwszy doku-ment o sekcji zmar³ego jeñca pochodzi w tym kraju dopiero z 1145 roku n.e. W 213 r. p.n.e. w czasie walk o tron cesarz chiñski Szih Huang Ti ka¿e spaliæ wszyst-kie stare ksiêgi, celem zatarcia tradycji minionych kró-lestw, za wyj¹tkiem ksi¹g o sztuce lekarskiej. Zachowa-³y siê tak¿e z tego okresu zw³oki ksiê¿niczki Tou Wan (wystawione w Muzeum Historycznym w Pekinie), za-konserwowane m.in. przy pomocy zwi¹zków rtêci.

Wiele chorób zakaŸnych, wewnêtrznych czy nowo-tworowych by³o tak¿e znanych staro¿ytnym kulturom Mezoameryki i Ameryki Po³udniowej, co przedstawiaj¹ w sposób niezwykle ekspresyjny rzeŸby ceramiczne, czêsto wzbogacone obrazami demonów „walcz¹cych” o los chorego. U tych ludów choroba, podobnie jak mia³o to miejsce w Europie, by³a kar¹ za grzechy, a bogowie ¿¹dali ofiar, pokuty i mod³ów, aby te grzechy odpuœciæ. Mo¿na siê z t¹ filozofi¹ dok³adnie zapoznaæ w kronice Inków, napisanej dopiero w 1613 r. przez Hiszpana Poma de Ayala, gdy¿ wczeœniejsze oryginalne dokumenty (w postaci pisma wêze³kowego kipu), podobnie jak ksiêgi Azteków i Majów, sp³onê³y w okresie konkwisty tych narodów (10, 11). Ponadto du¿e znaczenie, np. u Zapo-teków w Meksyku (od I w. n.e.), mia³ kult zmar³ych, o czym œwiadcz¹ barwnie malowane komory grobowe. Rozwój medycyny w œwiecie antycznym by³ imponu-j¹cy. Ju¿ w 50 lat (460-377 r. p.n.e.) po œmierci ojca me-dycyny Hipokratesa z Kos (zwolennika teorii humoral-nej chorób) Aleksander Wielki za³o¿y³ szko³ê w Alek-sandrii, w której lekarz Herophilos z Chelkodonu (pocz. III w. p.n.e.) wykonywa³ sekcje ludzi i zwierz¹t, a jego kolega z tej¿e szko³y – Erasistratos z Julis (ok. 250 r. p.n.e.) – wiwisekcje na przestêpcach skazanych na œmieræ. Ten ostatni uwa¿any jest tak¿e za twórcê teorii o kr¹¿eniu krwi, opisuj¹cy m.in. zastawkê pó³ksiê¿yco-wat¹ i zastawkê trójdzieln¹ serca, wyprzedzaj¹c tym sa-mym Williama Harveya o 1800 lat (11). Widoczny jest tak¿e wyraŸny wp³yw kobiet na rozwój nauki antycznej i tak Greczynki, wg Homera (VIII w. p.n.e.), zna³y wiele zió³ stosowanych do balsamowania cia³a zmar³ych, a ¿ona s³ynnego matematyka Pitagorasa (VI w. p.n.e.) dowiod³a, ¿e p³ód cz³owieka jest zdolny do ¿ycia w siód-mym miesi¹cu ¿ycia.

Rzymski lekarz Galen (129-199 r. n.e.), twórca pato-logii humoralnej i autor definicji procesów zapalnych, wykonuj¹c sekcje na ¿ywych œwiniach i magotach, gdy¿ sekcje na ludziach by³y wówczas zabronione, przenosi³ pewne wnioski bezpoœrednio na cz³owieka, co by³o

Ÿród-³em niepotrzebnych pomy³ek, np. dane o siedmiokomo-rowej macicy u kobiet. Wiêkszoœæ odkryæ, np. z zakresu kr¹¿enia krwi, by³a jednak rewelacj¹ naukow¹ i nie-zmiennym kanonem wiedzy obowi¹zuj¹cym nawet do XIX wieku (11). Z kolei Asklepiades (120-56 r. p.n.e.) by³ twórc¹ teorii solidystycznej, ju¿ wówczas uchodz¹-cej za pierwsz¹ teoriê komórkow¹, wg której choroba to skutek zmian w atomach i przestrzeniach miêdzyatomo-wych. Zakaz wykonywania sekcji w staro¿ytnym Rzy-mie nie dotyczy³ bogów, a za takiego uwa¿a³ siê cesarz Neron, podobno asystuj¹cy przy sekcji w³asnej matki Agryppiny, któr¹ nota bene sam kaza³ wczeœniej otruæ. Tym sposobem chcia³ siê naocznie przekonaæ, z którego narz¹du ³ona kobiecego przyszed³ na œwiat. Nie ma wprawdzie dowodów mówi¹cych o tym zdarzeniu, poza miniaturami obrazuj¹cymi ten fakt z okresu œredniowie-cza, niemniej œwiadczy to o wyj¹tkowym sadyzmie tkwi¹cym w cz³owieku. Inny z kolei lekarz Celsus (53 r. p.n.e – 7 r. n.e.), wspó³twórca definicji procesów zapal-nych, uwa¿a³, ¿e wystarczy studiowaæ na zw³okach po-chodz¹cych z pól bitewnych lub z areny cyrkowej, a nie wykonywaæ specjalnie sekcjê zw³ok. Nale¿y tak¿e do-daæ, ¿e to wspomnianemu ju¿ Galenowi, jak równie¿ Pliniuszowi M³odszemu, zawdziêczamy pierwsz¹ listê nazwisk s³ynnych w Rzymie lekarek.

