Wydziaá Neofilologii, UAM PoznaĔ, 2006
PROBLEM IDENTYFIKACJI NAJSTARSZEGO ZASOBU LEKSYKALNEGO POCHODZENIA DACKIEGO W JĉZYKU RUMUēSKIM
(TERMINOLOGIA SUBSTRATU WOBEC PARALELI ALBAēSKICH)
HENRYK MISTERSKI
Celem niniejszego artykuáu nie jest przedstawienie znanego w jĊzykoznawstwie rumuĔskim i romaĔskim najstarszego zasobu leksykalnego pochodzenia dackiego w jĊzyku rumuĔskim, lecz próba poszerzenia zakresu dotychczasowych badaĔ. Sfera tych badaĔ opieraáa siĊ w zasadzie na klasycznym Ĩródle jakim jest monumentalne dzieáo rumuĔskiego uczonego, A. Rosettiego: Istoria limbii române de la origini până în secolul al XVII-lea, Editura Pentru Literatură, Bucureúti 1968. Inne opracowania zostaną przedstawione oddzielnie. W V rozdziale1 pracy, Alexandru Rosetti zajmuje siĊ wpáywami jĊzyka rumuĔskiego na sąsiednie jĊzyki, oraz wpáywami tychĪe jĊzyków na jĊzyk rumuĔski (XII-XVI w.), zwracając szczególną uwagĊ na podobieĔstwo form leksykalnych w jĊzyku rumuĔskim i albaĔskim. Z jĊzyka Daków przeniknĊáo do áaciny „karpacko-dunajskiej” (przyszáego jĊzyka rumuĔskiego) ok. 80 sáów.2 Nie ma jednak bezpoĞrednich dowodów na potwierdzenie ich pochodzenia, albowiem nie zachowaáy siĊ Īadne Ĩródáa pisemne. W zaistniaáej sytuacji ogólnie przyjĊtym kryterium identyfikacji najstarszego zasobu leksykalnego pochodzenia dackiego w jĊzyku rumuĔskim pozostaje ich porównanie z formami podobnymi w jĊzyku albaĔskim wywodzącym siĊ z jĊzyka trackiego, którym Dakowie posáugiwali siĊ w póánocno-zachodniej czĊĞci Póáwyspu BaákaĔskiego.3
Z podobną wykáadnią moĪna siĊ spotkaü w badaniach wĞród innych specjalistów
1 Zob.: Limbile vecine: maghiara, ucraineana, polona, slovaca, albaneza, bulgara, sârbo-croata, s. 415 2 Russu, I. I., uwaĪa, Īe liczba ta jest znacznie wyĪsza i wynosi ok. 200 przykáadów. Zob.: Limba traco-dacilor, Editura Academiei R.S.R., Bucureúti 1967
3 Zob.: Macrea D., Locul limbii române între limbile romanice, La place de la langue roumaine parmi les langues romanes, Wyd. Universitatea din Bucureúti, Bucureúti 1971, s. 15 i 16.
rumuĔskich z tą róĪnicą, Īe liczba terminów uznawanych jako pochodzące z jĊzyka dackiego róĪni siĊ od liczby wyĪej podanej – wskazując na jej zwielokrotnienie, innym razem okreĞlenie „comparaĠie” jest zastąpione terminem „analogie”.4 NiezaleĪnie od maáo zróĪnicowanych opinii w tej kwestii, naleĪy wyraĨnie podkreĞliü, Īe przyjĊta, wzglĊdnie przyjmowana liczba ok. 80 terminów posiada swoje odpowiedniki w jĊzyku albaĔskim.5 W wiĊkszoĞci przypadków omawiana liczba przykáadów tworzy okreĞlone pola semantyczne. Dla ilustracji podajemy reprezentatywne przykáady poszczególnych pól wedáug nastĊpującego schematu: wybrane przykáady z jĊzyka dako-rumuĔskiego, nastĊpnie dla porównania odpowiedniki w jĊzyku albaĔskim oraz táumaczenia poszczególnych haseá w jĊzyku polskim. Uksztaátowanie terenu: groapă – gropë = dóá, jama, grób; mal – mal =
brzeg; baltă – baltë = staw, kaáuĪa; măgură – magulë = wzgórze, pagórek;
botanika: brad – breth = jodáa, sosna; coacăză – kagë = porzeczka; mugur – mugull = pączek; ornitologia: barză –bardhë = bocian; cioară – sorrë = wrona; cioc – çok = dziób; zoologia:Ġap – cap, cjap = kozioá; viezure – vjedhull = borsuk; anatomia: buză – buzë = warga; ceafă – qafë = czaszka; ĪywnoĞü: mazăre – modhulë = groch;
ubiór: căciulă – kësulë = czapka; bască – baskë = beret; rodzina: copil – kopil = dziecko; moú – motshë = dziad, dziadek; pasterstwo:6 strungă – shtrungë = strąga,
dojarnica; vatră – votër = watra, ognisko góralskie, palenisko.
Charakterystyka wyĪej przytoczonych terminów (tutaj wymienionych wybiórczo) potwierdza tezĊ, iĪ są one charakterystyczne dla wszystkich jĊzyków romaĔskich.7 Mamy na uwadze przede wszystkim nazwy roĞlin, drzew, zwierząt, nazwy związane z pasterstwem i uksztaátowaniem terenu, wymienia siĊ stopnie pokrewieĔstwa i czĊĞci ciaáa. Nazwy związane z ubiorem jak równieĪ wiele terminów abstrakcyjnych dotyczących wegetacji roĞlin i zjawisk atmosferycznych.
4 „Lipsind punctul de plecare propriu-zis al comparaĠiei s-a procedat prin analogie…”, w: Iordan Iorgu, Lexicul limbii române, Le lexique de la langue roumaine, Editura Didactică úi Pedagogică, Seria Limba, 1, Bucureúti 1964, s. 17.
5 Zob. m. in.: Iliescu Maria, dr. prof., Limbi úi populaĠii antice de pe teritoriul României, w: Niculescu Alexandru (red.), Manual de lingvistică romanică, Latinitate-Romanitate, vol. II, Latina „vulgare”, Wyd. Universitatea din Bucureúti, 1979, Misterski Henryk, Paralele leksykalne rumuĔsko-albaĔskie, w: Balcanica Posnaniensia, VI, Wyd. UAM, PoznaĔ 1993.
