W o j e w ó d z k a B i b l i o t e k a P u b l i c z n a i C e n t r u m A n i m a c j i K u l t u r y w P o z n a n i u P O R A D N I K B I B L I O G R A F I C Z N O– M E T O D Y C Z N Y K w a r t a l n i k P o z n a ń 2 0 1 2 ______________________________________________________________ Rok XLV 3/178
P r z e w o d n i c z ą c y Z e s p o ł u R e d a k c y j n e g o Iwona Smarsz R e d a g u j e z e s p ó ł : Urszula Bzdawka Beata Nowak Andrzej Dudziak ISSN 0238-9142 M a t e r i a ł s z k o l e n i o w y
Powielono w Wojewódzkiej Bibliotece Publicznej i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu A-5 350 egz.
S P I S T R E Ś C I
str.
I. KALENDARZ ROCZNIC, OBCHODÓW I WYDARZEŃ
(Oprac. Andrzej Dudziak) ... 5
II. ZESTAWIENIA BIBLIOGRAFICZNE
Tomasz Umerle – Postać Everymana i jej rola w literaturze ... 17 Urszula Cimoch – Seniorzy – ich aktywność i więź z młodym
pokole-niem ... 29 Andrzej Dudziak – Generał Stanisław Sosabowski i jego żołnierze .... 42 Bibliografie osobowe: Janusz Korczak ... 48 Józef Ignacy Kraszewski ... 54 III. MATERIAŁY METODYCZNE
Marcin Radomski – „A myśmy szli i szli... Sybiracy” – konkurs ... 60 IV. MATERIAŁY REGIONALNE
A. Przegląd nowości regionalnych ... 66 B. Imprezy kulturalne w bibliotekach publicznych woj. wielkopolskiego .... 75
C. Wojewódzka Biblioteka Publiczna i Centrum Animacji Kultury
na łamach prasy ... 108 V. KRONIKA ... 113
I. K A L E N D A R Z R O C Z N I C , O B C H O D Ó W I W Y D A R Z E Ń Wrzesień 2012 Miesiącem generała Stanisława Sosabowskiego
Poniższy kalendarz, to wybrane daty rocznic, obchodów i wydarzeń na III kwartał 2012 roku. Szerszy zestaw dat na III kwartał znajduje się w „Poradni-kach Bibliograficzno-Metodycznych” z lat ubiegłych.
L i p i e c
(215) VII 1797 – Powstanie „Mazurka Dąbrowskiego” („Pieśń Le-gionów Polskich we Włoszech”) w Reggio Emilio we Włoszech (słowa – Józef Wybicki; muzyka – Michał Kleofas Ogiński. Pierwsze wykonanie – ok.15/16 lipca. Od 1926 roku hymn Polski
(65) VII 1947 – W Rzymie ukazał się pierwszy numer emigracyj-nego miesięcznika „Kultura”, redagowany przez Jerzego Giedroycia, Józefa Czapskiego i Gustawa Herlinga-Grudzińskiego
1 VII – Dzień Spółdzielczości uchwalony przez Sejm RP w 1995 roku
1 VII – Światowy Dzień Architektury
(70) 1 VII 1942 – Zm. Bolesław Wieniawa-Długoszowski, generał, lekarz, poeta i tłumacz, adiutant Józefa Piłsud-skiego, zm. śmiercią samobójczą w Nowym Jorku (ur. 22 VII 1881)
(45) 1 VII 1967 – Utworzenie EWG (późniejsza Unia Europejska) w wyniku połączenia Europejskiej Wspólnoty Go-spodarczej, Europejskiej Wspólnoty Węgla i Stali oraz EURATOM-u
(135) 2 VII 1877 – Ur. Hermann Hesse, pisarz niemiecki, laureat Na-grody Nobla w 1946 roku (zm. 9 VIII 1962)
(65) 2 VII 1947 – Powołanie Rady Ochrony Pomników Walki i Mę-czeństwa
(65) 3 VII 1947 – Sejm uchwalił ustawę o odbudowie Warszawy ze zniszczeń wojennych
(205) 4 VII 1807 – Ur. Giuseppe Garibaldi, rewolucjonista, dowódca, bojownik o wyzwolenie i zjednoczenie Włoch (zm. 2 VI 1882)
(120) 4 VII 1892 – Ur. Julian Krzyżanowski, profesor, historyk litera-tury (zm. 19 V 1976)
(70) 4 VII 1942 – Ur. Stefan Meller, polski dyplomata, historyk, pu-blicysta, profesor nauk humanistycznych, minister spraw zagranicznych (zm. 4 II 2008)
(25) 4 VII 1987 – Zm. Józef Burszta, polski etnograf i socjolog, prof. UAM w Poznaniu (ur. 17 IV 1914)
5 VII – Dzień Słowiańskich Apostołów, Cyryla i Metodego (85) 5 VII 1927 – Koronacja obrazu Matki Boskiej Ostrobramskiej
w Wilnie
6 VII – Międzynarodowy Dzień Spółdzielczości obcho-dzony od 1922 r. z inicjatywy Międzynarodowego Związku Spółdzielczego
6 VII – Dzień Radcy Prawnego ustanowiony przez Krajo-wą Radę Radców Prawnych w październiku 2010 roku
(175) 6 VII 1837 – Ur. Władysław Żeleński, kompozytor, pianista, pe-dagog i krytyk muzyczny (zm. 23 I 1921)
(135) 6 VII 1877 – Ur. Włodzimierz Perzyński, prozaik, komediopi-sarz i poeta młodopolski (zm. 21 X 1930)
(80) 6 VII 1932 – Zm. Józef Weyssenhoff, powieściopisarz i noweli-sta polski, poeta i krytyk (ur. 8 IV 1860)
(50) 6 VII 1962 – Zm. Wiliam Faulkner, pisarz amerykański, laureat Nagrody Nobla w 1949 roku (ur. 25 IX 1897)
(530) 7 VII 1482 – Ur. Andrzej Krzycki, arcybiskup gnieźnieński, hu-manista, poeta (zm. 10 V 1537)
(205) 7 VII 1807 – Utworzenie Księstwa Warszawskiego na mocy traktatu pokojowego podpisanego w Tylży przez Napoleona Bonaparte i Aleksandra I
(55) 7 VII 1957 – W Pugwash (Nowa Szkocja) odbyła się konferen-cja uczonych na temat pokoju i rozbrojenia mię-dzynarodowego; początek ruchu znanego jako Konferencja Pugwash ds. Nauki i Problemów Światowych
(80) 8 VII 1932 – Zm. Aleksander Grin (właśc. nazw. Aleksander Griniewski), pisarz rosyjski (ur. 23 VIII 1880)
(5) 9 VII 2007 – Inauguracja działalności Rady Partnerstwa dla Pokoju (EAPC) – nowej instytucji utworzonej w ce-lu zacieśnienia współpracy w zakresie bezpie-czeństwa w Europie
11 VII – Światowy Dzień Ludności ogłoszony w 1987 r. przez ONZ jako dzień narodzin pięciomiliardowe-go mieszkańca Ziemi
(75) 11 VII 1937 – Zm. George Gershwin, pianista i kompozytor ame-rykański (ur. 26 VIII 1898)
(120) 12 VII 1892 – Ur. Bruno Schulz, pisarz i grafik (zm. 19 XI 1942) (45) 14 VII 1967 – W Sztokholmie podpisano międzynarodową
kon-wencję o ochronie własności intelektualnej (we-szła w życie 2.04.1970 r.)