Okres Œredniowiecza i Odrodzenie

W Œredniowieczu, wœród zachowanych miniatur i in-kunabu³ów, motyw sekcji czêsto by³ powtarzany, mimo oficjalnego zakazu autopsji przez Koœció³ katolicki, a tak¿e przepisy Koranu. Niemniej s³ynny lekarz arabski Avicenna (Ibn Sine) ok. 1000 r. n.e. pisze w „Kanonie medycznym”, ¿e „kto nie zna medycyny ani anatomii, ten jest niezdolny…”. S¹ jednak wyj¹tki i tak sekcjê zw³ok mê¿czyzny z uciêtym penisem przedstawiono na miniaturze pochodz¹cej z encyklopedii Angelika Barto-lomeusza (1200-1250) pt. „De propreititatibus rerum” („O w³aœciwoœciach rzeczy”) oraz w rêkopisie bizantyj-skim Grzegorza z Nazianz pt. „Oratio in Santa Lumina” (koniec XI w.), ukazuj¹cym sekcjê zw³ok ludzkich wy-konywan¹ przez dwóch kap³anów. Najs³ynniejszym i je-dynym lekarzem po wsze czasy zosta³ Petrus Hispanus, autor podrêcznika pt. „Thesaurus Pauperum”, póŸniej-szy papie¿ – Jan XXI. St¹d te¿ uwa¿a siê, ¿e medycyna Wschodu (bizantyjska, arabska) zdecydowanie góruje nad medycyn¹ Zachodu, zwan¹ medycyn¹ klasztorów, a¿ do momentu pojawienia siê t³umaczeñ piœmiennic-twa antycznego i arabskiego na ³acinê w póŸnym œred-niowieczu. By³ to istotny impuls dla rozwoju medycyny œwieckiej i powstania w Europie pierwszych uniwersy-tetów. Staj¹c jednak w obronie naszej kultury nale¿y dodaæ, ¿e sekcje w Europie wykonywano czêsto po kry-jomu, z nara¿eniem ¿ycia, na zw³okach wykradanych z kostnic lub cmentarzy, czym trudni³y siê specjalne gangi op³acane przez samych lekarzy. Dopiero w 1302 r. w Bolonii wykonano, po uzyskaniu zgody papie¿a, pierw-sz¹ sekcjê s¹dow¹ dziêki Bartolomeo de Vargignie. Na-stêpnie sekcje przeprowadzono w innych uniwersytetach w³oskich, tj. w Padwie w 1348 r., Perugii – 1348 r. i Florencji – 1388 r. Co ciekawe, sekcja zw³ok trwa³a

wówczas cztery dni i koñczy³a siê podsumowaniem autopsji w ostatnim dniu. Na z³agodzenie przepisów Koœcio³a odnoœnie do sekcji zw³ok mia³ prawdopodob-nie wp³yw zwyczaj wygotowywania ich, balsamowania, a nastêpnie transport z wypraw krzy¿owych do Ziemi Œwiêtej na powrót do Europy. Ukoronowaniem tych ba-dañ by³y dwa podrêczniki Mondino dei Lucii, tj. „Ana-tomia Mundi” oraz „Ana„Ana-tomia omnium humani corporis interiorum membrorum”, jak równie¿ 18-tablicowy atlas anatomiczny Guido da Vigevano (1280-1349) – uzna-wany za pierwszy atlas techniki sekcyjnej zw³ok (18). Hildegarda von Bingen w dziele pt. „Causae et curae” opisuje procesy zajœcia w ci¹¿ê, jej przebieg oraz poród. PóŸniej Gregor Reisch drukuje pracê pt. „Margarita phi-losophica” z anatomicznymi ilustracjami komór mózgu cz³owieka, Berengario da Carpi rozpoczyna cykl wyk³a-dów na zw³okach ludzi, opisuj¹c dok³adnie ich mózg, przysadkê i szyszynkê mózgow¹, zastawki serca i inne narz¹dy, a Bartolomeo Eustachi opisuje tr¹bkê s³ucho-w¹, znan¹ dzisiaj od jego imienia.