6 Na temat nazewnictwa pasterskiego pochodzenia rumuĔskiego na Podhalu oraz w SáowiaĔszczyĨnie, zob. m. in.: WĊdkiewicz Stanisáaw, Zur Charakteristik der Rumänischen Lehnwörter im Westslavischen, WiedeĔ 1914, ss. 264-290, WĊdkiewicz Stanisáaw, Dialekt rumuĔski uĪywany na ziemiach polskich, s. 451, w: Uáaszyn Henryk, KryĔski A. A., àoĞ Jan, JĊzyk polski i jego historia, Warszawa, Lublin, àódĨ, 1915, tamĪe: Brückner A., Wpáywy jĊzyków obcych, s. 451, Holban Th.: InfluenĠe româneúti în limba polonă, Extract „Arhive”, vol. XXXVII, Iaúi 1931, Candrea I. A., Probleme de toponimie, Bucureúti 1930-1931, ss. 216-226, Stieber Zdzisáaw, Atlas jĊzykowy dawnej àemkowszczyzny, t. I-VI, àódĨ 1956-1962, Szyfer Anna, Sáownictwo pasterskie Tatr i Podhala, t. VI, Warszawa 1963, ss. 163-194, Rosetti Al., Istoria limbii române, Limbile vecine, vol. V, Bucureúti 1966, Misterski Henryk, Des mots „watra” et „strąga” en polonais, w: Studia Romanica Posnaniensia, UAM, vol. XXV, 1982, ss. 73-76, Demel Juliusz, Historia Rumunii, Ossolineum, Wrocáaw-Warszawa-Kraków, 1986, s. 44.
7 „În toate limbile romanice cuvintele de substrat denumesc mai ales unele plante úi animale specifice regiunii (cu unele surprinzătoare alpino-carpatice, V. M. Iliescu, 1977, noĠiuni de agricultură, unele forme de relief, îmbrăcăminte úi chiar părĠi ale corpului”, w: Niculescu Alexandru, Manual de ..., op. cit., s. 38
W wykazach terminologii dackiej zaskakuje prawie zupeány brak terminów, albo nawet odniesieĔ do religii, do organizacji KoĞcioáa, do administracji koĞcielnej, wreszcie do nazewnictwa religijnego i duchowieĔstwa.8 Niniejszy artykuá stawia sobie za cel poszerzenie i przedstawienie informacji, które ewentualnie mogáyby wyjaĞniü brak odniesieĔ, lub potwierdziü istnienie wspomnianej terminologii w dalszym ciągu przez pryzmat wzglĊdnie w oparciu o kryteria sygnalizowane na początku, tj. poprzez identyfikacjĊ leksykalnych form rumuĔsko-albaĔskich.
W stronĊ Illyricum
Wydaje siĊ ponad wszelką wątpliwoĞü, Īe Ĩródáa historyczne, a takĪe Ĩródáa koĞcielne, nie tylko prawosáawne, mogą rozszerzyü naszą wiedzĊ i ewentualnie potwierdziü prawidáowoĞü naszych dalszych poszukiwaĔ.
Terenem tych poszukiwaĔ jest rozlegáy obszar dunajsko-karpacki oraz Baákany. Illyricum jako prowincja rzymska, jej usytuowanie geograficzne i terytorialne jak równieĪ zróĪnicowanie jĊzykowe tamtejszych ludów doczekaáy siĊ wielu opracowaĔ, niekiedy bardzo obszernych, jednak róĪniących siĊ miĊdzy sobą w szczegóáach.
Stosunkowo najproĞciej prowincjĊ tĊ sytuuje Sáownik Nowego Testamentu jako „krainĊ górzystą na póánocny zachód od Macedonii, terytorium dzisiejszej Albanii i Jugosáawii, pozostającą od r. 167 przed Chrystusem pod okupacją rzymską, zaĞ w r. 27 przed Chrystusem Iliria staáa siĊ prowincją cesarską.”9 Począwszy od II-I w. przed Chr. Rzymianie podbijają systematycznie regiony na poáudnie od Dunaju, które znajdują siĊ w bezpoĞrednim sąsiedztwie z Dacją. W ten sposób w 218 r. przed Chr. zostaá podbity Póáwysep Istria (Chorwacja), w 168 r. zostaá podbity Epir (pn.-zach. Grecja), zaĞ w 155 r. zostaáy podbite terytoria nad Adriatykiem przez ludnoĞü pochodzenie dalmatyĔskiego. W 59 r. przed Chr. terytoria te utworzyáy prowincjĊ pod nazwą Illyricum.10
W podobnym kierunku idą wyjaĞnienia belgijskie w odniesieniu do zasiĊgu terytorialnego prowincji jak równieĪ do samej nazwy Iliria.11
Dla porządku naleĪy wymieniü pozostaáe prowincje baákaĔskie, zwáaszcza te, które graniczyáy lub pozostawaáy w Ğcisáym związku z Dacją. Mamy na uwadze PannoniĊ
8 Zob. w tym znaczeniu: Misterski Henryk, JĊzyku rumuĔski a problem terminologii religijno-koĞcielnej, w: Scripta Neophilologica Posnaniensia, tom IV, UAM, PoznaĔ 2002, ss. 103-104.
9 Dufour-Léon Xavier, Sáownik Nowego Testamentu, KsiĊgarnia ĝw. Wojciecha, PoznaĔ 1975, s. 293. 10 Na podstawie opracowania Păcurariu Mircea, dr, ks., rozdziaáu: ViaĠa creútină pe teritoriul României de azi în secolele II-VI, Geto-Dacii úi Romanii – strămoúii Românilor, w: Istoria Bisericii Ortodoxe Române, „ùtiinĠa”, Chiúinău, 1993, s. 18 et passim.
11 „Le terme (Illyrie, en gr. Illuria) s’applique en général aux cantons du nord-ouest des Balkans, peuplés de tribus illyriennes. A partir du IIe siècle av. J. C., les Romains ont créé une province d’Illyricum qui
progressivement s’est étendue de l’Adriatique au Danube. Par la suite l’Illyricum fut subdivisée en plusieurs provinces, la Dalmatie, la Pannonie puis la Mésie”, w: Dictionnaire Encyclopedique de la Bible, Brepols-Turnhout, Belgique 1987, s. 608.