(215) 15 VII 1797 – Pierwsze wykonanie „Pieśni Legionów Polskich we Włoszech” (Józef Wybicki – słowa; Michał Kleofas Ogiński – muzyka), od 1926 r. hymn Pol-ski
(140) 16 VII 1872 – Ur. Roald Amundsen, norweski badacz polarny, zdobywca bieguna południowego (zm. 18 VI 1928) (85) 16 VII 1927 – Ur. Tadeusz Łomnicki, aktor, jego imię nosi Teatr
Nowy w Poznaniu (zm. 22 II 1992)
(195) 18 VII 1817 – Zm. Jane Austen, powieściopisarka angielska (ur. 16 XII 1775)
(215) 20 VII 1797 – Ur. Paweł Edmund Strzelecki, podróżnik, geograf, geolog, odkrywca, badacz Australii (zm. 6 X 1873)
(105) 21 VII 1907 – Ur. Kazimierz Moczarski, prozaik i publicysta, żoł-nierz AK (zm. 27 IX 1975)
(60) 22 VII 1952 – Ogłoszenie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej
(255) 23 VII 1757 – Zm. Domenico Giuseppe Scarlatti, kompozytor włoski okresu baroku (ur. 26 X 1685)
(170) 23 VII 1842 – Ur. Henryk Jordan, lekarz, profesor Uniwersytetu Jagiellońskiego, pionier wychowania fizycznego w Polsce, założyciel pierwszego w Polsce pu-blicznego ogrodu gier i zabaw ruchowych dla dzieci i młodzieży (zm. 16 V 1907)
(55) 23 VII 1957 – Zm. Giuseppe Tomasi di Lampedusa, włoski po-wieściopisarz (ur. 23 XII 1886)
24 VII – Święto Policji
(210) 24 VII 1802 – Ur. Alexandre (ojciec) Dumas, powieściopisarz i dramaturg (zm. 5 XII 1870)
(15) 24 VII 1997 – Sklonowanie przez brytyjskich naukowców owcy „Dolly”
(415) 27 VII 1597 – Zm. Jakub Wujek, ksiądz, jezuita, teolog, tłumacz Biblii, związany z Wielkopolską (ur. 1541 – do-kładna data nieznana)
(85) 27 VII 1927 – Ur. Alojzy Sroga, prozaik, dziennikarz (zm. 12 IV 1980)
(200) 28 VII 1812 – Ur. Józef Ignacy Kraszewski, powieściopisarz, po-eta (zm. 19 III 1887)
(70) 29 VII 1942 – Zm. Wojciech Kossak, malarz polski (ur. 31 XII 1856)
(45) 29 VII 1967 – Zm. Aleksander Wat (właśc. nazw. Aleksander Chwat), poeta, prozaik i tłumacz (ur. 1 V 1900)
(5) 30 VII 2007 – Zm. Michelangelo Antonioni, włoski reżyser filmo-wy i scenarzysta, laureat wielu nagród (ur. 29 IX 1912)
(5) 30 VII 2007 – Zm. Ingmar Bergman (właśc. nazw. Ernst Ingmar Bergman), szwedzki reżyser filmowy i teatralny, laureat wielu nagród (ur. 14 VII 1918)
S i e r p i e ń
(50) 1 VIII 1962 – Zm. Leon Kruczkowski, prozaik, publicysta, dra-maturg (ur. 28 VI 1900)
(25) 1 VIII 1987 – Zm. Pola Negri (właśc. nazw. Barbara Apolonia Chałupiec), aktorka amerykańska polskiego po-chodzenia (ur. 3 I 1897)
2 VIII – Dzień Pamięci o Zagładzie Romów w rocznicę li-kwidacji przez Niemców tzw. obozu rodzinnego dla Cyganów w Birkenau (w nocy z 2/3 sierpnia 1944 roku wymordowano prawie 3 tys. osób – dzieci, kobiet i mężczyzn)
(160) 2 VIII 1852 – Zm. Jakub Krotowski-Krauthofer, prawnik, działacz polityczny, założyciel Rzeczpospolitej Mosińskiej w maju 1848 roku (ur. 28 VII 1806)
(115) 2 VIII 1897 – Zm. Adam Asnyk, poeta, dramaturg (ur. 11 IX 1838)
(90) 2 VIII 1922 – Zm. Alexander Graham Bell, fizyk i wynalazca amerykański szkockiego pochodzenia, wynalazca telefonu (ur. 3 III 1847)
(210) 3 VIII 1802 – Ur. Ignacy Domeyko (właśc. nazw. Ignacy Domej-ko), geolog, etnograf (zm. 23 I 1889)
(240) 5 VIII 1772 – Pierwszy rozbiór Polski
(50) 5 VIII 1962 – Zm. Marilyn Monroe (właśc. nazw. Norma Jeane Mortenson), aktorka amerykańska, legenda kina (ur. 1 VI 1926)
(70) 6 VIII 1942 – Zm. Janusz Korczak (właśc. nazw. Henryk Gold-szmit), pedagog i pisarz (ur. 22 VII 1878)
(265) 8 VIII 1747 – Otwarcie dla publiczności Biblioteki Braci Zału-skich w Warszawie
(125) 8 VIII 1887 – Ur. Adam Wodziczko, botanik, profesor UP, zwią-zany z Wielkopolską (zm. 1 VIII 1948)
(70) 9 VIII 1942 – Zm. Edyta Stein (siostra Teresa Benedykta od Krzyża), karmelitanka, filozof i teolog, kanonizo-wana w 1998 roku, od 1999 w gronie patronów Europy (ur. 12 X 1891)
(50) 9 VIII 1962 – Zm. Hermann Hesse, pisarz niemiecki, laureat Nagrody Nobla w 1946 roku (ur. 2 VII 1877)
(120) 11 VIII 1892 – Ur. Władysław Anders, generał, dowódca Armii Polskiej zorganizowanej na terenie Związku Ra-dzieckiego, dowódca 2 Korpusu Polskiego wal-czącego pod Monte Casino (zm. 12 V 1970) (185) 12 VIII 1827 – Zm. William Blake, angielski poeta, pisarz,
rytow-nik, malarz, drukarz i mistyk (ur. 28 XI 1757)
(110) 13 VIII 1902 – Ur. Waldemar Babinicz, prozaik, publicysta (zm. 22 IV 1969)
(85) 13 VIII 1927 – Zm. James Oliver Curwood, pisarz amerykański (ur. 12 VI 1878)
(30) 13 VIII 1982 – Zm. Adam Ważyk, poeta, prozaik i eseista (ur. 17 XI 1905)
(145) 14 VIII 1867 – Ur. John Galsworthy, pisarz angielski, laureat Na-grody Nobla w 1932 r. (zm. 31 I 1933)
(145) 14 VIII 1867 – Ur. Artur Oppman (pseud. Or-Ot), poeta (zm. 4 XI 1931)
15 VIII – Święto Wojska Polskiego w rocznicę zwycięstwa nad Rosją Sowiecką w 1920 roku
(35) 16 VIII 1977 – Zm. Elvis Aaron Presley, piosenkarz amerykański, prekursor rock and rolla (ur. 8 I 1935)
(165) 18 VIII 1847 – Zm. Samuel Bogumił Linde, autor słowników, pe-dagog (ur. 24 IV 1771)
(110) 18 VIII 1902 – Ur. Stefan Flukowski, pisarz (zm. 8 V 1972) (90) 18 VIII 1922 – Ur. Alain Robbe-Grillet, francuski pisarz i
filmo-wiec, członek Akademii Francuskiej, przedstawi-ciel „nouveau roman” (zm. 18 II 2008)
(75) 18 VIII 1937 – Ur. Edward Stachura, poeta, pisarz, pieśniarz, bard (zm. 24 VII 1979)
(40) 18 VIII 1972 – Zm. Antoni Cwojdziński, komediopisarz, fizyk z wykształcenia (ur. 9 X 1896)
(350) 19 VIII 1662 – Zm. Blaise Pascal, filozof i matematyk francuski (ur. 19 VI 1623)
(10) 19 VIII 2002 – Zm. Marek Kotański, psycholog, terapeuta, spo-łecznik, twórca Monaru i Markotu (ur. 11 III 1942) (5) 19 VIII 2007 – Zm. Mira Zientarowa (właśc. nazw. Mira
Micha-łowska), pisarka, dziennikarka, tłumaczka, autorka scenariuszy filmowych (ur. 23 XI 1914)
(165) 20 VIII 1847 – Ur. Bolesław Prus (właśc. nazw. Aleksander Gło-wacki), prozaik okresu pozytywizmu (zm. 19 V 1912)
(115) 20 VIII 1897 – Ur. Tarjei Vesaas, pisarz norweski (zm. 15 III 1970)
(80) 20 VIII 1932 – Ur. Wasilij Pawłowicz Aksionow, pisarz rosyjski (zm. 6 VII 2009)
(150) 22 VIII 1862 – Ur. Claude Debussy, kompozytor francuski, przed-stawiciel impresjonizmu w muzyce (zm. 25 III 1918)
23 VIII – Europejski Dzień Pamięci Ofiar Stalinizmu i Nazi-zmu ogłoszony przez Parlament Europejski w 2008 roku
(205) 25 VIII 1807 – Zm. Franciszek Dionizy Kniaźnin, poeta i drama-topisarz (ur. 4 X 1750)
(145) 25 VIII 1867 – Zm. Michael Faraday, fizyk i chemik angielski, od-krywca (ur. 22 IX 1791)
(5) 25 VIII 2007 – Zm. Conrad Drzewiecki, tancerz, choreograf, zało-życiel polskiego teatru tańca (ur. 23 VIII 1926) (90) 27 VIII 1922 – Założenie Związku Polaków w Niemczech
(410) 29 VIII 1602 – Zm. Sebastian Fabian Klonowic, poeta, pisarz mieszczański (ur. ok. 1545)
(150) 29 VIII 1862 – Ur. Maurice Maeterlinck, pisarz belgijski, laureat Nagrody Nobla w 1911 roku (zm. 6 V 1949)
(110) 30 VIII 1902 – Ur. Józef Maria Innocenty Bocheński, filozof, logik, teolog, krytyk marksizmu, sowietolog, zakonnik – dominikanin (zm. 8 II 1995)
31 VIII – Święto Wolności i Solidarności ustanowione przez Sejm RP
(145) 31 VIII 1867 – Zm. Charles Baudelaire, poeta francuski (ur. 9 IV 1821)
(15) 31 VIII 1997 – Zm. Diana Frances Spencer, księżna Walii, dzia-łaczka społeczna (ur. 1 VII 1961)
W r z e s i e ń
1 IX – Międzynarodowy Dzień Pokoju obchodzony w rocznicę wybuchu II wojny światowej
(125) 1 IX 1887 – Ur. Blaise Cendrars (właśc. nazw. Frederic Louis Sauser-Hall), poeta i powieściopisarz francuskoję-zyczny (zm. 21 I 1961)
(75) 2 IX 1937 – Zm. Pierre de Coubertin, francuski filozof, historyk, socjolog, współorganizator nowożytnych igrzysk olimpijskich (ur. 1 I 1863)
(105) 4 IX 1907 – Zm. Edward Grieg, kompozytor i pianista norweski (ur. 15 VI 1843)
(155) 5 IX 1857 – Ur. Konstanty Ciołkowski, rosyjski uczony i wyna-lazca, twórca naukowych podstaw lotu rakiet (zm. 19 IX 1935)
(15) 5 IX 1997 – Zm. Matka Teresa z Kalkuty (właśc. nazw. Agnes Gonxha Bojaxhiu), katolicka siostra zakonna, pro-wadziła działalność charytatywną w Indiach, z po-chodzenia Albanka, od 2003 roku błogosławiona (ur. 27 VIII 1910)
(5) 6 IX 2007 – Zm. Luciano Pavarotti, włoski śpiewak operowy (tenor liryczny), uważany za jednego z najwybit-niejszych śpiewaków XX wieku (ur. 12 X 1935) (105) 9 IX 1907 – Ur. Edward Szymański, poeta i satyryk (zm. 15 XII
1943)
(210) 11 IX 1802 – Zm. Aleksandr Radiszczew, pisarz i filozof rosyjski (ur. 31 VIII 1749)
(150) 11 IX 1862 – Ur. Bolesław Krysiewicz, lekarz, działacz politycz-ny związapolitycz-ny z Wielkopolską (zm. 13 XI 1932) 12 IX – Światowy Dzień Zdrowia Jamy Ustnej
ustanowio-ny przez Światową Organizację Dentystyczną (FDI)
(115) 12 IX 1897 – Ur. Iréne Joliot-Curie, francuska laureatka (wraz z mężem) Nagrody Nobla w dziedzinie chemii w 1935 r. (zm. 17 III 1956)
(420) 13 IX 1592 – Zm. Michel de Montaigne, pisarz moralista francu-ski (ur. 28 II 1533)
(155) 13 IX 1857 – Ur. Michał Drzymała, chłop wielkopolski zasłużony w walce z germanizacją (zm. 25 IV 1937)
(140) 13 IX 1872 – Zm. Ludwik Feuerbach, filozof niemiecki (ur. 28 VII 1804)
14 IX – Dzień Solidarności z Osobami Chorymi na Schizo-frenię
(65) 14 IX 1947 – Ur. Jerzy Popiełuszko, kapelan Solidarności, za-mordowany przez oficerów Służby Bezpieczeń-stwa (zm. 19 X 1984)
(150) 15 IX 1862 – Zm. Władysław Syrokomla (właśc. nazw. Ludwik Władysław Franciszek Kondratowicz herbu Syro-komla), poeta, tłumacz (ur. 29 IX 1823)
16 IX – Dzień Środków Społecznego Przekazu obchodzo-ny w Polsce w trzecią niedzielę września (dzień wybrany przez Episkopat Polski)