W Ameryce Œrodkowej rytualne mordy ludzi wyko-nywane na jeñcach przez kap³anów u Majów i Azteków, polegaj¹ce na wyrywaniu bij¹cego jeszcze serca z roz-ciêtej klatki piersiowej, trudno jest zakwalifikowaæ do jakichkolwiek poczynañ ludzkich. Z drugiej jednak strony, narody te paradoksalnie utrzymywa³y przy ¿yciu osoby z wadami rozwojowymi i obejmowa³y je opiek¹ pañstwow¹ (1). Aktualnie krwawe rytua³y niektórzy t³umacz¹ jako specyficzny akt pokuty, odnawiania siê si³ natury i otrzymywania si³ boskich (11).

Europejskie Œredniowiecze koñczy dziwny zwyczaj terapii. Sporz¹dzano mianowicie „mumie” zw³ok ska-zañców, jak równie¿ poronionych p³odów w formie zasu-szonych preparatów, nastêpnie mielono je i podawano taki „eliksir” pacjentom (7). Tak wiêc na szczêœcie po-woli koñczy³a siê magia i zabobony, a wraca³a medycz-na wiedza medycz-naukowa tak owocuj¹ca w okresie antycznym. To tak¿e koniec niechlubnego czasu, w którym œwiat lekarski zdecydowanie wystêpuje, zw³aszcza w Pary¿u i Salerno, przeciwko pracy kobiet w tym zawodzie.

W okresie Odrodzenia starano siê poprawiæ b³êdy po-przedników i uzupe³niaæ ich braki, a co najwa¿niejsze – tworzyæ zupe³nie nowe idee. W 1507 r. ukazuje siê po-œmiertnie dzie³o Antonia Benivieniego pt. „Kilka ukry-tych i cudownych przyczyn chorób i uzdrowieñ”, uwa-¿ane za pierwsz¹ nowo¿ytn¹ anatomiê patologiczn¹. Autor opisuje w niej m.in. raka jelita grubego, perfora-cjê jelit, kamienie ¿ó³ciowe, skrzepy krwi w sercu, gruŸ-licê. Leonardo da Vinci nie tylko wykonuje sekcje zw³ok w kostnicy szpitala Santa Maria Nuova we Florencji, ale sporz¹dza liczne rysunki anatomiczne, np. znane po-wszechnie studium anatomiczne tu³owia cz³owieka. Jemu te¿ zawdziêczamy pierwszy opis skurczu miêœnia sercowego po wbiciu weñ no¿a. Ambro¿y Pare w dziele pt. „Des monstres et prodiges” (1573 r.) – „O potworach i cudach” przytacza przyk³ady potworków ludzkich, np. syren, a Fortunato Fideli (1602 r.) pisze pierwszy w Eu-ropie podrêcznik medycyny s¹dowej pt. „De relationi-bus medicorum” (16, 17). Autor proponuje jednoczeœnie, aby dziedzina ta sta³a siê pe³noprawnym przedmiotem

akademickim. W tym czasie znakomitoœci¹ œwiata me-dycznego by³ tak¿e Paracelsus (Theophrastus Bomba-stus von Hohenheim), którego dzie³o pt. „O tajemnicach przyrody”, chwali³ s³awny humanista Erazm z Rotterda-mu oraz Andrzej Wesaliusz, twórca ksi¹¿ki pt. „De cor-poris humani fabrica libri septem”. Paracelsus jest twórc¹ szko³y jatrochemii opartej o zmiany jakoœciowe i iloœ-ciowe procesów chemicznych odpowiedzialnych za zmiany chorobowe. Maria Luiza Bourgeois pisze zna-komite, trzytomowe dzie³o o po³o¿nictwie, zawieraj¹ce m.in. opis poronieñ, potworków, cechy niep³odnoœci.

Pod koniec XVI w. rozpoczêto budowê tzw. teatrów anatomicznych, najpierw w Bazylei, a nastêpnie w Pad-wie, Lejdzie i Kopenhadze, gdzie liczne grono osób (200-300), na ogó³ nie zwi¹zanych z medycyn¹, mog³o ogl¹daæ sekcje ludzi lub zwierz¹t. Jak mo¿na przypusz-czaæ, naukowy charakter takich sekcji nie sta³ na naj-wy¿szym poziomie. Szczególnie godnym naœladowania jest natomiast, ¿yj¹cy w latach 1593-1674 anatomo-patolog Nicolaas Tulp, uwieczniony na obrazie przez Rembrandta van Rijn („Wyk³ad anatomii dra Tulpa z udzia³em siedmiu cz³onków amsterdamskiego zwi¹z-ku chirurgów”), który nie tylko opisa³ ok. 200 chorób w pracy pt. „Observationem medicorum libri tres”, ale co najwa¿niejsze – wyda³ j¹ na koszt w³asny. Anthony van Leeuwenhoek, twórca mikrobiologii, odkrywa krwinki czerwone, plemniki, bakterie, a jego genialne wyniki badañ mia³ dopiero rozwin¹æ w przysz³oœci Ludwik Pasteur. W tym czasie powstaj¹ tak¿e pierwsze zbiory preparatów anatomicznych, a najs³ynniejszy z nich, aktualnie eksponowany w muzeum Akademii Nauk w St. Petersburgu, po udanym zakupie go przez cara Piotra I Wielkiego, stworzy³ niderlandzki anatom Fredirik Ruysch (1638-1731). To on jako pierwszy u¿y³ 10% roztworu alkoholu do konserwacji zw³ok, nota bene w³asnej produkcji z francuskiej brandy. W dziele pt. „The-saurus anatomicus” opisa³ technikê nastrzykiwania p³y-nami konserwuj¹cymi najdrobniejszych nawet kapilarów naczyniowych, co czyni³ z tak¹ maestri¹, ¿e zw³oki na-wet po dwu latach od momentu œmierci wygl¹da³y jak „¿ywe”. Opis ten znamy z relacji naocznego œwiadka tych zdarzeñ i to nie byle kogo, a mianowicie wspomnianego ju¿ cara Piotra I Wielkiego, który w tym czasie studio-wa³ w Niderlandach. Car ten jest te¿ pierwszym w Euro-pie w³adc¹, który nakazuje w Rosji wykonanie obowi¹z-kowych sekcji zw³ok w celach s¹dowo-lekarskich z orze-czeniem pod przysiêg¹ (11). W tym te¿ czasie (1754 r.) król pruski Fryderyk II promuje Dorotheê Erxleben na pierwszego w historii doktora medycyny.