(tereny wsch. Austrii, WĊgier i póán. Jugosáawii (9 r. po Chr.), która w 102-107 zostaáa podzielona na PannoniĊ Superior i PannoniĊ Inferior. W 15 r. po Chr. powstaje prowincja rzymska Moesia (Mezja) obejmująca tereny Buágarii i b. Jugosáawii, zaĞ w 46 r. ukonstytuowaáa siĊ nowa prowincja Tracja. Wreszcie w 86 r. cesarz Domicjan dzieli MezjĊ na Moesia Superior i Moesia Inferior, zaĞ terytorium miĊdzy Dunajem i Morzem Czarnym (dzisiejsza DobrudĪa) zostaáo zaanektowane i weszáo w skáad Cesarstwa jeszcze w 46 r.12
NaleĪy nadmieniü, Īe kolonizacja Dacji (Oltenia, Banat, Siedmiogród, Woáoszczyzna, poáudniowa Moádawia, tereny poáudniowo-naddunajskie (DobrudĪa), trwaáa stosunkowo krótko, tj. od 106-275 r. naszej ery. WáaĞnie Pannonia, Mezja, a takĪe Dardania pozostawaáy pod wzglĊdem administracyjnym w Ğcisáym związku z Dacją.13
Geto-Dakowie (Geto-Dacja), kwestie jĊzykowe, wierzenia
Nazwa Getów pojawia siĊ w Ĩródáach pisanych od VI w., zaĞ Daków od III w. p.n.e.14 Dwie nazwy wynikają z faktu, iĪ pisarze greccy nazywali ludnoĞü z terenów Dacji – Getami, a pisarze áaciĔscy – Dakami. Mamy wiĊc na uwadze jeden naród i jeden (ten sam) jĊzyk (Strabon). Nie ulega raczej wątpliwoĞci, Īe jĊzyk (mówiony) Geto-Daków miaá charakter preromaĔski – áaciĔski (Păcurariu Mircea), a zromanizowana populacja15 Daków miaáa bezpoĞredni kontakt z ludami Póáwyspu BaákaĔskiego. SpecjaliĞci (jĊzykoznawcy, a takĪe archeolodzy) są zgodni, Īe Dako-Getowie zamieszkiwali terytorium karpacko-dunajskie począwszy od 1800 r. przed naszą erą (E. Petrovici, A. Rosetti).16
Trudno dzisiaj o jednoznaczną wykáadniĊ kim byli twórcy cywilizacji omawianego terytorium. Mogli byü nimi Trakowie, lub ich póánocne odgaáĊzienie, tj. Dako-Getowie. Wedáug niektórych lingwistów, Trakowie mogli siĊ pojawiü w regionach baákaĔskich i karpacko-dunajskich przed Ilirami. W kaĪdym razie element tracki nie jest tutaj bez znaczenia. Jak zauwaĪa J. Demel do wyróĪniających indoeuropejskich plemion na terenach dunajsko-karpackich i na Baákanach naleĪą dwa ugrupowania: iliryjskie17 i trackie.18
Inne opinie dotyczące omawianego problemu odsyáają do okresu 12 Păcurariu Mircea, Istoria ..., op. cit., ibidem
13 Zob. m. in. Misterski Henryk, Krótki rys historii jĊzyka rumuĔskiego, w: Sufiksacja w jĊzyku rumuĔskim, Wyd. Naukowe UAM, PoznaĔ 1987, ss. 11-12.
14 Demel Juliusz, Historia Rumunii, Ossolineum, Wrocáaw-Warszawa-Kraków, 1986, s. 32.
15 Zagadnienie romanizacji Dacji, a póĨniej bilingwizmu romaĔsko-sáowiaĔskiego dotyczy dalszego ksztaátowania siĊ jĊzyka rumuĔskiego jako jĊzyka romaĔskiego (VII-VIII w.), zob.: Misterski Henryk, Sufiksacja ..., op. cit., ss. 11-24, oraz Misterski Henryk, Recepcja polskich zapoĪyczeĔ leksykalnych w dokumentach sáowiaĔsko-moádawskich (w aspekcie superstratu sáowiaĔskiego i reromanizacji jĊzyka rumuĔskiego), wyd. UAM, PoznaĔ 1976.
16 Iliescu Maria, Limba úi populaĠii antice ..., op. cit., s. 48
17 Zob. takĪe: Illyrien, enne: région des Balkans, langue indo-européenne parlée autrefois de deux côtés de l’Adriatique, Larousse de la langue française, Lexis, Paris 1979, s. 933.
18 Demel Juliusz, ibidem.
halsztackiego (epoka Īelaza; okres halsztacki) kiedy terytoria rumuĔskie byáy zamieszkaáe przez ludnoĞü iliryjsko-tracką i wáaĞnie „z tych elementów wyksztaáciáa siĊ populacja geto-dacka, z tym Īe Getowie zasiedlali raczej okolice nadmorskie, zaĞ Dakowie osiedlali siĊ w Oltenii, Siedmiogrodzie i Banacie.19 Na powinowactwo Geto-Daków z Trakami (jako ich póánocnego odgaáĊzienia) z powoáaniem siĊ Herodota, wskazują niezaleĪnie od jĊzykoznawców, wybitni historycy rumuĔscy.20
Naczelnym bóstwem czczonym i uznawanym przez Dako-Rzymian byá Zamolxis (zamiennie takĪe Zalmoxis), chociaĪ równie czĊsto pojawia siĊ pisownia: Zamolxe, identyfikowany niekiedy z Gebeleizisem – bóstwem czuwającym nad urodzajem ziemi i roztaczającym opiekĊ nad zmaráymi.21 Oprócz tego, Īe Geto-Dakowie wierzyli w nieĞmiertelnoĞü duszy i proroctwa Zamolxisa – dalszych informacji jak równieĪ wiadomoĞci o innych bóstwach nie jest zbyt wiele.22 J. Demel wybitny historyk i znawca problematyki rumuĔskiej, oprócz wyĪej przedstawionych bóstw, wymienia takĪe: Bendis – odpowiadająca rzymskiej Dianie. Wymienia równieĪ tura i Īubra, które byáy ĞwiĊtymi zwierzĊtami.23 Dimitrie Cantemir, wybitny uczony moádawski w swym dziele Descriptio Moldaviae obarcza swych przodków obojĊtnoĞcią za brak przekazu na temat wyznawanej religii w Moádawii.24
Wprowadzenie chrzeĞcijaĔstwa
Gáoszenie Ewangelii wĞród Geto-Daków i Dako-Rumunów
Informacje na temat wprowadzenia chrzeĞcijaĔstwa na Póáwyspie BaákaĔskim w poszczególnych prowincjach, a zwáaszcza tych, które sąsiadowaáy z Dacją są dosyü liczne, a mimo to odczuwa siĊ niedostatek dokumentów. Zwraca siĊ uwagĊ na regiony poáudniowo-dunajskie («Peninsula Balcanică, Macedonia, Grecia, Illyricum») zamieszkaáa przez zromanizowaną populacjĊ trako-mezyjską, które byáy
19 Brykowski Ryszard, Chrzanowski Tadeusz, Kornacki Marian, Sztuka Rumunii, Wyd. Zakáad Narodowy im. OssoliĔskich, 1979, s. 14.