17 IX – Dzień Sybiraka obchodzony w dniu agresji Związ-ku Radzieckiego na Polskę w 1939 r.
18 IX – Międzynarodowy Dzień Pokoju ustanowiony pod-czas XXVI sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ w 1981 roku (obchodzony w trzeci wtorek wrze-śnia – dzień rozpoczęcia dorocznej sesji Zgroma-dzenia Ogólnego NZ)
(155) 18 IX 1857 – Zm. Karol Kurpiński, kompozytor (data chrztu 6 III 1785)
(115) 19 IX 1897 – Zm. Kornel Ujejski, poeta, publicysta (ur. 12 IX 1823)
(70) 19 IX 1942 – Zm. Nikołaj Pogodin (właśc. nazw. Nikołaj Fiedo-rowicz Stukałow), dramaturg rosyjski (ur. 16 XI 1900)
21 IX – Światowy Dzień Choroby Alzheimera obchodzony od 1994 roku
(180) 21 IX 1832 – Zm. Walter Scott, pisarz angielski pochodzenia szkockiego (ur. 15 VIII 1771)
22 IX – Europejski Dzień bez Samochodu
(195) 24 IX 1817 – Ur. Władysław Bentkowski, wielkopolski działacz społeczny, polityczny oraz publicysta (zm. 2 X 1887)
25 IX – Światowy Dzień Serca obchodzony w Polsce w ostatnią niedzielę września pod hasłem „Miej serce dla serca”
(115) 25 IX 1897 – Ur. Wiliam Faulkner, pisarz amerykański, laureat Nagrody Nobla w 1949 roku (zm. 6 VII 1962)
(45) 25 IX 1967 – Zm. Stanisław Sosabowski, generał, współorgani-zator w Szkocji polskiej I Samodzielnej Brygady Spadochronowej (ur. 8 V 1892)
(120) 26 IX 1892 – Ur. Marina Cwietajewa, poetka rosyjska (zm. 31 VIII 1941)
27 IX – Dzień Polskiego Państwa Podziemnego
27 IX – Światowy Dzień Morza obchodzony z inicjatywy Międzynarodowej Organizacji Morskiej w ostatni czwartek września
27 IX – Międzynarodowy Dzień Turystyki obchodzony od 1980 roku na wniosek Światowej Organizacji Tu-rystyki
(400) 27 IX 1612 – Zm. Piotr Skarga (właśc. nazw. Piotr Powęski), pi-sarz, teolog, kaznodzieja (ur. 2 II 1536)
(95) 27 IX 1917 – Zm. Edgar Degas, francuski malarz i grafik (ur. 19 VII 1834)
(25) 28 IX 1987 – Zm. Roman Brandstaetter, poeta, prozaik, eseista, autor sztuk scenicznych, tłumacz (ur. 3 I 1906) (465) 29 IX 1547 – Ur. Miguel de Cervantes, pisarz hiszpański,
dra-maturg, autor sztuk scenicznych i poeta (zm. 23 IV 1616)
(265) 29 IX 1747 – Ur. Józef Wybicki, działacz polityczny, pamiętni-karz, publicysta, dramatopisarz, autor tekstu hym-nu narodowego, związany z Wielkopolską (zm. 19 III 1822)
(175) 29 IX 1837 – Ur. Michał Bałucki, powieściopisarz i dramaturg (zm. 17 X 1901)
(110) 29 IX 1902 – Zm. Émile Zola, pisarz francuski, przedstawiciel naturalizmu (ur. 2 IV 1840)
(100) 29 IX 1912 – Ur. Michelangelo Antonioni, włoski reżyser filmowy i scenarzysta, laureat wielu nagród (zm. 30 VII 2007)
(45) 29 IX 1967 – Zm. Carson McCullers, pisarka amerykańska (ur. 19 II 1917)
I I . Z E S T A W I E N I A B I B L I O G R A F I C Z N E
Tomasz Umerle
P O S T A Ć E V E R Y M A N A I J E J R O L A W L I T E R A T U R Z E
Motyw Everymana, Każdego/Wszystkich, związany jest ściśle z literaturą średniowieczną. Postać tak, lub podobnie, nazywana była głównym bohaterem serii powstałych wówczas moralitetów. Oczywiście, źródeł tego motywu szukać można i wcześniej, choćby w eposach Homera, jednak ciekawszym zajęciem wydaje się wyjście właśnie od średniowiecznej koncepcji Everymana i prze-śledzenie dalszych jego losów. Losów, które przyczyniły się – może warto na początku zaznaczyć – do rozluźnienia reguł konstruowania takiej postaci literackiej. Ze względu na tę długą i dość zróżnicowaną tradycję zdecyduję się w tym miejscu na przedstawienie kilku możliwych interpretacji omawianego motywu i ich realizacji w konkretnych utworach literackich. Prócz dzieł kanonicznych – klasycznie łączonych z motywem Everymana – zwrócę uwagę na utwory być może mniej kojarzone z tą problematyką, lecz wskazujące na to, iż w interpretowaniu literatury przez pryzmat motywu Everymana może kryć się pewien twórczy i krytyczny potencjał.
* * *
W średniowieczu – jak pisał Jerzy Ziomek – „nazwą »moralitet« (łac. mo-ralitas, niem. Moralität) (…) określano utwór dydaktyczno-moralizujący, w którym występowały alegoryzowane i personifikowane pojęcia, takie jak Dobro i Zło, Pokój, Wojna, Wiara czy Herezja. Najistotniejszą cechą moralitetu była obecność uogólnionej kondycji ludzkiej, czyli bohatera zwanego Każdym (ang. Everyman, niem. Jedermann, Hecastus – z gr. hekastos), o którego toczą spór perso-nifikowane wartości ujemne lub dodatnie i który stoi przed koniecznością wyboru właściwej drogi najpewniej prowadzącej do godziwego życia i do zbawienia” (s. 52). Początek temu motywowi dają takie XV-wieczne dzieła, jak anonimowy Każdy (Everyman) czy Człowiek (Homulus) P. Diesthemiusa. Moralitet związany był bezpośrednio z doktryną chrześcijańską: „stał się sku-tecznym narzędziem przekazywania nie tylko tez moralistyki chrześcijańskiej, ale również innych treści doktrynalnych: ogólnoetycznych, polemiczno-wyzna-niowych, politycznych” (Abramowska, s. 560). Andrzej Dąbrówka zauważa, że był formą, w której przejawiała się „pobożność sakramentalna” (s. 453-472).
Zakładał bowiem, iż obcowanie ludzi z sacrum odbywa się poprzez sakramenty (szczególną rolę w przypadku omawianego gatunku odgrywał oczywiście sakrament pokuty). Moralitet pokazywał, jaka droga mogła doprowadzić Everymana-Chrześcijanina do zbawienia – i droga ta wiodła przez sakramenty. Zasadniczy zrąb fabuły takiego utworu wyglądał następująco: „W wyniku walki między siłami dobra i zła, która toczy się w duszy ludzkiej, a przedstawiona jest w formie psychomachii, czyli sporu postaci alegorycznych, bohater ulega pokusom, przenosząc wartości światowe ponad pamięć cnoty i żywota wiecznego. Tymczasem w niebie zapada decyzja powołania go na Boski sąd. W obliczu Śmierci bohater broni się i rozpacza, w końcu jednak w wyniku nowej psychomachii wyrzeka się wszystkiego, co dotąd cenił, na rzecz wartości, które mogą mu zapewnić zbawienie. W partii końcowej los pośmiertny człowieka zostaje rozstrzygnięty (scena sądu, scena walki o duszę między złymi i dobrymi duchami); dzięki Bożemu miłosierdziu i własnej skrusze udaje mu się uniknąć piekła”. Oczywiście, jest także możliwy wzorzec odwrotny – „zatwardziałego grzesznika skazanego na męki piekielne” (Abramowska, s. 559).
Everyman to zarazem każdy, jak i wszyscy, co wynikało ze średniowie-cznego chrześcijańskiego uniwersalizmu. Jego historia była historią uniwer-salną dla wszystkich oraz pokazywała istotę ludzkiego istnienia – to, co dotyczy każdego z osobna i wszystkich jednocześnie. Ukazując człowieka w drodze do zbawienia, przypominała – z perspektywy doktryny chrześcijańskiej – o tym, iż zbawienie to zależy od Boga, Sądu Ostatecznego. W tym sensie moralitet był elementem średniowieczno-chrześcijańskiego myślenia o śmierci, którego sugestywnym świadectwem były choćby obrazy tańca śmierci (danse macabre), z ich przesłaniem „śmierć wszystkich równa” („mors omnia aequat”). Jako że wśród chrześcijan byli ludzie o skrajnie nierównym statusie społecznym – świat średniowieczny był oczywiście silnie zhierarchizowany – to między innymi mo-ralitet miał ukazywać nieważność, „marność” dóbr doczesnych wobec śmierci, która spotyka Każdego/Wszystkich. Mowa więc tutaj o toposie wanitatywnym (od łac. vanitas, oznaczającego „marność”, jak w słynnych słowach z Księgi Koheleta: „Marność nad marnościami i wszystko marność”).