Okres Oœwiecenia i czasy wspó³czesne Twórc¹ podstaw anatomii patologicznej w okresie oœwiecenia by³ lekarz Giovanni Battista Morgagni (1682--1771) z Padwy, zwany odt¹d ojcem „patologii narz¹do-wej”. W 5-tomowym dziele pt. „De sedibus et causis morborum per anatomen indagtis” („O siedzibach i czynach chorób przez anatoma badanych”) wi¹¿e przy-czyny choroby z badanym narz¹dem. W konkluzji pisze, ¿e „nie jest mo¿liwe okreœlenie istoty i przyczy-ny choroby bez sekcji zw³ok”. Podobnie Percival Pott

z Londynu wi¹¿e skutek choroby z jej przyczyn¹, np. sadzy kominowej z rakiem moszny u kominiarzy lub zmian w krêgos³upie z zaka¿eniem gruŸlic¹ (tzw. choro-ba Potta). Nawiasem mówi¹c, chorochoro-ba ta, ale nie uczczo-na uczczo-nazwiskiem Potta, zuczczo-nauczczo-na by³a ju¿ w staro¿ytnym Egip-cie, uwieczniona na glinianej figurce. W tym czasie po-wstaj¹ równie¿: znakomite dzie³o anatomiczne Teofila Boneta pt. „Sepulchretum sive anatomia practice ex ca-daveribus morbu denatis” oraz prace Jahanna Wepfera, uwa¿anego za ojca wspó³czesnej toksykologii, który wy-konywa³ wiwisekcje na zwierzêtach, celowo uprzednio zatruwanych.

Do luminarzy anatomii patologicznej we Francji na prze³omie XVIII i XIX w. nale¿¹: Marie Xavier Bichat, autor pracy pt. „Recherches physiologiques sur la vie et la mort” (twórca histologii i pojêcia tkanki chorobowo zmienionej), Rene Laënnec (któremu zawdziêczamy opis marskoœci zanikowej w¹troby, jam gruŸliczych w p³u-cach), a w póŸniejszym okresie Andre Masson (autor podrêcznika „Le Cancer”, „Diagnostics histopathologi-ques”), Charles Oberling (specjalista od mikroskopii elektronowej u¿ytej do badañ komórek prawid³owych i komórek nowotworowych) oraz wielu innych. W tym okresie Pary¿ staje siê bezsprzecznie lekarsk¹ stolic¹ œwiata, chocia¿ nie brak jest krytyków ówczesnego le-czenia, którym przewodzi³ Jan Babtysta Molier. Mimo ¿e czêsto mia³ racjê, los obszed³ siê z nim okrutnie, gdy¿ bêd¹c nie tylko komediopisarzem, ale i aktorem, umiera na scenie w trakcie przedstawienia w³asnego dzie³a pt. „Chory z urojenia” (11). Szko³ê wiedeñsk¹ reprezentuje Czech Karol Rokitansky, który samodzielnie przepro-wadzi³ 30 000 sekcji zw³ok, przedstawiciel „patologii humoralnej”, autor opisu ostrego ¿ó³tego zaniku w¹tro-by, Hans Voigtl (autor podrêcznika pt. „Handbuch der pathologischen Anatomie”), a szko³ê berliñsk¹ przede wszystkim Rudolf Virchow, urodzony w Œwidwinie (ak-tualnie na terenie Polski). By³ poliglot¹, gdy¿ zna³ osiem jêzyków, w tym jêzyk polski, twórc¹ „patologii komór-kowej”, a jego motto naukowe brzmia³o: „omnis celula e cellula”. Najlepszymi jego podrêcznikami by³y dzie³a pt. „Die Zellularpathologie” oraz „Die krankhaften Geschwülste” – 3 tomy. Mia³ szereg uczniów, a wœród nich takie osobistoœci, jak: Paul Grawitz (opisa³ nercza-ka), Ludwig Conheim (twórca embriogenetycznej teorii nowotworów), Fryderyk von Recklinghausen (opisa³ osteodystrofiê w³óknist¹ koœci, nerwiakowatoœæ), Otto Lubarsch (znany onkolog), Paul Marchand (opisa³ ko-mórki zapalne wywodz¹ce siê z przydanki naczyñ), Paul Langerhans (wykry³ komórki wysp trzustkowych), Wiliam Osler, Micha³ Botkin, od których nazwisk po-wsta³y okreœlenia chorób i wiele innych nazw. Gdyby miar¹ wielkoœci uczonego byli jego uczniowie, to z pew-noœci¹ Rudolf Virchow by³ takim tytanem, a tak¿e ka-mieniem milowym, œwiadcz¹cym o rozwoju patologii na miarê Giovanni Morgagniego (11, 15).