20 „Les Daces ou Gètes constituaient le rameau nordique des Thraces dont Hérodote affirmait au cinquième siècle avant notre ère, qu’ils étaient, après les Hindous «les plus nombreux du monde»”, w: Giurescu C. Constantin, La formation de l’état unitaire roumain, Editions Meridiane, Bucureúti 1971, s. 16.
21 Stoian M. Ion, DicĠionar religios, Editura Garamond, Bucureúti 1994, s. 290.
22 „Il sait cépendant que ces barbares voisins des Hellènes ont une religion de l’air et de la lumière; pour preuve leur foi dans l’immortalité, les messages qu’ils envoient à ce Dieu et prophète Zamolxis et aux autres divinities qui nous restent inconnues…”, w: Iorga N., La place des Roumains dans l’histoire universelle, Editions Scientifiques et encyclopédiques, Bucarest 1980, s. 37
23 Demel Juliusz, op. cit., s. 56.
24 Dimitrie Cantemir (1673-1723), wybitny erudyta, historyk, pisarz, a takĪe hospodar moádawski (1695-1701), (1705-1707), autor monumentalnego, dwujĊzycznego dzieáa pt.: Descriptio Moldaviae, Descrierea Moldovei napisanego ok. 1714 r. Zob.: Partea a III-a: Despre starea bisericească úi literară a Moldovei, Editura Academiei RSR, Bucureúti 1973, s. 337.
ewangelizowane bezpoĞrednio przez Ğw. Pawáa Apostoáa („a fost evanghelizată direct de Sf. Ap. Pavel”), zwracają teĪ uwagĊ, Īe chrzeĞcijaĔstwo poáudniowo-dunajskie jest pochodzenia apostolskiego („Creútinismul sud-dunărean este de origine apostolică”)25. Ten fakt zresztą znajduje potwierdzenie w LiĞcie Ğw. Pawáa do Rzymian.26
Pewnym wydaje siĊ fakt, iĪ KoĞcióá chrzeĞcijaĔski speániaá w regionach poáudniowo-dunajskich takĪe ogromną rolĊ kulturotwórczą, spoáeczną, a nawet organizacyjno-integrującą. MoĪe o tym Ğwiadczyü obecnoĞü licznych chrzeĞcijan w DobrudĪy wywodzących siĊ z Īoánierzy, którzy odmówili posáuszeĔstwa Dioklecjanowi (cesarz rzymski, 284-305), który swą polityką zagraĪaá chrzeĞcijaĔstwu w DobrudĪy (303-304).27 NajwiĊksze skupisko chrzeĞcijan znajdowaáo siĊ w twierdzy Tomis (dzisiaj ConstanĠa), jak równieĪ na szerokiej przestrzeni wzdáuĪ rzeki gdzie byáy rozmieszczone pozostaáe twierdze, a wiĊc w Durostorium (póĨniejsze Dârstor, obecnie Silistria), w Axiopolis (Hinagul), w Dinogetia (BisericuĠă), czy teĪ w Noviadunum (Isaccea).
Jednym z pierwszych badaczy omawianego zagadnienia byá cytowany Dimitrie Cantemir. WáaĞnie D. Cantemir nawiązując do czasów kiedy Moádawia byáa juĪ wolna od pogaĔstwa, zakáada, Īe publiczny kult religii chrzeĞcijaĔskiej mógá byü zapoczątkowany w Dacji za czasów Konstantyna Wielkiego (306-337) zaĞ obie Dacje (chodzi o DacjĊ Ripensis i DacjĊ Mediterranea) wedáug Cantemira posiadaáy swoich biskupów.28
Po reformie administracyjnej paĔstwa utworzono z Dacji Ripensis i Dacji Mediterranea diecezjĊ29 Dacji, od ujĞcia Sawy do ujĞcia Oltu, zaĞ na wschodzie utworzono diecezjĊ Tracji. OkreĞlenie: diecezja naleĪy traktowaü z pewną ostroĪnoĞcią, albowiem w Cesarstwie Rzymskim mianem: dioecesis < gr. dioikƝsis nazywano prowincjĊ w jego póĨnym okresie.30 Obecnie w jĊzyku rumuĔskim uĪywa siĊ terminu: eparhie < gr. eparhia oraz zamiennie dioceză, zwáaszcza w odniesieniu do KoĞcioáa katolickiego.
25 Păcurariu Mircea, Istoria Bisericii..., op. cit., s. 19-20.
26 „Oto od Jerozolimy i na caáym obszarze aĪ po IliriĊ dopeániáem [obwieszczenia] Ewangelii Chrystusa”, w: Pismo ĞwiĊte, Nowy Testament, Wydziaá Duszpasterski Kurii Metropolitalnej, Olsztyn 2000, (15, 16-27) s. 488, oraz w wersji rumuĔskiej: „...de la Ierusalim úi din Ġinuturile de primprejur până Iliria, am împlinit propovăduirea Evangheliei lui Hristos” w: Biblia sau Sfânta Scriptură, Editura Institutului Biblic úi de Misiune al Bisericii Ortodoxe Române, Bucureúti 1982 (15, 19), s. 1290.
27 Barnea Ion, Iliescu Octavian, Nicolescu Corina, Cultura bizantină în România, La culture byzantine en Roumanie, Comitetul de Stat pentru Cultură úi Artă, Bucureúti 1971, s. 23.