Oczywiście postać Everymana pojawia się także w kulturze chrześci-jańskiej późniejszych wieków. Jedną z najbardziej znanych polskich realizacji tego motywu był utwór Mikołaja Reja Kupiec, to jest Kstałt a podobieństwo Sądu Bożego ostatecznego (inne dzieło z tego okresu warte uwagi to Komedyja Justyna i Konstancyjej Marcina Bielskiego) z roku 1549, będący przeróbką utworu Mercator, seu Iudicium (Kupiec, czyli sąd) T. Kirchmaiera, zwanego Naogeorgus (zob. Krzyżanowski; Ziomek). To historia Kupca, Everymana, człowieka grzesznego, zbyt oddanego sprawom materialnym, który staje – wraz z Biskupem i Gardyjanem, czyli franciszkańskim przeorem – przed
Sądem Ostatecznym i walczy o zbawienie swojej duszy. Co, w przeciwieństwie do dwóch innych „podsądnych”, udaje mu się dzięki temu, iż był człowiekiem szczerze wierzącym.
Warto także zaznaczyć, iż motyw Everymana często łączył się z toposem wędrówki czy peregrynacji (peregrinatio vitae) oraz człowieka-pielgrzyma (homo viator). Topos ów stanowił bowiem doskonały sposób na przedstawienie dramatycznych losów Everymana chcącego odkupić swą winę i uzyskać zba-wienie. Jedną z bardziej znanych realizacji tego motywu był utwór należący do światowej klasyki literatury – Wędrówka pielgrzyma Johna Bunyana z 1678 roku (szczególnie w kulturze anglosaskiej tekst ten traktowany jest jako popularny przykład zakrojonej na wielką skalę narracji o przemianie, rozwoju osobowości). Jest to dzieło podzielone na dwie części. W pierwszej spotykamy mężczyznę żyjącego w grzechu – w Mieście Zagłady – który zdaje sobie z tego sprawę po lekturze Biblii i wyrusza na wędrówkę do Niebiańskiego Kraju. W drugiej części jego żona i dzieci – które poprzednio pozostały w mieście – również doświadczają nawrócenia i podążają w tym samym kierunku. Mamy więc tutaj do czynienia z Everymanem i Everywomanką, w Wędrówce noszą oni typowe – bo podkreślające anonimowość – dla tego typu konstrukcji bohatera literackiego „imiona” Chrześcijanina i Chrześcijanki.
Z czasem postać Everymana odrywa się od reguł pobożności sakra-mentalnej, a także od związku z doktryną chrześcijańską rozumianą jako zestaw reguł normatywnych dla utworu literackiego. Choć niekoniecznie odrywa się od szeroko – niedoktrynalnie – rozumianego chrześcijaństwa.
Z takim zjawiskiem mamy do czynienia choćby w Quidamie, poemacie Cypriana Kamila Norwida. To historia – choć niesnuta w sposób tradycyjny – Quidama, którego sam autor przedstawia: „bohater jest tylko ktoś – jakiś tam człowiek – quidam! Nic on nie działa, szuka tylko i pragnie dobra i prawdy, to jest, jak to mówią: nic właściwie nie robi, cierpi wiele, a zabity jest prawie przypadkiem, i to w jatkach” (s. 79). Jak zauważa Krzysztof Trybuś, „ta alegoryczna konstrukcja odnosi się do człowieka w ogóle” (s. 80). Ów człowiek uniwersalny to istota poszukująca sensu własnej egzystencji. O bohaterze poematu Norwida wiemy tyle, że był to młodzieniec, który przybył z Epiru do Rzymu czasów Hadriana. W swoich poszukiwaniach natrafia na różne znaki, związane z wiarą chrześcijańską, ale są one dlań niejako „zakryte”. Quidam nie jest wtajemniczony w owo przesłanie. Zanim dostanie szansę na jego poznanie, zginie przypadkowo, w awanturze na rzymskiej ulicy.
Jednocześnie Norwid zawrze w dziele metafizyczną interpretację jego śmierci. Ciało zmarłego leżało z „ręką ku niebu”, co skłania do religijnych inter-pretacji: „sprawia, że obraz śmierci [Quidama] (…) przenika plan wertykalny. Świat rozciąga się w pionie i poziomie, następuje przecięcie dwóch linii,
hory-zontalnej i wertykalnej, powstaje znak krzyża. Sacrum i profanum spotykają się, świat energii przenika świat substancji. Leżący z wyciągniętą ręką Quidam wyznacza linię wertykalną – wskazującą nieskończoność transcendencji i hory-zontalną – ukazującą nieskończoność poznania siebie i świata” (Bajko).
Ponadto, w poemacie istnieje także postać o imieniu Gwido – czyli, jak pisze poeta, „Quidam, którego to nazwisko przeszło było w imię własne” – prze-śladowany chrześcijanin, który widzi śmierć młodzieńca i błogosławi go. Tym samym, jak wskazuje Arent van Nieukerken, Quidam umiera, nie znając sensu swojego cierpienia i śmierci – a to właśnie Quidam-Gwido, z którym los zetknął młodzieńca, mógł mu ów sens przekazać. Tak się jednak nie stało i Quidam pozostał, stwierdza badacz, „kapłanem nieświadomym”, niezdającym sobie sprawy z religijnego wymiaru swojego życia. Tym samym Everyman Norwida to istota doświadczająca dramatu poszukiwań własnego „ja”, to przede wszystkim Everyman-Człowiek, poemat prezentuje bowiem „nadrzędność osoby ludzkiej w stosunku do wszelkich wartości” (Trybuś, s. 80). Quidam to jednocześnie bohater zagubiony w świecie zakrytych dla niego znaków, umierający bez spełnienia swoich poznawczych i metafizycznych dążeń. O ile średniowieczny Everyman spotykał na swojej ostatniej drodze kogoś, kto objaśnił mu religijny sens życia, to Norwidowy bohater na owej – dosłownie – ostatniej drodze mija się z tym sensem, ginie. Dopiero słowa Gwida i uwagi poety ukazują jego życie w perspektywie religijnej.
Warto w tym miejscu podkreślić, iż współcześnie obecność postaci Everymana w dziele literackim nie musi oznaczać otwarcia przez utwór perspektywy transcendentnej. Choćby wydana w 2006 roku powieść Everyman jednego z najbardziej znanych pisarzy amerykańskich Philipa Rotha jest świadectwem zbliżania się człowieka anonimowego – to znaczy bezimiennego, którego życie, mogące być losem Każdego, poznajemy na kartach powieści – ku śmierci, bez owej transcendentnej ramy. To historia starzenia się akcentu-jąca przede wszystkim nieuchronność niespełnienia, rozgoryczenia oraz fizycznego cierpienia. Tak wygląda los współczesnego Everymana. Doczesność – rzeczy materialne, ciało, grzech – miała zostać odrzucona przez bohatera średniowiecznego moralitetu, a pokuta wyzwolić od niej i umożliwić życie wieczne. W powieści Rotha im bliżej śmierci, tym większy ciężar owej „doczesności”, tym – takie jest przesłanie utworu – boleśniejsza świadomość niezmienności tego, co się już dokonało, i nieodwracalności bólu: „Jedno oczywiście różni Rotha i autora średniowiecznego moralitetu – to kwestia wiary. A jednak oba utwory zachowują dziwne podobieństwo: rolę wszechwiedzącego Boga przejmuje równie dobrze poinformowany narrator. Piekło choroby, starości i samotności spotyka zaś bohatera jeszcze docześnie” (Orliński, s. 16).
Omówiony wcześniej utwór Norwida przedstawiał postać uniwersalną – aczkolwiek, oczywiście, z pewnymi rysami indywidualnymi (autobiograficznymi, elementami biografii charakterystycznej dla romantyka). W tym miejscu należy podkreślić, iż jest to stale towarzysząca dyskusjom o Everymanie kontrowersja – czy bohater typowany na tegoż jest historycznie, lub w jakiś inny sposób, określoną postacią, czy bytem uniwersalnym? A może łączy w sobie te dwa elementy? Wszak nie da się przedstawić człowieka absolutnie uniwersalnego – nienaznaczonego czymś osobistym, co odróżni go od innych, tak samo w każdej prezentacji indywidualnego bohatera jest pewne uogólnienie, poprzez każdego bohatera literackiego widzimy grupę postaci. Jeśli odrzuca się przekonanie, iż w człowieku tkwi niezmienny – ahistoryczny – rdzeń, coś, co określa Każdego, niezależnie od środowiska, doświadczeń itd., to niemożliwe jest postulowanie istnienia postaci w pełni uniwersalnej (tak sugerował swego czasu Tadeusz Drewnowski: Everyman to Każdy, „człowiek, w którym łączą się pierwiastki indywidualne z pierwiastkami społecznymi. Jako konstrukcja literacka to bohater po części wykształcony osobowo, po części zbiorczy” [s. 16]). Nasza refleksja przesuwa się w ten sposób ku człowiekowi jako istocie, na przykład, historycznie określonej – i interesuje nas wówczas stopień, w jakim Everyman lub Everywoman wyraża jakieś ogólniejsze, powszechne doświad-czenie, a w jakim – typowo indywidualne...
Prześledzić te kontrowersje można choćby na przykładzie Kartoteki Ta-deusza Różewicza, utworu często przywoływanego w dyskusjach o literackim Everymanie. Już na początku dramatu główna postać okazuje się w znacznym stopniu anonimowa, co jest jednym z ważnych znamion omawianej tutaj konstrukcji bohatera literackiego. W didaskaliach czytamy między innymi: „»Bohaterem« sztuki jest człowiek bez określonego dokładniej wieku, zajęcia i wyglądu. »Bohater« nasz często przestaje być bohaterem opowiadania i za-stępują go inni ludzie, którzy są również »bohaterami«”. Akcja dramatu dzieje się w pokoju – lecz szczególnego rodzaju, gdyż przechodzi przezeń ulica. Toteż raz po raz zjawiają się w mieszkaniu różne osoby, z którymi konfrontowany jest główny bohater, ale spotkania te nie przyczyniają się do skonstruowania jego spójnej biografii, choć niektóre z nich są wyraźnie historycznie ukonkretnione. Jak to z Dziewczyną, kiedy główna postać dramatu mówi: „Chciałem jeszcze raz powiedzieć, ja, polski partyzant, życzę pani szczęścia” (s. 52) albo to z Chłopem z partyzantki, który nazywa „Bohatera” „panem podchorążym”.