W okresie miêdzywojennym Oskar Vogt (1870-1959) wykonuje w Berlinie, na zlecenie w³adz radzieckich, badania histopatologiczne mózgu W³odzimierza Lenina i w oparciu o widoczn¹ rozleg³¹ mia¿d¿ycê i bardzo licz-ne, du¿e komórki Purkinjego stwierdza, ¿e by³ on

„atle-t¹ dedukcji”. Wynik badania tego znanego histopatologa historia oceni³a jednak inaczej. W tym te¿ czasie (1939) dwaj Duñczycy – Pool Iverson i Koj Roholm wykonali pierwsz¹ biopsjê aspiracyjn¹ w¹troby cz³owieka.

W Anglii dominuje nazwisko Williama Harveya (1577-1657), odkrywcy kr¹¿enia krwi („Exercitatio anatomia de motu cordis et sanquinis in animalibus”), którego mottem naukowym by³o has³o „ex ovo omnia”, Tomasza Hodgkina, który opisa³ ziarnicê z³oœliw¹, To-masza Addisona (choroba jego imienia, niedokrwistoœæ samoistna), Jemsa Pageta (opisa³ w³ókniste zapalenie koœci). Za Oceanem Atlantyckim pracuj¹ William Osler, uczeñ Virchowa (opisa³ czerwienicê prawdziw¹ – cho-roba Vaqueza-Oslera), Jakub Ewing (opisa³ miêsaka koœci nazwanego jego imieniem – sarcoma Ewingi), Frank Mallory (cia³ka Mallorego w p³onicy, metoda bar-wienia histologicznego jego imienia), Georg Papanico-laou (twórca cytodiagnostyki, Grek z pochodzenia), Paul Klemperer (twórca „patologii miêdzykomórkowej” – tzw. kolagenoz – chorób wywodz¹cych siê z ECM – extracellular matrix – substancji miêdzykomórkowej). W Rosji twórc¹ anatomii patologicznej w Petersburgu by³ Miko³aj Progow, klasyk w tej dziedzinie, Michai³ Rudniew (prekursor nowotworów doœwiadczalnych), którego uczeñ – Nowiñski, polski lekarz wet. zas³u¿y³ siê na polu pionierskiego wszczepienia komórek nowo-tworowych guza Stickera u psów. Trudno nie wymieniæ noblisty Ilii Miecznikowa, odkrywcy procesu fagocyto-zy, Aleksjeja Abrikosowa (opisa³ miêœniaka), W³adimi-ra Bechterowa (opisa³ zesztywniaj¹ce zapalenie stawów krêgos³upa – choroba Bechterewa), W³adimira Ta³a³a-jewa i Miko³aja Aniczkowa (opisali patogenezê mia¿-d¿ycy) i wielu innych. Uczeni ci pracowali nie tylko w Moskwie czy Petersburgu, ale tak¿e w oœrodkach poza centralnych, czemu, o dziwo, sprzyja³a specjalna, ko-rzystna atmosfera, jaka powsta³a w odniesieniu do ana-tomii patologicznej, zgodna z dekretem Komisariatu S³u¿by Zdrowia z 1935 r. Czechy, oprócz Jana Ewange-listy Purkinjego, odkrywcy w³ókien miêœnia sercowego, reprezentuj¹: wspomniany ju¿ Karol Rokitansky, Win-centy Bochdalek (opisa³ torbiel podjêzykowo-tarczyco-w¹), Edwin Klebs (od którego nazwiska bior¹ nazwê Klebsiella pneumoniae, K. ozaenae, K. rhinoscleroma-tis) oraz inni. Piêciotomowe dzie³o pt. „Ephemerides Meteorologico – Medicae” napisa³ wêgierski uczony Samuel Benko, a kontynuatorem szko³y budapesztañskiej byli m.in. Ludwik Arayi i Odon Kompacher, który opi-sa³ raka podstawnokomórkowego (15).