28 „...dar este admis că cultul public al religiei creútine n-a fost introdus în Dacia decât în timpul lui Constantin cel Mare, ambele Dacii au avut episcopii lor”, w: Cantemir Dimitrie, op. cit., ss. 337-338. 29 Demel Juliusz, idem, s. 68.
30 Zob. w tym znaczeniu: Demel Juliusz, idem (przypisy), Stoian M. Ion, DicĠionar..., op. cit., s. 81, Sáownik wyrazów obcych, PIW, Warszawa 1958, s. 155.
Początki organizacji KoĞcioáa w prowincjach dunajskich31
Odkryte w przeszáoĞci maáe koĞcioáy w Slăveni i w Moigrad, których budowa przypada na lata 271-275, Ğwiadczą o obecnoĞci ksiĊĪy sprawujących tam posáugĊ religijną. Istnieją dowody historyczne o obecnoĞci na wymienionych obszarach nie tylko ksiĊĪy, diakonów, ale takĪe biskupów pod koniec III i w pierwszym dziesiĊcioleciu IV wieku. Na początku IV w. istniaáo w Illyricum wiele biskupstw, zwáaszcza na prawym brzegu Dunaju. Tak np. w Pannonii zaáoĪono biskupstwa w wielu miastach np.: w Mursa (dziĞ Osiek), w Sirmium (Mitrowica). W Mezji biskupi rezydowali w Singidunum (Belgrad), w Dacji Ripensis w m. Aquae (Negotin, w b. Jugosáawii), w Oescus (Gigeu) w dzisiejszej Buágarii, w Dacji Mediterranea w Naisus, w m. Remesiana (Bela Palanca) w Jugosáawii, zaĞ w Scytii w nadmorskim Tomis (ConstanĠa). W Mezji Inferior i w Scytii (Scythia) Minor nazwiska hierarchów oraz inskrypcje wystĊpowaáy w jĊzyku greckim lub áaciĔskim. Na I Synodzie Ekumenicznym wĞród uczestniczących przedstawicieli byli takĪe biskupi dako-rzymscy: Dominus lub Domnus z Sirmium, Dacus z Scupe oraz Pistus z Marcianopolis. Odbywaáy siĊ równieĪ synody lokalne. W 343 r. taki synod miaá miejsce w Sardica (dziĞ Sofia) w Dacji Mediterranea. SpoĞród 170 biskupów tam uczestniczących – poáowĊ stanowili biskupi z prowincji Illyricum. MoĪna wiĊc mówiü juĪ o solidnych podstawach KoĞcioáa chrzeĞcijaĔskiego, zwáaszcza Īe episkopaty prowadziáy na tych terenach dziaáalnoĞü misyjną. WiĊkszoĞü tutejszych episkopatów opowiedziaáa siĊ za prawosáawiem nicejskim („ortodoxie niceană”). SpoĞród biskupów dako-rzymskich, którzy dziaáali na poáudniu Dunaju na uwagĊ zasáuguje Ğw. Niceta z siedzibą w Remisiana w pobliĪu granicy buágarskiej. Pozostawiá on szereg prac o charakterze katechetycznym i teologicznym m. in.: De ratione fidei, De spiritu sancti petentia, De symbolo oraz hymn Te Deum laudamus. Najstarszym biskupstwem na terenach dzisiejszej Rumunii, wymienionym w dokumentach byáo biskupstwo w Tomis (ConstanĠa, port Konstanca n. Morzem Czarnym). Nie jest znana data ustanowienia tego biskupstwa, a dokumenty Ğwiadczące o powoáaniu biskupstwa pochodzą z 363 r. Nie wyklucza siĊ, Īe pierwszy biskup w Tomis zostaá wyĞwiĊcony przez Ğw. Apostoáa Andrzeja. WĞród uczestników II Synodu Ekumenicznego w Konstancy byá równieĪ biskup z Tomis – Gherantie, któremu cesarz Teodozjusz Wielki poleciá pielĊgnowanie i zachowanie prawosáawia w Scythia Minor („Teodosie cel Mare îl îndatora să vegheze la păstrarea Ortodoxiei în oraúele din Scythia Minor”).
W 297 r. rozlegáe Cesarstwo Rzymskie (Dioklecjan) zostaáo podzielone na szereg prefektur: PrefekturĊ Illyricum ze stolicą w Sirmium i przemiennie w Tessalonic. Prefektura posiadaáa 3 diecezje: Illyricum Zachodnie ze stolicą w Sirmium, DacjĊ (stolica Sardica) i MacedoniĊ (stolica Tesalonic).
31 Opracowanie skrótowe w oparciu o materiaáy Ĩródáowe zawarte w: Păcurariu Mircea, Istoria Bisericii Ortodoxe..., op. cit., ss. 38-53.
Konkludując, moĪna stwierdziü, Īe na olbrzymiej przestrzeni karpacko-dunajskiej, zamieszkiwali juĪ w V w. przed Chr. Geto-Dakowie pod panowaniem Decebala (87-106 po Chr.). W 106 r. czĊĞü tego terytorium podbili Rzymianie zamieniając je w prowincjĊ rzymską, a pozostaáa czĊĞü – póĨniejsza Woáoszczyzna, Muntenia i Moádawia byáy zamieszkiwane przez tzw. wolnych Daków („daci
liberi”). Z kolei do nowej prowincji (tereny dzisiejszej Transylwanii, Banatu,
Oltenii oraz czĊĞci Woáoszczyzny) zostali sprowadzeni koloniĞci z terenów caáego Cesarstwa doprowadzając do jej romanizacji. W VII w. na Póáwyspie BaákaĔskim pojawili siĊ Sáowianie. W tym czasie proces romanizacji zostaá juĪ zakoĔczony. Z chwilą podporządkowania diecezji dako-rzymskiej jurysdykcji patriarchatu w Konstantynopolu – zostaá zachowany ryt prawosáawny.