Ale – jak wspominałem – wszystkie te spotkania nie tworzą spójnej bio-grafii bohatera, raczej ją „rozmywają”, komplikują. Ponadto, „Bohater” okazuje się nosić różne imiona (Wacek, Tadek...), nie znamy także jego dokładnego wieku... Jak zwraca uwagę Zbigniew Majchrowski, już „pierwsi krytycy i recen-zenci Kartoteki pytali: bohater autobiograficzny czy Jedermann, czyli zwykły,
szary Każdy? nowy, współczesny Kordian czy polski Obcy, osadzony w rodzi-mych realiach wyobcowany bohater-egzystencjalista rodem z Alberta Camusa” (s. 6). Idąc tym samym tropem, można powiedzieć, iż z jednej strony „wy-mienność imion jest [w Kartotece] raczej znakiem powszechności, pozwala upatrywać w Bohaterze kogokolwiek, a więc człowieka w ogóle, Jedermanna, Everymana, Każdego” (tamże, s. 7), a z drugiej „wieloimienność Bohatera (…) nie tylko nawiązuje do dwuimiennych bohaterów literatury polskiej, ale (…) wyraża rozchwianie tożsamości jako częsty rys polskiej biografii – wskutek doświadczeń okupacyjnych i powojennych – mieszają się pseudonimy konspiracyjne, prawdziwe i fałszywe, podobnie jak wiele rozmaitych wersji życiorysu” (tamże, s. 10-11). Tym samym „można by wystawić utwór z roku 1960 jako sztukę – horribile dictu – historyczną, jako zamknięty dramat jednego pokolenia, które niemal zeszło ze sceny dziejów”. Lecz także „można by (…) zobaczyć w Kartotece współczesny moralitet, sztukę, która z upływem czasu, w miarę wygasania żywych niegdyś związków z momentem historycznym, w miarę zanikania aluzji sytuacyjnych – uniwersalizowała się coraz bardziej. Dziś rola Bohatera jest w stanie wchłonąć doświadczenia kilku już powojennych generacji” (tamże, s. 19). Zatem to, czy Everyman wydaje się bardziej uniwersalny, czy historycznie ukonkretniony, np. pokoleniowy (bo to wciąż, jak sugerował Drewnowski, Everyman), jest uzależnione w dużej mierze od czytelnika, od stanu recepcji dzieła. Dzieło uważane za „historyczne” może się w miarę czasu zuniwersalizować, podobnie dzieło czytane jako uniwersalne potrafi nabrać określonych historycznie, a niespodziewanych niekiedy, sensów.
Z tego punktu widzenia do dzieł, których bohater ma dla współczesnych odbiorców wyraźnie uniwersalny rys, zaliczyć trzeba Proces Franza Kafki (obok na przykład Czekając na Godota Samuela Becketta). Główny bohater, częściowo anonimowy Józef K., „to Everyman, tak zwany »Każdy«, czyli czło-wiek bez jakiejkolczło-wiek kreski indywidualnej, bez twarzy. Tak jak nie znamy K., nie znamy także powodu jego oskarżenia” (Maciejewska, s. 40). Również miejsce i czas akcji nie są w utworze jasno określone. Jak wiadomo, K. zostaje w powieści postawiony w sytuacji absurdalnej – nieokreślona instancja (można by powiedzieć, iż sama rzeczywistość, sam świat) wytoczyła mu „proces”, lecz nie podała przyczyn oskarżenia i nie dała mu prawa do obrony. Absurd polega tu na rozdźwięku między człowiekiem próbującym zrozumieć swoją własną sy-tuację egzystencjalną – która nie została przezeń wybrana, ale brutalnie mu narzucona – a światem, który nie odpowiada na dramatyczne wołanie o pomoc, o wyjawienie sensu własnych działań (zob. A. Camus, Mit Syzyfa).
Można dzieło Kafki rozumieć jako analizę konfrontacji jednostki z syste-mem totalitarnym, ale można też bardziej uniwersalnie – jako alegorię ludzkiego istnienia. Istnienia uprzedmiotowionego – podległego światu, który milczy,
z którym nie można nawiązać komunikacji i który niszczy w końcu jednostkę. Trzeba zwrócić uwagę na to, że świat nie karze za grzechy lub złe uczynki. Nie przesyła człowiekowi żadnej wiadomości, żadnego komunikatu – wykonuje na nim wyrok bez-myślnie, bez powodu: „»Jak pies« – są to ostatnie słowa K. Psy nie są zabijane uderzeniem noża w serce. Józef K., Everyman, nie jest zabity jak pies, ale umiera jak pies. Śmierć – horror ostatni, jest bez sensu, bez litości i bez nadziei” (Kott, s. 144).
Józef K., Każdy/Wszyscy, to człowiek oskarżony przez tajemniczą – nie-ujawniającą swoich intencji – instancję i niemogący się z tej sytuacji wyswo-bodzić. Przy czym sceną takiego „procesu” niekoniecznie jest sala sądowa – może to być również scena ludzkiej psychiki, której niezbywalnym, uniwer-salnym elementem jest poczucie winy (zob. Bieńkowski).
Na drugim biegunie umownego przeciwstawienia między Everymanami, Everywomankami – z punktu widzenia dzisiejszego odbiorcy – raczej zuniwer-salizowanymi i tymi raczej uhistorycznionymi (np. pokoleniowymi) znajdują się postaci reprezentujące jakieś doświadczenie społeczne, polityczne etc. Stąd, brzmiące dość znajomo, takie zbitki pojęciowe, jak „everyman peerelowski”, „polski everyman”... Takie rozumienie omawianego przeze mnie motywu odgrywa pewńą rolę dla krytyki literackiej zainteresowanej społecznym kontekstem funkcjonowania literatury. Tadeusz Drewnowski w 1985 roku – poszukując właśnie „polskiego everymana” – pisał o tym, iż „w (…) nowo-czesnym moralitecie równouprawnienie obowiązuje nie tylko wobec śmierci – rozciąga się przede wszystkim na główne sprawy ziemskie, doczesne” (s. 16). I w polskiej literaturze powojennej wyróżniał m.in. Everymanów Marka Hłaski, Ernesta Brylla, Mirona Białoszewskiego, Różewicza (zresztą już w dyskusji O literaturze XXX-lecia, opublikowanej w 1974 roku w czasopiśmie „Twórczość”, Drewnowski wspominał o tym zagadnieniu).
Przyjmując taki punkt widzenia, reinterpretuje się moralitetową tradycję średniowieczną w – moim zdaniem – interesujący sposób. Przypisuje się bo-wiem różnym „doczesnym” aspektom naszego życia rangę, jaką średniowiecze przyznawało śmierci – stawia się tezę, że różne uwarunkowania historyczne, społeczne, polityczne wnikają do wnętrza człowieka, tworzą go. Everyman byłby w takim kontekście postacią przedstawiającą los ważny dla jakiejś grupy osób, w swojej jednostkowej biografii. W tym sensie motyw Everymana – niekoniecznie przywołany wprost, ale obecny jako postulat konstrukcji pewnego typu postaci literackiej – stanowiłby istotną część regularnie pojawiających się w krytyce literackiej, choćby ostatniego 20-lecia, dyskusji o tym, czy literatura „przedstawia świat”, współczesną rzeczywistość, czy też nie... To zagadnienie jednak inne – dużo szersze i nie jest to miejsce na jego rozpatrzenie.
Pozostając przy zagadnieniu Everymana uhistorycznionego i przechodząc na grunt polskiej literatury najnowszej, chcę natomiast zwrócić uwagę na wart odnotowania wątek z recepcji Absolutnej amnezji Izabeli Filipiak, jednej z najgoręcej dyskutowanych książek ostatniego 20-lecia. Jest to opowieść o Mariannie, dziewczynce dorastającej na Wybrzeżu w latach 70. ubiegłego wieku. Jej ojciec był działaczem partyjnym, matka – lekarką i opozycjonistką. Główna bohaterka wrzucona jest w rzeczywistość, która gwałtownie chce ją określić. Marianna dojrzewa, a społeczeństwo już ma dla niej przygotowane role życiowe, jest z jednej strony dyscyplinowana, a z drugiej opuszczona, gdy potrzebuje wsparcia. Jej ojciec, zwany w powieści Sekretarzem, to figura pa-triarchalna, odwołująca się w relacjach z innymi ludźmi do represji – dyscyplinująca funkcja, jaka kojarzy się z funkcją „partyjnego sekretarza” realizowana jest zatem także w domu rodzinnym. Matka to z kolei figura „niepokalanej” patriotki, ale i zdystansowanego rodzica, „potrafi [ona] jednak zmusić [się] do tego, by [Mariannę] kochać, podziwiać, a przede wszystkim współczuć jej i ratować w nieustannych nieszczęściach. Słowem – typowa toksyczna mamusia” (Dunin, s. 6). W domu Marianny toczy się zatem swoista „walka o ojczyznę” między stojącymi po różnych stronach barykady rodzicami (a więc między władzą PRL-owską a opozycją).
Książka Filipiak opisuje sposób kształtowania przez społeczeństwo jednostki w najbardziej intymnych, wydawałoby się „własnych”, aspektach jej istnienia, takich jak płciowość. Historia PRL-u zostaje tutaj zreinterpretowana – nad utworem nie dominuje opozycja władzy państwowej i społeczeństwa pragnącego wolności. Bliższe rzeczywistości byłoby już tutaj przeciwstawienie społeczeństwa i jednostki. Władza to nie tylko instytucje państwowe, ale także stereotypy, sposób wychowania czy też role, jakie przypisuje się z góry różnym społecznym grupom, np. kobietom (jest to tak zwana – jakby powiedział francuski socjolog P. Bourdieu – władza symboliczna; warto dodać, iż termin ten często pojawia się w omówieniach utworu Filipiak). A to właśnie kobiecość jest głównym przedmiotem represji w Absolutnej amnezji: „w partii czy w opozycji kobieta to »płeć specjalnej troski« (…) Marianna bierze udział w akademii z okazji Dnia Kobiet. Ósmego Marca, w szkolnej sali gimnastycznej, gdzie nawarstwienie represyjności osiąga kulminację, uczniowie dają, według scenariusza nauczycielki Lisiak, przedstawienie o »dupach»«, czyli o kulturowej redukcji, zależności i nietwórczym charakterze ról kobiecych” (Szybowicz, s. 60).