Z czasem powstaj¹ tak¿e liczne podrêczniki patologii weterynaryjnej m.in. Kitta („Lehrbuch der patholo-gischen Anatomie der Haustiere”), Joesta („Spezielle pathologische Anatomie der Haustiere” – 5-tomowe – 1919-1937), Lunda („Pathologisch – anatomische Diagnostik und Tierleichen” – 1935), Stang-Wirtha („Tierheilkunde und Tierzucht” 1937), Gaigra i Daviesa („Veterinary Pathology and Bacteriology” – 1941, Bolów (ojca i syna) – „Osnowy pato³ogiczeskoj anato-mii domasznych ¿iwotnych” (1948), Nieberle-Corhsa („Lerbuch der speziellen pathologischen Anatomie der Haustiere” – 1949) i wiele innych, póŸniej napisanych.

Rozwój anatomii patologicznej na ziemiach polskich W Polsce pierwszy podrêcznik techniki sekcyjnej i medycyny s¹dowej napisa³ Ludwik Perzyna w 1792 r. pt. „Nauka cyrulika” (12). Posiadamy tak¿e protoko³y sekcji dotycz¹ce takich znakomitoœci naszej historii, jak króla Stefana Batorego (zmar³ego wskutek torbielowa-toœci nerek) czy króla Jana III Sobieskiego, którego przy-czyn¹ œmierci by³o m.in. zapalenie nerek i mocznica. Polscy uczeni skupiaj¹ siê wokó³ takich oœrodków naukowych, jak Wilno (m.in. Jêdrzej Œniadecki, Jakub Briotet, Kazimierz Opoczyñski), w której to uczelni znaj-dowa³ siê imponuj¹cy zbiór preparatów anatomicznych, dos³ownie zjedzonych, a konserwuj¹cy je spirytus wy-pity przez doprowadzone do rozpaczy z g³odu wojska napoleoñskie po klêsce pod Moskw¹ (12). W Krakowie pracowa³ Nikodem Bêtkowski, Józef Dietl, Tadeusz Browicz, Stanis³aw Ciechanowski, we Lwowie – An-drzej Obrzut, Zdzis³aw Dmochowski, Witold Nowicki, w Warszawie – W³odzimierz Brodowski, Józef Hornow-ski, Ludwik Paszkiewicz, a w innych miastach – Ludwik Skubiszewski, Jan Mikulicz-Radecki, Józef Babiñski i inni. Dok³adne biografie tych patologów znajduj¹ siê w podrêczniku Kazimierza Stoja³owskiego pt. „Anato-mia patologiczna w zarysie” (15).

Leczeniem ludzi i zwierz¹t u S³owian, poza normal-nymi zajêciami, zajmowali siê kap³ani, o czym wspomi-na rzymski lekarz weterywspomi-narii Absyrtus, bior¹cy udzia³ w wojnie Konstantyna Wielkiego przeciwko Sarmatom i Gotom nad Dunajem. Najstarszy rêkopis z XV w., mó-wi¹cy o leczeniu zwierz¹t, posiada Biblioteka Jagielloñ-ska w Krakowie, obecny wœród innych 40 000 dzie³ le-karskich. Okres miêdzy 1532 a 1747 r. to czas wp³ywu uczonych w³oskich na stan lecznictwa, przede wszyst-kim koni, i tworzenia literatury weterynaryjnej, o czym dok³adnie wspomina Perec w swojej monografii (12). Po tym okresie s³awa hippiczna W³ochów powoli gaœ-nie, a na arenê miêdzynarodow¹, w tym tak¿e w Polsce, wchodz¹ szko³y: francuska, angielska i niemiecka. Nasz rodak ks. Krzysztof Kluk pisze wówczas 12-tomowe dzie³o pt. „Historja naturalna”, zawieraj¹ce opis chorób wewnêtrznych i zakaŸnych zwierz¹t domowych (ssaki, ptaki, gady, owady), a „chory jest zwierz, gdy siê cokol-wiek przeciwnym sposobem z nim dzieje, jak siê dziaæ zwyk³o, gdy zdrowym jest”. Z kolei Jan Wolstein zaj-mowa³ siê g³ównie chorobami zakaŸnymi (ksiêgosusz, wœcieklizna, w¹glik, pryszczyca), podobnie jak Antoni Pietraszkiewicz (autor dzie³a pt. „Apteczka”), w którym zawarte s¹ ryciny anatomiczne u koni i uwaga, ¿e „wœród koni rodz¹ siê cudotwory i hermafrodyty”, czy Gueri-niere de la Franciszek Robichon („Nowa apteczka koñ-ska” – z 1797 r.).