Historia sprawiáa, Īe naród rumuĔski jako jedyny spoĞród krajów romaĔskich pozostaá przy wierze prawosáawnej, ale związaá siĊ teĪ z Rzymem – przez jĊzyk. Historia chrzeĞcijaĔstwa w obrĊbie Illyricum i caáego Póáwyspu BaákaĔskiego, to takĪe historia dziaáalnoĞci wybitnych umysáowoĞci na trwaáe wpisanych do skarbca kultury chrzeĞcijaĔskiej.32
Przekazy hagiologiczne i memoria Ğwiadczą o determinacji wielu krzewicieli chrzeĞcijaĔstwa w omawianym regionie, którzy stając w obronie wiary ponosili okrutną Ğmierü. Zaliczono ich w poczet ĞwiĊtych mĊczenników. Byli nimi zwykli Īoánierze i oficerowie, osoby stanu duchownego zarówno mĊĪczyĨni jak i kobiety.33
32 ĝw. Hieronim pochodziá z terenów pogranicza Dalmacji i Pannonii. Zmará w 419 r. PrzeáoĪyá wiele ksiąg Septuaginty, przeáoĪyá prawie caáy Stary Testament. W swym dziele: De viris ilustribus przedstawiá zarys dziejów literatury chrzeĞcijaĔskiej. NajwiĊkszym jego dzieáem jest Wulgata (Fros Henryk SJ, ks., Martyrologicum, op. cit., s. 206-207 et passim). Wedáug prawosáawnych rumuĔskich Ĩródeá miejscem urodzeniaĞw. Hieronima (părinte bisericesc) jest Stridon w Dalmacji, a jego datĊ urodzin podaje siĊ na ok. 347 rok. Prawosáawni nazywają go „szczĊĞliwym”: (Ortodocúi îl numesc „fericit” (Stoian M. Ion, DicĠionar..., op. cit., 128 et passim.
ĝw. Jan Záotousty (347-407 po Chr.), doktor KoĞcioáa, jeden z najwybitniejszych kaznodziejów w historii chrzeĞcijaĔstwa. Pochodziá z Antiochii. Miaá bogatą karierĊ pisarską. „Troszczyá siĊ takĪe o apostoáowanie wĞród Gotów i w Tracji”. Ioan Gură de Aur, patriarcha Konstantynopola, jeden z czterech wielkich nauczycieli KoĞcioáa prawosáawnego („...unul dintre cei patru mari dascăli ai Bisericii Ortodoxe”. Z jego prac w XIX w. J. Barac przeáoĪyá na jĊzyk rumuĔski dzieáo: Despre preoĠie. Dionisie cel Mic (470-540) czyli Dionizy Mniejszy, mnich pochodzący z DobrudĪy. Wezwany przez papieĪa Gelazego I do Rzymu, zostaá przeáoĪonym monasteru Ğw. Anastazji. Przetáumaczyá wiele ksiąg z jĊz. greckiego na áacinĊ. Opracowaá nowe zasady numeracji lat w oparciu o narodziny Chrystusa (w Martyrologie, op. cit., nie jest wymieniony). Teotim (ok. 390-407), ĞwiĊty, poch. rumuĔskiego, biskup w m. Tomis. Zasáynąá z dziaáalnoĞci literackiej, o której wspomina Ğw. Hieronim (w jĊz. rum.: Ieronim). 33 W Durostorum mĊczeĔską Ğmierü przez ĞciĊcie poniósá za wyznawanie wiary Ğw. Julian, mĊczennik (r. 297) w prowincji Moesia Inferior (Martyrologicum). We wschodnich martyrologiach zapisaá siĊ mĊczennik Ğw. Marcjan, który dziaáaá podobnie jak Ğw. Teotim w Tomis (Martyrologicum). Filofteia (ok. 1206-1218), ĞwiĊta mĊczennica (sfântă muceniĠă) pochodzenia rumuĔskiego, zamordowana przez swojego ojca. Relikwie ĞwiĊtej znajdują siĊ w klasztorze Curtea de Argeú. Poch. rumuĔskiego byá takĪe ĞwiĊty mĊczennik Dasie (IV w. po Chr.), legionista rzymski w Moesia Inferior, który po odmowie sáuĪenia bóstwom zostaá ĞciĊty w Durostor. Szczątki jego zostaáy przewiezione do Ancony we Wáoszech. Podobny los podzieliá Sava Gotul (334-372 po Chr.). Pochodziá z okolic Buzău. Przybyá tutaj razem z rodzicami, którzy zostali sprowadzeni przez Gotów. Za odmowĊ uznania bóstw pogaĔskich poniósá Ğmierü przez utopienie. Relikwie ĞwiĊtego znajdują siĊ w Kapadocji. Wreszcie Serghie (Sergiusz), oficer,
Lista odniesieĔ i przypisów, tutaj ze zrozumiaáych wzglĊdów podana w sposób sumaryczny jest znacznie dáuĪsza i którą moĪna dopeániü dalszymi dowodami Ğwiadczącymi o bogatej dziaáalnoĞci osób na trwaáe wpisanych do martyrologiów i synaksariów. PrzestrzeĔ czasowa ich dziaáalnoĞci jest olbrzymia, bo siĊga czasów pierwszych wieków przed Chrystusem, aĪ po wspóáczesnoĞü. Jest wiĊc tutaj miejsce dla wielkiego kapáana i wicekróla jakim byá Deceneu (I w. przed Chr.) w czasach Burebisty (wáadca Daków, wybitny przywódca polityczny), który przeprowadziá znaczącą reformĊ kulturalno-religijną wĞród wyĪszej hierarchii kapáanów i wĞród szlachty geto-dackiej. Ok. 860 r. dziaáalnoĞü misyjną prowadziá w Panonii
Konstanty, póĨniejszy Cyryl i brat Konstantego, wreszcie Gelasie de la RâmeĠ (Gelazy z m. RâmeĠ), ĞwiĊty i pierwszy arcybiskup Transylwanii (1420 r.), w 1922 r. kanonizowany przez Synod RumuĔskiego KoĞcioáa Prawosáawnego.