Niejednokrotnie w powieści Marianna zauważa, iż społeczeństwo i kultura napisały już jej życiowy scenariusz. Czeka ją przyszłość babki Aldony, Ifigenii spalonej na stosie w imię ojczyzny albo może powtórzy historię Elizy Orzeszkowej... Jak pisze Iwona Wiśniewska, Marianna jest „właściwie figurą
Everymana, a raczej Everywoman. Ma do przeżycia wiele życiorysów, możliwych historii” (s. 91), historii różnych, ale połączonych doświadczeniem jakiejś formy represji przeciwko kobiecości.
W recepcji powieści Filipiak pojawiło się interesujące zagadnienie zwią-zane z motywem Everywomanki. Jerzy Sosnowski pisał: „Jeśli więc przyjąć, że Marianna jest po prostu everymanem (everywomanką?), na losach której obserwujemy walkę o indywidualną samorządność i niezależność, walkę, którą zazwyczaj przegrywamy, to wszystko w porządku. Jeśli jednak – a Izabela Filipiak chwilami zdaje się tak sugerować – płeć stwarza szczególne warunki dla tej walki, to Absolutna amnezja pisana jest w duchu ideologii” (s. 5). Polemizując z tą tezą, Kinga Dunin zwracała uwagę na to, iż choć Filipiak przedstawia pewne powszechnie istniejące formy władzy czy przemocy symbolicznej (więc tej odbywającej się poprzez sposób wychowania, stereotypy etc.), to jednak nie sposób rozważać Absolutnej amnezji bez stanowczego podkreślenia polskiej specyfiki opisywanych w niej zjawisk i specyfiki doświadczenia Marianny jako dojrzewającej dziewczynki. A właśnie opis tej specyfiki stanowi dla recenzentki o szczególnej wartości utworu.
Mamy więc tutaj do czynienia z kolejną kontrowersją wokół omawianego motywu. Nie chcę zagłębiać się w tym miejscu w polemikę recenzentów – wszak dotyczyła ona w pierwszej kolejności oceny książki, co tworzyło odrębną „dynamikę sporu”. Jednak ów wątek z recepcji pozwala zwrócić naszą uwagę ku zagadnieniu płciowości Everymana/Everywomanki (man to oczywiście i „czło-wiek”, i „mężczyzna” w języku angielskim). Sosnowski mówił, iż intencjonalne uwydatnienie płciowości bohaterki u Izabeli Filipiak sprawia, iż traci ona swój status Everymana/Everywomanki. Uwaga ta skłania do refleksji nad tym, czy konkretyzacji płciowości nie zawierają także utwory kanoniczne dla oma-wianego motywu. Można by przecież powiedzieć, iż Kartoteka Różewicza przedstawia Everymana XX-wieku – w interpretacji uniwersalizującej – człowie-ka dotkniętego wojną, doświadczającego rozpadu świata i idei Człowieczłowie-ka. Ale przecież w sposób oczywisty dla czytelnika jest to również postać i biografia męska...
Z tej perspektywy można pokusić się o tezę, iż Filipiak używa motywu Everywomanki w sposób krytyczny. Tworząc swoją Każdą/Wszystkie – spo-łecznie represjonowaną, przeżywającą swoją cielesność, płciowość – zwraca uwagę, iż potrzebuje ona innego sposobu prezentacji uogólnionego doświadczenia. Główna bohaterka nie skupia w sobie tego, co uważa się powszechnie za główne dylematy Historii czy Metafizyki, nie odbywa się w niej swoista narodowa czy religijna psychomachia (można by zresztą dowodzić, że wzorzec tradycyjnego Everymana zawiera w sobie cechy podmiotu, które konwencjonalnie przypisywało się temu, co męskie). Znajduje się niby obok
dominującej opowieści na temat swoich czasów (lat 70. XX wieku, PRL-u w ogóle...), lecz staje się jej istotną częścią, jej ofiarą.
A zarazem, moim zdaniem, jest Everywomanką. Z jednej strony przed-stawia doświadczenie ukonkretnione płciowo i historycznie – kobiece i polskie czy peerelowskie. Lecz z drugiej jest Everywomanką naszej kultury, naszej szeroko rozumianej współczesności. Filipiak zawarła wszak w Absolutnej amnezji sugestię, iż życie Marianny to jeden z serii możliwych życiowych scenariuszy przewidzianych przez naszą kulturę dla żyjących współcześnie kobiet. Innymi słowy – jest to doświadczenie uhistorycznione, ale na tyle uogólnione, by mogło być przykładem motywu Everywoman (polskiej, peerelowskiej, momentami bardziej zuniwersalizowanej – na przykład poprzez paralelę Marianny i Ifigenii). Płciowe ukonkretnienie nie przeszkadza w takim zakwalifikowaniu danej postaci literackiej. Chyba raczej w poprzednich realizacjach tego motywu rzadziej zwracamy uwagę na takie zjawisko. Tak jak można mówić o peerelowskim Everymanie Tadeusza Konwickiego (na przykład z Małej Apokalipsy) czy XX-wiecznym Everymanie Różewicza – czyli o bohaterach i partykularnych (historycznie, płciowo), i na różne sposoby uniwersalnych – tak też bohaterka Filipiak to peerelowska/polska Everywoman. Sygnałem takiej Everywoman – „nowoczesnej”, jakby powiedział Drewnowski (czyli takiej Każdej, której ogólność nie łączy się z doświadczeniem śmierci, ale z podległością „doczesnym” i „ziemskim” czynnikom, w tym przypadku władzy symbolicznej) – jest obecne w powieści Filipiak rozproszenie tożsamości bohaterki, jej wieloimienność, ważność jej biografii dla losu znacznej grupy osób, poddanej wpływowi kluczowych dla określonej wspólnoty doświadczeń i działaniu powszechnie istniejących oraz trwale zakorzenionych w społe-czeństwie przekonań.
B I B L I O G R A F I A
Podmiotowa
1. BECKETT S., Czekając na Godota, tłum. A. Libera, Warszawa: Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, 1992.
2. BIELSKI M., Komedyja Justyna i Konstancyjej, w: Dramaty staropolskie, t. 1, oprac. J. Lewański, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1959.
3. BUNYAN J., Wędrówka Pielgrzyma, tłum. J. Prower, Toruń: Wydawnic-two Dabar, 1994.
4. DIESTHEMIUS P., Człowiek (Homulus), tłum. E. Jelonek, J. Krókowski, w: Dramaty staropolskie, t. 1, oprac. J. Lewański, Warszawa: Państwo-wy Instytut Wydawniczy, 1959.
5. KONWICKI T., Mała apokalipsa, oprac. P. Kaniecki, D. Konwicka, War-szawa: Agora, 2010.
6. FILIPIAK I., Absolutna amnezja, Warszawa: tCHu, 2006.
7. KAFKA F. Proces, tłum. B. Schulz, J. Szelińska, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2007. Lub w tłumaczeniu Jakuba Ekiera: Warsza-wa: Świat Książki, 2008.
8. KAŻDY. Średniowieczny moralitet angielski, tłum. S. Helsztyński, War-szawa: Biblioteka Dramatyczna „Drogi”, nr 4, 1993.
9. NORWID C. K., Quidam. Przypowieść, w: tegoż, Pisma wszystkie, t. 3: Poematy, zebrał, tekst ustalił, wstępem i uwagami krytycznymi opatrzył J. W. Gomulicki, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971. 10. REJ M., Kupiec to jest Kstałt a podobieństwo Sądu Bożego
Ostateczne-go, w: Dramaty staropolskie, t. 1, oprac. J. Lewański, Warszawa: Pań-stwowy Instytut Wydawniczy, 1959.
11. ROTH P., Everyman, Warszawa: Czytelnik, 2008.
12. RÓŻEWICZ T., Kartoteka, w: tegoż, Kartoteka. Kartoteka rozrzucona, wstęp. Z. Majchrowski, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 2004.
Przedmiotowa
1. ABRAMOWSKA J., Moralitet, w: Słownik literatury staropolskiej. Śre-dniowiecze – renesans – barok, pod red. T. Michałowskiej, przy udziale B. Otwinowskiej, E. Sarnowskiej-Temeriusz, Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossolineum, 2002.
2. BIEŃKOWSKI Z., Model człowieka, „Twórczość” 1965, nr 4.
3. CAMUS A., Mit Syzyfa, w: tegoż, Eseje, wybór i tłum. J. Guze, wstęp J. Kossak, Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971.
4. DREWNOWSKI T., Polski everyman. Czy go dostrzegają? Jak go kreu-ją?, „Literatura” 1985, nr 10.
5. DUNIN K., Polska policja menstruacyjna, „Ex Libris” 1995: nr 80 [sier-pień], s. 6-7
6. KOTT J., Klatka szuka ptaka, w: tegoż, Kamienny potok. Eseje o teatrze i pamięci, Kraków: Wydawnictwo Literackie, 1991.
7. KRZYŻANOWSKI J., Kupiec – Mercator – Everyman, w: tegoż, Wieku Reja i Stańczyka. Szkice z dziejów Odrodzenia w Polsce, Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1958.
8. MACIEJEWSKA M., Sąd nad Kafką. Wyrok: uniewinniony, „Polonistyka” 2007, nr 10, s. 40-49.
9. MAJCHROWSKI Z., Otwieranie „Kartoteki”, w: T. Różewicz, Kartoteka. Kartoteka rozrzucona, wstęp. Z. Majchrowski, Kraków: Wydawnictwo Li-terackie, 2004.
10. NIEUKERKEN A. van, Osobowość a anonimowość w „przypowieści” o „rzymskim bruku”, „Teksty Drugie” 2006, nr 5, s. 136-148.
11. O LITERATURZE XXX-lecia rozmawiają Henryk Bereza, Zbigniew Bień-kowski, Tomasz Burek, Tadeusz Drewnowski, Andrzej Kijowski, „Twór-czość” 1974, nr 7.
12. ORLIŃSKI W., Philipa Rotha moralitet dla ateistów, „Gazeta Wyborcza” 2008, nr 77, s. 16.
13. SOSNOWSKI J., Każdy był małą dziewczynką, „Ex Libris” 1995, nr 80 [sierpień], s. 4-5.
14. SZYBOWICZ E., Apokryfy w polskiej prozie współczesnej, Poznań: Wy-dawnictwo Poznańskie, 2008.
15. TRYBUŚ K., „Quidam” – epopeja o ziarnku gorczycy?, w: tegoż, Epope-ja w twórczości Cypriana Norwida, Wrocław-Warszawa-Kraków: Ossoli-neum, 1994.