W 1762 r. utworzono pierwsz¹ nowo¿ytn¹ szko³ê we-terynaryjn¹ w Lyonie, a nastêpnie w Alfort. W Polsce powo³ano do ¿ycia Instytut Weterynaryjny w Wilnie w 1823 r. w ramach Akademii Medyko-Chirurgicznej, z jêzykiem polskim jako wyk³adowym, co by³o jednym z powodów jej likwidacji w 1842 r. W tym te¿ roku po-wsta³ Instytut Rz¹dowy Weterynarii w Burakowie pod Warszaw¹, z takimi przedmiotami wyk³adowymi, jak: patologia, ogólna medycyna s¹dowa, policja

weteryna-ryjna. Od 1840 do 1873 r. istnia³a Szko³a Weterynaryjna w Warszawie i od 1881 r. do listopada 1918 r. – Akade-mia Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie. W tej ostat-niej uczono na III roku patologii ogólnej i anatomii patologicznej po 3 godz. tygodniowo. Wyk³adowcami byli tacy uczeni, jak: Piotr Seifman, Józef Szpilman czy Henryk Kadyi, który nota bene zmar³ wskutek zaka¿e-nia przy balsamowaniu zw³ok (12).

Mo¿na wprawdzie powiedzieæ, ¿e prawo (w tym me-dycyna s¹dowa) jest „stare jak œwiat”, gdy¿ ju¿ Kodeks Hammurabiego (1728-1686 r. p.n.e.) wspomina w para-grafie 278 o akcie kupna–sprzeda¿y niewolników z jed-nomiesiêcznym okresem rêkojmi w przypadku tr¹du i padaczki, a rzymskie „Lex duodecim tabulorum” („Pra-wo dwunastu tablic” – ok. 450 r. p.n.e.) – o podobnym akcie, ale rozszerzonym o zwierzêta poci¹gowe i jucz-ne, lecz podwaliny nowoczesnego prawa dotycz¹ce weterynarii s¹dowej zrodzi³y siê dopiero w erze nowo-¿ytnej. Na ziemiach polskich by³o to prawo ziemskie, statut Wielkiego Ksiêstwa Litewskiego, prawo magde-burskie (tzw. niemieckie), kodeks Napoleona i prawo karne Królestwa Polskiego Kongresowego (5, 9). Nie-które ówczesne kary by³y bardzo surowe, np. uciêcie rêki za oszustwo przy sprzeda¿y zwierzêcia pod gwarancj¹, a nawet kara œmierci za trzykrotne oszustwo w tej materii.

Podsumowanie

Wraz z rozwojem anatomii patologicznej (patomor-fologii) u ludzi pod¹¿a³a lub rozkwita³a równolegle tak-¿e patologia weterynaryjna i rozgraniczanie tych nauk, zw³aszcza w czasach staro¿ytnych czy wiekach œrednich czêsto jest niemo¿liwe (3, 19). Tym sposobem spe³nia-³aby siê zasada „una sanitas, una medicina” („jedno zdro-wie, jedna medycyna”) i to w przeci¹gu zmieniaj¹cych siê kultur ostatnich 5000 lat. Patologia dotyczy zreszt¹ nie tylko œwiata ludzi i zwierz¹t, ale tak¿e obejmuje œwiat roœlin (fitopatologia) z nowotworami w³¹cznie. Religia, magia i empiria przenika³y siê wzajemnie przez tysi¹c-lecia, aby w koñcu ust¹piæ samej wiedzy naukowej, czyli medycynie ery nowo¿ytnej. Gwa³towny jej rozwój stworzy³ jednak nowe wyzwania i wspó³czesna medy-cyna prze¿ywa kolejny kryzys, np. ubieganie siê o pra-wo do eutanazji, badañ in vitro, transplantacji, przy czym granice poznania ludzkiego prawdopodobnie nigdy nie bêd¹ mia³y koñca. Dotyczy to tak¿e procesów pato-logicznych stanowi¹cych dla wspó³czesnej biologii, zw³aszcza molekularnej, wyzwanie do zintensyfikowa-nia tych badañ. Przyk³adem jest choroba nowotworowa, nadal groŸna i jeszcze nie do koñca poznana, mimo ¿e stoimy u progu trzeciego tysi¹clecia. Byæ mo¿e ma racjê Albert Einstein, uwa¿aj¹cy, ¿e na ka¿de pytanie cz³o-wieka Natura nie odpowiada ani „tak”, ani „nie”, ale mówi „byæ mo¿e”.

Wspó³czesna diagnostyka patomorfologiczna zdomi-nowana zosta³a przez badania histo- i cytologiczne, np. ocena ploidii DNA oraz bardziej precyzyjne metody ba-dawcze, jak: mikroskopia elektronowa, cytometria prze-p³ywowa, morfometria, badania molekularne, np. am-plifikacja genów. Jest ona podstaw¹ nauk klinicznych, gdy¿ czêsto mo¿e determinowaæ rokowanie (tzw.