Przedstawione powyĪej informacje na temat rozwoju chrzeĞcijaĔstwa i organizacji KoĞcioáa na terenie Illyricum i Póáwyspu BaákaĔskiego uzasadniają próbĊ poszerzenia dotychczasowego zasobu leksykalnego o listĊ propozycji z obszaru religijno-koĞcielnego. Podajemy tu zestawienie analizowanych terminów34 wedáug nastĊpującego schematu: terminy w jĊzyku polskim, nastĊpnie równoznaczne terminy rumuĔskie (z podaniem etymologii), wreszcie ich albaĔskie domniemane odpowiedniki.
legionista w czasach cesarza Maksymiliana za Ğwiadectwo chrzeĞcijanina zostaá ĞciĊty razem z innym Īoánierzem Bakchusem. Na jego czeĞü cesarz Justynian zamieniá nazwĊ miasta Rasofe na Serghiopole. 34 W analizie terminów wykorzystano nastĊpujące sáowniki:
– Fjalor frengjisht-shqip (Kokona Vedat), Rilindja, Prishtinë 1990,
– \\– Fjalor i gjuhës së sotme shqipe, Akademia e Shkencave e RPS të Shqipërisë, Tiranë 1980, – Fjalor shqip-frengjisht (Kokona Vedat), Botimet Toena, Tiranë 1998,
– Fjalor enciklopedik, Shtepia Botuese Bacchus, Tiranë 2002,
– DicĠionarul limbii române moderne, Editura Academiei Republicii Populare Române, Bucureúti 1958,
– Sáownik rumuĔsko-polski, DicĠionar roman-polon, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1970, – DicĠionar religios (Ion M. Stoian), Editura Garamond, Bucureúti 1994,
– Dictionnaire Encyclopedique de la Bible, Brepols, Turnhout (Belgique) 1987, – Larousse de la langue française, Lexis, Paris 1979,
– Sáownik Nowego Testamentu (Dufour Xavier-Léon SJ), PoznaĔ 1975,
– Langenscheidts Großes Schulwörterbuch Lateinisch-Deutsch, Berlin-München-Wien 1983, – Sáownik wyrazów obcych, PIW, Warszawa 1958,
– Sáownik etymologiczny jĊzyka polskiego (Brückner Aleksander), Wiedza Powszechna, Warszawa 1970.
jĊzyk polski jĊzyk rumuĔski jĊzyk albaĔski amen amin < gr. amin (w hebrajskim amen) amin apostoá apostol < sá. apostolǎ << gr. apostolos apostull ateizm ateism < fr. athéisme (w áac. atheismus) ateizëm Biblia (Pismo ĝwiĊte) Biblie < áac. biblia << gr. biblia (Sfânta
Scriptură)
Bibël biskup episcop < gr. episkopos (czasem wymowa
episcóp)
peshkop chór cor < gr. chœur << áac. chorus kor cud miracol < áac. miraculum, takĪe wymawiane:
miracul
mrekulli
diecezja dieceză < fr. diocèse dioqezë
dogmat dogmă < fr. dogme << gr. dogma dogmë
figura figură < fr. figure figurë
herezja erezie < fr. hérésie herezi
hymn imn < fr. hymne himn
ikona icoană < sáow. ikona ikonë
ikonostas iconostas < sáow. ikonostasǎ << gr. ikonostas kalendarz calendar < áac. calendarium (przemiennie:
călindar)
kalendar kardynaá cardinal < fr. cardinal (w odniesieniu do
hierarchii katolickiej)
kardinal katedra catedrală < fr. cathédrale << áac. cathedralis katedrale katechizm catehism35 < gr. catehismos katechizëm
katolik catholic < áac. catholicus katolik
klasztor monaster
mănăstire < sáow. monastirƱ (przemiennie mânăstire oraz monastire)
kuvend oraz monastir
kler cler < áac. clerus kler
krzyĪ cruce < áac. crux, cis kryg
liturgia liturghie36 < sáow. liturgija << gr. leitourghie liturgji
majestat maiestate < fr. majesté madhështi
metropolita metropolit < st. sáow. mitropolitǎ << gr. (przemiennie: mitropolit)
metropolit
mĊczennik martir37 < fr. martyr martir
misja (e) misiune < fr. mission mission
misjonarz misionar < áac. misionario misionar
nekrolog necrolog < wá. necrologio nekrologji
oátarz altar < áac. altarium (pop. altarie) altar
papieĪ papă < áac. papa papë
pielgrzymka pelegrin < fr. pèlerin (w rum. takĪe: pelerin) haxhillëk orarpelegrinazh
poganin păgân < áac. paganus pagan
pokój pace < áac. pax, -cis paqe
35 Zob.: Catehismul luteran (Katechizm luteraĔski = prima carte de cult în limba română (pierwsza ksiąĪka religijna w jĊzyku rumuĔskim) wydana w Sibiu w 1554 r. przez Filipa Moldoveanu
36 W odniesieniu do KoĞcioáa katolickiego uĪywa siĊ terminu misă < áac. misa. Zob. teĪ w jĊzyku albaĔskim: meshë
37 Dawniej: mucenic < sáow. muþenik. Termin ten jest w dalszym ciągu uĪywany w prawosáawnym piĞmiennictwie rumuĔskim, np.: mucenic al Bisericii (mĊczennik KoĞcioáa).
procesja procesiune < fr. procession (przemiennie: procesie)
procesion prorok profet < fr. prophet w m. dawnego proroc38 <
sáow. prorokǎ
profet
psalm psalm < st. sáow. psaltyrƱ psaltir
raj paradis < fr. paradis (dawniej: rai < sáow. raj) reg. pomană < sáow. pomČnǎ
parajsë
rodzina familie < fr. famille << áac. familje
ryba peúte < áac. piscis peshk
tekst text < áac. textus tekst
Wielkanoc Paúti < áac. pascha, -ae << gr. pasha pashkët zdrajca trădător < a trăda << áac. lit. tradare tradhtar
Oprócz wyĪej przedstawionych przykáadów pojawiają siĊ dalsze, które moĪe bezpoĞrednio nie korespondują pod wzglĊdem semantycznym, ale juĪ ich formy synonimiczne wskazują na pewne podobieĔstwo. Do takich terminów naleĪy rumuĔski: corabie39 < st. sáow. korablƱ40 i odpowiednio albaĔski: barkë (barka).
JĊzyk rumuĔski dysponuje teĪ terminem barcă < wá. barca w znaczeniu: mniejsza jednostka páywająca, a takĪe chociaĪ znacznie rzadziej uĪywanym terminem arcă < áac. arca, stąd teĪ okreĞlenie: „arca lui Noe”. Kolejnym przykáadem jest termin
breviar < áac. breviarium (brewiarz) z wyraĨnym zaznaczeniem, Īe dotyczy on KoĞcioáa katolickiego. W jĊzyku albaĔskim odpowiednikiem jest wyraz záoĪony:
libër lutjeshfetare. Pierwszy czáon w wyraĪeniu moĪe mieü związek z rumuĔskim: librar < áac. librarius oraz z librărie < wedá. franc. librairie. JĊzyk rumuĔski w miejsce áaciĔskiego liber dysponuje terminem carte41 < áac. charta, który obok
podstawowego znaczenia: ksiąĪka, moĪe oznaczaü równieĪ: pismo, dokument, ksiĊga, list, rejestr, wizytówka itd.