16. WIŚNIEWSKA I., Eliza Orzeszkowa, czyli projekt biografii idealnej, w: Pogranicza literatury. Księga ofiarowana Profesorowi Januszowi Ma-ciejewskiemu na Jego siedemdziesięciolecie, pod red. G. Borkowskiej i J. Wójcickiego, Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN, 2001. 17. ZIOMEK J., Wczesny dramat i dialog, w: tegoż, Literatura Odrodzenia,
Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1999.
Netografia
BAJKO J., Historia w „Quidamie”, „Podteksty” 2007, nr 4,
http://podteksty.amu.edu.pl/podteksty/?action=dynamic&nr=11&dzial=4&id =258. Dostęp: 20.12.2011.
Urszula Cimoch
Dział Informacji Bibliograficznej i Regionalnej
S E N I O R Z Y – I C H A K T Y W N O Ś Ć I W I Ę Ź Z M Ł O D Y M P O K O L E N I E M
Starość często kojarzy się ze stanem, w którym człowieka nic już w życiu nie czeka, nie radzi sobie z podstawowymi czynnościami życiowymi i potrzebuje opieki bliskich, będąc dla nich nierzadko ciężarem. Tymczasem wiele osób na emeryturze aktywnie spędza czas wypełniając go czytaniem książek, rozwija-niem zainteresowań, np. hodowaniem kwiatów, szydełkowaniem, zbieraniem znaczków czy pocztówek, malowaniem. Niekiedy w późnym wieku odkrywa się swoje pasje i talenty. Marcjanna Fornalska mając ok. 80 lat nauczyła się pisać na maszynie i 10 lat później ukazały się spisane przez nią dzienniki. Niektóre wybitne dzieła powstały właśnie u schyłku życia – Tycjan zmarł w wieku 96 lat, malował wtedy „Pietę” – ostatni nieukończony obraz włoskiego malarza.
Aktywne podejście do życia powoduje, że seniorzy dłużej zachowują do-brą kondycję fizyczną i psychiczną. Aby realizować się, mogą wybierać między klubami seniora czy domami dziennego pobytu oraz innymi coraz liczniejszymi ofertami. Uniwersytety Trzeciego Wieku również są jedną z możliwości. Pierw-sze z nich powstały we Francji w 1973 r. przy uniwersytecie w Tuluzie; w Polsce działają w większych miastach. Ich słuchaczem może zostać każda osoba nie-zależnie od poziomu wykształcenia, która ukończyła 60 rok życia i nie pracuje. Ideą uniwersytetów jest włączenie osób starszych do systemu kształcenia ustawicznego, aktywizacja intelektualna, psychiczna i fizyczna poprzez wykła-dy, seminaria, lektoraty językowe, zwiedzanie muzeów, zabytków, udział w kon-certach, czasem po prostu wspólne spędzanie czasu.
Jednym z projektów realizowanych przez Wojewódzką Bibliotekę Pu-bliczną i Centrum Animacji Kultury w Poznaniu jest inicjatywa „Senior na szla-ku”. Jej celem jest zachęcenie seniorów do aktywnego spędzania wolnego cza-su. Na spotkaniach prezentowane są możliwości wykorzystania Internetu do planowania wycieczek krajoznawczych i wytyczania tras turystycznych m.in. na portalu www.regionwielkopolska.pl. Uczestnicy mogą się dowiedzieć o najwięk-szych atrakcjach turystycznych regionu. Projekt ma przełamać funkcjonujące stereotypy i sprawić, aby seniorzy z mniejszych ośrodków zechcieli wyruszyć na turystyczne szlaki. Poza warsztatami, WBPiCAK organizuje cykliczne imprezy krajoznawcze pod wspólnym tytułem „Wielkopolska bez tajemnic”.
Seniorzy nie tylko korzystają z oferty kulturalnej, ale również włączają się w wolontariat, pracują z dziećmi i młodzieżą, oferują pomoc dla osób przebywa-jących w świetlicach terapeutycznych. Dzięki temu korzyści są obopólne, bowiem młodsi otrzymują pomoc a seniorzy czują się potrzebni. Następuje wte-dy integracja pokoleń, która może być realizowana także poprzez wymianę wiedzy. Młodzi wprowadzą seniorów w świat Internetu i elektroniki, z kolei oso-by starsze opowiedzą o wydarzeniach historycznych z perspektywy świadka tamtejszych wydarzeń. Młodsze pokolenia jako ostatnie mają szansę porozma-wiania na temat wojny oraz czasów powojennych bezpośrednio z uczestnikami tamtych wydarzeń. Solidarność pokoleń jest ważna w tym sensie, że buduje przyjazne relacje między osobami w jesieni swego życia a pokoleniem dopiero wkraczającym w dorosłe życie. W 2009 roku powstała miejska jednostka orga-nizacyjna Centrum Inicjatyw Senioralnych w Poznaniu (http://www.centrumis.pl), która realizuje projekty na rzecz seniorów. Jedną z propozycji jest Festiwal So-lidarności Międzypokoleniowej, który ma stworzyć przestrzeń do samorealizacji najstarszego i najmłodszego pokolenia poprzez twórczość artystyczną.
Biblioteki również aktywnie włączają się w działania na rzecz osób star-szych. Proponują zamawianie książek na telefon, które są dowożone do domu, zakupują książki mówione, organizują warsztaty komputerowe, fotograficzne.
Europejski Rok Aktywności Osób Starszych i Solidarności Międzypokole-niowej jest okazją do zaprezentowania niniejszego zestawienia bibliograficzne-go. Znajdziemy w nim opracowania ogólne, publikacje dotyczące aktywności seniorów, solidarności międzypokoleniowej, edukacji, aspektów psychologicz-nych i zdrowia, a także rynku pracy oraz rynku konsumentów. Na wybór biblio-grafii składają się pozycje zwarte od 2004 r., artykuły od 2006 r. oraz czasopi-sma wydawane od 2004 r.
1. Opracowania ogólne a. Pozycje zwarte
1. ASPEKTY medyczne, psychologiczne, socjologiczne i ekonomiczne sta-rzenia się ludzi w Polsce / red. Małgorzata Mossakowska, Andrzej Wię-cek, Piotr Błędowski. – Poznań : Termedia Wydawnictwa Medyczne, 2012. – 596 s. : il.
Bibliogr. przy rozdz.
2. BIBLIOTEKI wobec starzejącego się społeczeństwa : konferencja w Bydgoszczy, 18-20.IX.2006 : materiały konferencyjne / [Polski Zwią-zek Niewidomych. Biblioteka Centralna]. – Warszawa : Polski Związek Niewidomych. Biblioteka Centralna, [2006]. – 141 s. : il.
3. JAKOŚĆ życia osób starszych / Bożena Zboina. – Ostrowiec Święto-krzyski : Stowarzyszenie „Nauka Edukacja Rozwój”, 2008. – 251 s. : il.
Bibliogr. s. 226-250.
4. KOLOROWA jesień życia : przeciwdziałanie ubóstwu i wykluczeniu spo-łecznemu osób starszych : praca zbiorowa / pod red. Przemysława Ro-stropowicza. – Opole : Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej, 2010. – 48 s. : il.
Bibliogr. przy pracach.
5. O SYTUACJI ludzi starszych / pod red. Józefiny Hrynkiewicz; Rządowa Rada Ludnościowa. – Warszawa : Rządowa Rada Ludnościowa : [Za-kład Wydawnictw Statystycznych], 2012. – 208 s. : il. + 1 dysk optyczny (CD-ROM)
6. PATRZĄC na starość / pod red. Honoraty Jakubowskiej, Alicji Raciniew-skiej, Łukasza Rogowskiego. – Poznań : Wydawnictwo Naukowe Uni-wersytetu im. Adama Mickiewicza, 2009. – 389 s. : il. – (Socjologia / Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu; nr 63)
Bibliogr. przy pracach.
7. PRAWA seniora : poradnik. – Jaworzno : Stowarzyszenie Ośrodek Wspierania Inicjatyw Społecznych, 2007. – 54 s. : il.
8. PROBLEMY starzenia się społeczeństwa : teoria i praktyka : perspekty-wa polska i brytyjska / red. nauk. Mirosław Jerzy Jarosz, Anna Włosz-czak-Szubzda, Wiesław Kowalski; [Wyższa Szkoła Ekonomii i Innowacji w Lublinie]. – Lublin : Innovatio Press Wydawnictwo Naukowe WSEiJ, 2011. – 236 s. : il. – (Monografie Wydziału Pedagogiki i Psychologii Wyższej Szkoły Ekonomii i Innowacji w Lublinie)
Bibliogr. przy pracach.
9. PRZESTRZENIE seniorów : codzienne oblicza i medialne kreacje staro-ści / pod red. Jowity Skrzypaszek i Moniki Chorobik. – Kraków : Wydaw-nictwa AGH, 2011. – 101 s. : il.
Bibliogr. s. 99-[102].
10. RÓŻNE oblicza starości / pod red. Katarzyny Wieczorowskiej-Tobis, Doroty Talarskiej; Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu. – Poznań : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Medycz-nego im. Karola Marcinkowskiego, 2011. – 213 s.
Bibliogr. przy pracach.
11. SPOŁECZNA empatia a ludzie starsi : materiały z konferencji naukowej „Psychologiczno-społeczne implikacje starzejącego się społeczeństwa w najbliższych latach” / pod red. nauk. Stanisława Rogali; Wyższa Szko-ła Zarządzania i Administracji w Opolu. – Opole : Wydawnictwa Wyższej
Szkoły Zarządzania i Administracji : Wydawnictwo Instytut Śląski, 2009. – 105 s. : il.
Bibliogr. przy ref.
12. STAROŚĆ / Simone de Beauvoir. – Warszawa : Wydawnictwo Czarna Owca, 2011. – 646 s.
13. STARSZE kobiety w kulturze i społeczeństwie / pod red. Edyty Zierkie-wicz; przy współudz. Aliny Łysak. – Wrocław : MarMar, Marian Kaczo-rowski, 2005. – 268 s. : il.
Bibliogr. s. 243-259.
Materiały z konferencji „Starsze kobiety w kulturze i społeczeń-stwie” zorg. w dniu 14 marca 2005 r.