niki prognostyczne) lub ukierunkowaæ terapiê (tzw. czyn-niki predykcyjne), co ma szczególne znaczenie w onko-logii. Nie na darmo powsta³y ³aciñskie maksymy: „mo-rituri vivos docent” („umarli ucz¹ ¿ywych”), „optima consultatores mortui” („zmarli s¹ najlepszymi konsula-torami”) oraz „hic est locus, ubi mors gaudet succurrare vitae” („tu jest miejsce, gdzie œmieræ raduje siê, ¿e mo¿e byæ u¿yteczna ¿yciu”) – czêsto spotykana na salach pro-sektoryjnych. Czy jednak nie nadchodzi kres klasycz-nych sekcji zw³ok? Wydaje siê, ¿e wszystko ku temu zmierza, gdy¿ w 2009 r. wprowadzono tzw. wirtualne sekcje zw³ok w oparciu o fotografiê cyfrow¹ i tomografiê komputerow¹ (6). Oznacza to komputerow¹ rekonstruk-cjê denata, bez naruszania ci¹g³oœci skóry i wyjmowa-nia narz¹dów, a on sam pozostaje „na zawsze” w postaci elektronicznej. Ponadto tak¹ „sekcjê” mo¿na powtarzaæ i konsultowaæ z innymi patologami. Czas poka¿e, czy taka w³aœnie bêdzie przysz³oœæ anatomii patologicznej.

W niniejszym opracowaniu przedstawiono chronolo-giczny zarys epok obejmuj¹cy ok. 5000 lat dziejów ludz-koœci, z których wybrano niektóre historyczne zdarze-nia, tzw. kamienie milowe anatomii patologicznej, jak równie¿ nazwiska ich twórców. Nie jest to zatem pe³na lista anatomów i to zarówno z medycyny, jak i wetery-narii, co czêsto wynika³o z subiektywnej oceny pisz¹ce-go. Pewnym ograniczeniem jest tak¿e, oprócz indywi-dualnego wyboru, objêtoœæ pisanej pracy. Tym bardziej zachêcaj¹ce s¹ s³owa napisane jeszcze w staro¿ytnoœci przez Kwintylisza, ¿e „nic nie jest tak potrzebne ca³emu rodzajowi ludzkiemu jak medycyna” („nulla res tam necessaria est omni generi humanum quam medicina”) oraz Katona – „nie wstydŸ siê, ¿e chcesz siê uczyæ tego, czego nie wiesz, wiedzieæ coœ jest rzecz¹ chwalebn¹, wstyd przynosi nie chcieæ siê uczyæ” („ne pudeat, quae nescieris, te velle doceni. Scire aliquid laus est, puder est nil fiscere velle”).

Piœmiennictwo

1.Ackerknecht E. H.: Geschichte der Medizin. Enke Ferlag, Stuttgart 1972. 2.Biggs R. D.: Medicine in Ancient Mesopotamia. History Sci. 1968, 8, 18-24. 3.Boessneck J., Dahme E.: Palaeopathologische Untersuchungen an von- und

früh-geschichtlichen Haustierfunden aus Bayern. Tierärztl. Umsch. 1959, 14, 101-118. 4.Brothwell D., Sandison A. T.: Diseases in Antiquity. Charles C. Thomas,

Spring-field, Illinois 1967.

5.Dieckerhoff W.: Gerichtliche Thierarzneikunde. Verlag von Richard Schoetz, Ber-lin 1899.

6.Domaga³a W., Chosia M., Urasiñska E.: Podstawy patologii. PZWL, Warszawa 2010.

7.King L. S.: A history of the autopsy. Am. J. Pathol. 1973, 73, 513-554. 8.Kosidowski Z.: Rumaki Lizypa. Iskry, Warszawa 1965.

9.Laufs A.: Arztrecht. Springer Verlag, Mûnchen 1988. 10.Major R. H.: A History of Medicine. Tom I, Springfield 1954.

11.Michalik M. B. (red.): Kronika Medycyny. Wyd. „Kronika”, Warszawa 1994. 12.Perenc A.: Historja lecznictwa w Polsce. Od czasów najdawniejszych do 1918

roku. Toruñ 1936 (nak³adem autora).

13.Reyman T. A., Barraco R., Cockburn A.: Histopathological examination of a Egyptian mummy. Bull. N.Y. Acad. Sci. 1976, 52, 506-516.

14.Schebitz H., Brass W.: Allgemeine Chirurgie für Tierärzte und Studierende. Verlag Paul Parey, Berlin und Hamburg 1975.

15.Stoja³owski K.: Anatomia patologiczna w zarysie. PZWL, Warszawa 1971. 16.Sohni H.: Die Medizin der Frühromantik. Praca dokt. Freiburg 1973.

17.Thorwald J.: Dawna medycyna jej tajemnice i potêga. Ossolineum, Wroc³aw 1999. 18.Winau R.: Medizin und Technik, Enzyklopädie der Technik. Dûsseldorf 1992. 19.Zeuner F. A.: A History of Domesticated Animals. Hutchinson of London,

Lon-don 1963.

20.Zimmer H.: Spiel um den Elefanten. Springer Verlag, München – Berlin 1929.

Adres autora: prof. dr hab. Janusz A. Madej, ul. Norwida 31, 50-375 Wroc³aw; e-mail: janusz.madej@up.wroc.pl