14. TO IDZIE starość : postawy osób w wieku przedemerytalnym : raport z badań / pod red. Piotra Szukalskiego; Instytut Spraw Publicznych. – Warszawa : Fundacja Instytut Spraw Publicznych : Zakład Ubezpieczeń Społecznych, 2008. – 106 s. : il.
15. WYBRANE problemy osób starszych / pod red. nauk. Agnieszki Nowic-kiej. – Wyd. 3. – Kraków : Oficyna Wydawnicza „Impuls”, 2010. – 298 s. : il.
Bibliogr. przy pracach.
b. Artykuły
1. [CZTERDZIESTU] 40 starych ludzi / Joanna Klimowicz, Ewa Sokólska, Agnieszka Drzewiecka, Anna Stańczyk, Natalia Mazur, Violetta Szostak, Aneta Augustyn. – (Witamy w Polsce. Polska to nie jest kraj dla starych ludzi) // G a z . W y b o r . – 2008, nr 269, s. 20-21
2. KRAJ dla starych ludzi / Zdzisław Pietrasik // P o l i t y k a . – 2008, nr 16, s. 62-65
3. KRAULEM do nieba / Kazimierz Kutz; rozm. przepr. Anna Żebrowska // G a z . W y b o r . – 2008, nr 268, dod. Duży Format nr 44, s. 14-15 4. LATO emerytów : coraz starsze państwo / Anna Mackiewicz // T y g .
P o w s z . – 2010, nr 27, s. 13
5. OSIEM kilometrów do szczęścia / Roman Ossowski; rozm. przepr. Emi-lia Iwanciw // G a z . W y b o r . – 2010, nr 28, s. 14-15
6. STAROPOLSKA : Polska niegotowa na starość / Przemysław Wilczyński // T y g . P o w s z . – 2012, nr 9, s. 4-5
c. Czasopisma dla seniorów
1. DLA Seniora : magazyn dojrzałego człowieka / [red. nacz. Olga Osiak-Targowska]. – Katowice : „Bio Medica”, 2004 – .
2. DOJRZAŁY Wiek : [czasopismo Fundacji Opieki Socjalnej „Światło w Dłoniach” / red. nacz. Kinga Rembiałkowska]. – Sopot : FOS „Światło w Dłoniach”, 2004 – .
3. GENERACJA : magazyn środowisk osób starszych / [Federacja Organi-zacji Socjalnych Województwa Warmińsko-Mazurskiego; red. nacz. Bar-tłomiej Głuszak]. – Olsztyn : FOSWWM, 2010 – .
4. NOWOCZESNY Senior : bezpłatne czasopismo informacyjne / [red. nacz. Paweł Szar]. – Sulejówek : Promo Info, 2011 – .
5. WIECZNIE Młodzi : zdrowie, medycyna naturalna, życie : [czasopismo Fundacji Opieki Socjalnej „Światło w Dłoniach” / red. nacz. Kinga Rem-białkowska]. – Sopot : FOS „Światło w Dłoniach”, 2004 – .
6. Z BIEGIEM Lat : magazyn dla seniorów / [red. nacz. Małgorzata Kucab]. – [Kraków] : „Sami-Press”, 2004 – .
2. Aktywność seniorów a. Pozycje zwarte
1. AKTYWIZACJA, rozwój, integracja – ku niezależnej starości / red. nauk. Zofia Szarota. – Kraków : Krakowskie Towarzystwo Edukacyjne – Oficy-na Wydawnicza AFM : Oficy-na zlec. Krakowskiej Akademii im. Andrzeja Fry-cza Modrzewskiego, 2011. – 151 s. : il. – (Biblioteka Gerontologii Spo-łecznej; t. 2)
Bibliogr. przy pracach.
2. „AKTYWNOŚĆ pozazawodowa 50+” : konferencja naukowa : jubileusz X lecia UTW : biuletyn / [zespół red. w skł. Barbara Kaczmarek i in.]; Uniwersytet Trzeciego Wieku, 2008. – 119 s. : il.
3. AKTYWNOŚĆ społeczna, kulturalna i oświatowa seniorów / red. Artur Fabiś. – Bielsko-Biała : Wyższa Szkoła Administracji; Łódź : Uniwersytet Łódzki. Wydział Nauk o Wychowaniu. Zakład Andragogiki i Gerontologii Społecznej, 2008. – 158 s. : il. – (Biblioteka Gerontologii Społecznej; t. 1)
Bibliogr. przy pracach.
4. AKTYWNY senior : zbiór gier rekreacyjnych dla osób starszych / Jan Strugarek, Jakub Wieczorek; Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Po-znaniu. – Poznań : Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza, 2010. – 155 s. : il.
Bibliogr. s. 154-[156].
5. JAKOŚĆ życia seniorów w XXI wieku : ku aktywności / pod red. Doroty Kałuży, Piotra Szukalskiego. – Łódź : Wydawnictwo Biblioteka, 2010. – 266 s. : il.
6. SENIORZY czas wolny : stan na dzień 1 czerwca 2004 r. / [red. Stowa-rzyszenie KLON-JAWOR; oprac. Agnieszka Jewuła, Dominika Kowalew-ska, Alina Pyziołek]. – Kraków; Warszawa : Stowarzyszenie KLON-JA-WOR, 2004. – 16 s. – (Poznaj Swoje Prawa)
7. TRADYCJA i obrzędowość w animacji czasu wolnego seniorów : zbiór scenariuszy / Renata Repińska. – Bydgoszcz : Usługi Oświatowe i Ani-macja Renata Repińska, 2007. – 119 s. : il.
Bibliogr. s. 115.
8. TRZECI wiek drugiej płci : starsze kobiety jako podmiot aktywności spo-łecznej i kulturowej / pod red. Edyty Zierkiewicz i Aliny Łysak. – Wrocław : MarMar Marian Kaczorowski, 2006. – 296 s. : il.
Bibliogr. s. 273-291.
Materiały z konferencji, która odbyła się 10 marca 2006 r. w Uni-wersytecie Trzeciego Wieku przy Instytucie Pedagogiki Uniwersytetu Wrocławskiego.
9. WPŁYW Internetu na aktywność seniorów z punktu widzenia strategii budowania społeczeństwa informacyjnego i2010 / Ewa Frąckiewicz. – Warszawa : Centrum Europejskie Natolin, 2009. – 127 s. : il. – (Zeszyt / Centrum Europejskie Natolin; z. 32)
Bibliogr. s. 60-65.
b. Artykuły
1. BALETNICE z Kopalni / Dorota Steinhagen. – (Witamy w Polsce) // G a z . W y b o r . – 2011, nr 266, s. 16
Amatorski zespół baletowy Barbórki.
2. BARDZO dojrzały rock’n’roll / Bartek Chaciński // P o l i t y k a . – 2011, nr 25, s. 86-88
3. DOM w Skolimowie / Beata Kęczkowska // G a z . W y b o r . – S t o -ł e c z n a . – 2011, nr 39, s. 6
4. LUDZIE starzejący się : edukacja, aktywność kulturalna i rekreacja : (szkic diagnozy i prognozy) / Dzierżymir Jankowski. – Bibliogr. // S t u -d i a E -d u k a c y j n e . – 2008, nr 8, s. 57-75
5. MARYLIN z castingu pomocy społecznej / Ryszard Socha // P o l i t y -k a . – 2008, nr 9, s. 108-113
6. MOŻE wolontariat? / Jolanta Molińska // N e w s w e e k P o l s k a . – 2012, nr 5, dod. s. 7-9
7. MY CHCEMY twista / Justyna Tomska // P o l i t y k a . – 2006, nr 47, s. 98-100
8. NA MARZENIA nigdy nie jest za późno / Julia Łapińska // P r z e g l ą d . – 2009, nr 1, s. 20-23
Anonimowy darczyńca organizujący imprezy dla seniorów.
9. NIEWIDZIALNY robi pięknie / Jerzy Połowniak // G a z . W y b o r . – 2008, nr 139, dod. Duży Format nr 23, s. 8-9
Dot. anonimowego darczyńcy organizującego imprezy dla senio-rów.
10. NIGDY nie jest za późno / Barbara Mierzejewska // N i e d z i e l a . – 2009, nr 8, s. 16-17
11. POWIĄZANIE z pelargonią / Edyta Gietka // P o l i t y k a . – 2012, nr 17/18, s. 152-153
12. @SENIORZY : ludziom starszym korzystającym z Internetu lepiej wie-dzie się w życiu niż tym, którzy tego nie robią / Magdalena Rychter // W p r o s t . – 2006, nr 41, s. 78-79
13. SENIORZY napędzają sprzedaż wycieczek : rządowe programy obniża-ją ceny wyjazdów zagranicznych / Patrycja Otto // D z i e n n i k G a z . P r a w n a . – 2010, nr 134, s. A12
14. SENIORZY potrzebni od zaraz / Marcelina Szumer // P r z e k r ó j . – 2011, nr 5, dod. Moda na wolontariat, s. 12-15
15. WYSKOKI babci z kapci / Agnieszka Fiedorowicz, Donat Szyller // P r z e k r ó j . – 2011, nr 3, s. 22-23
16. ŻYCIE zaczyna się po sześćdziesiątce / Piotr Świętochowski // N e w s -w e e k P o l s k a . – 2012, nr 5, dod. s. 10-12
3. Solidarność międzypokoleniowa a. Pozycje zwarte
1. BYŁO wczoraj, jest jutro : listy tych, którzy kiedyś byli młodzi, do tych, którzy kiedyś będą starzy / przeł. Elżbieta Wilanowska. – Warszawa : In-stytut Wydawniczy Pax, 2009. – 233 s.
2. DIALOG pokoleń : studium interdyscyplinarne : praca zbiorowa / pod red. Kazimierza Franczaka. – Warszawa : Wydawnictwo Salezjańskie, 2007. – 266 s. : il. – (Educatio)
Bibliogr. przy pracach.
3. LUDZIE starsi w rodzinie i społeczeństwie / pod red. Jolanty Kurkiewicz; [aut. Stanisław Maciej Kot i in.]. – Kraków : Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego, 2007. – 225 s. : il.
Bibliogr. s. 211-218.
4. ŁĄCZYMY pokolenia / [opisy projektów Joanna Tokarz, Beata Tokarz; red. Beata Tokarz]; Fundacja PZU, Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce. – Warszawa : Akademia Rozwoju Filantropii w Polsce, 2006. – 84 s. : il.