Odpowiednikiem rumuĔskiego: Dumnezeu < áac. dom(i)nus deus (Bóg) jest albaĔski termin: perëndi, czyli: părinte w jĊzyku rumuĔskim. JĊzyk rumuĔski jednak nie dysponuje okreĞleniem: Bóg Ojciec, lecz: Dumnezeu-Tatăl.42 Sam termin rumuĔski: părinte jest bardzo popularny w piĞmiennictwie i nazewnictwie koĞcielnym, np. părinte apostolic (autor dzieá teologicznych), părinte bisericesc
38 W porzekadle rumuĔskim: proroc mincinos, proroc fals (faászywy prorok). W uĪyciu takĪe czasownik: proroci (prorokowaü).
39 Corabia cu care s-a salvat Noe de la potopul biblic. W jĊz. francuskim: Arche de Noé. Zob. równieĪ wyraĪenie w jĊz. rumuĔskim: Arca alianĠei i odpowiednio w jĊz. francuskim: Arca d’alliance (Arka przymierza).
40 A. Brückner w odniesieniu do polskiego odpowiednika: korab nie wyklucza poĪyczki z jĊzyka trackiego. Zob.: Sáownik etymologiczny jĊzyka polskiego, Wiedza Powszechna, Warszawa 1970, s. 256. 41 Zob. m. in.: Cartea Sfântă = Biblia, Sfânta Scriptură. W odniesieniu do Ksiąg Starego Testamentu, np. Cartea lui Iosua = KsiĊga Jozuego. Inne znaczenia: carte de membru, carte de muncă, carte poútală. Zob. równieĪ wyraĪenia i przysáowia: Ai carte ai parte (umiesz czyta, masz szczĊĞcie), a da cărĠile pe faĠă (wyáoĪyü karty na stóá), om de carte (czáowiek wyksztaácony).
(ojciec KoĞcioáa), lecz nie dotyczy: Trójcy ĝw.43 Wreszcie mniej wyrazisty termin w konfrontacji rumuĔsko-albaĔskiej: biserică < áac. basilica (cerkiew, koĞcióá) i odpowiednio: kishë. Nie moĪna wykluczyü, Īe albaĔski termin kishë jest pochodzenia greckiego podobnie jak odpowiednie nazwy koĞcioáa w jĊzyku niemieckim: Kirche, w angielskim church, czy w jĊzyku szwedzkim: kyrhan.44
JĊzyk albaĔski, w tym takĪe wyĪej przytoczone przykáady – staje siĊ pewnym probierzem, moĪe nawet weryfikatorem najstarszego zasobu leksykalnego jĊzyka rumuĔskiego, który z braku tekstów pisanych chĊtnie zwraca siĊ do jĊzyka albaĔskiego nie tyle z powodu podobieĔstwa formalnego, ile z powodu historycznego sąsiedztwa Dacji z poszczególnymi prowincjami Illyricum. Wybitna specjalistka przedmiotu Maria Iliescu uwaĪa, iĪ spoĞród jĊzyków nowoĪytnych, tylko jĊzyk albaĔski wydaje siĊ byü spokrewiony albo nawet jest kontynuatorem niektórych idiomów iliryjskich.45
Udziaá jĊzyka albaĔskiego w tym procesie nie ogranicza siĊ wyáącznie do samej leksyki, lecz takĪe do fonetyki, morfologii, gramatyki, hydronimii i toponimii jĊzyka rumuĔskiego. W pierwszym rzĊdzie naleĪy wymieniü samogáoskĊ ă wspólną dla jĊzyka rumuĔskiego, albaĔskiego i buágarskiego (w odniesieniu do rzeczownika), usytuowanie rodzajnika okreĞlonego (postpozycja) w zaleĪnoĞci od miejsca przymiotnika po rzeczowniku46 - cecha charakterystyczna dla jĊzyka rumuĔskiego i albaĔskiego, zrównanie dopeániacza z celownikiem (contopirea genitivului cu dativul) w jĊzyku rumuĔskim i albaĔskim, podobnie jak tworzenie liczebników od 11-19 wedáug modelu: unus supra decem.
Ciekawego materiaáu dostarczają równieĪ nazwy miejscowoĞci (miast) w Dacji i Mezji z udziaáem elementu – dava (poáoĪenie, siedlisko, twierdza, miasto) jak np.: Buridava, Sucidava, Argedava itd.47
Geto-Dakowie w związku z powstaniem ok. 80 r. przed naszą erą scentralizowanego paĔstwa przez energicznego króla BurbistĊ, zanotowali wiele sukcesów w zakáadaniu siedlisk ludzkich, twierdz i miast o charakterze oppidum.48
43 Sfânta Treime (Trójca ĝwiĊta): Dumnezeu-Tatăl – Dumnezeu-Fiul úi Duhul Sfânt. JĊzyk rumuĔski zachowaá termin suflet < áac. suffilitus (dusza), podczas gdy rzeczownik spirit < áac. spiritus wystĊpuje w znaczeniu:ĞwiadomoĞü, myĞlenie, inteligencja. W czĊstym uĪyciu przymiotnik: spiritual (duchowy) przede wszystkim w odniesieniu do KoĞcioáa katolickiego i greko-katolickiego, np. Sfântul Spirit. AlbaĔski opowiednik: shpirt mieĞci siĊ wiĊc w obrĊbie dyskutowanego zagadnienia. W RumuĔskim KoĞciele Prawosáawnym uĪywa siĊ zwyczajowo syntagmy: Sfântul Duh, chociaĪ w sáownikach religijnych wymienia siĊ teĪ hasáo: Paraclet < gr. paraklitos = Duhul Sfânt. Paraklet w znaczeniu: „Pocieszyciel” wyraĪa pojĊcie orĊdownika i obroĔcy, techniczny termin prawny oznaczający tego, „kto jest przywoáywany do boku”. FunkcjĊ tĊ moĪe speániaü Duch ĝw. orĊdujący na rzecz Chrystusa (Dufour-Léon, Xavier, Sáownik Nowego..., op. cit., s. 464.
44 Misterski Henryk, ibidem, s. 104.
45 „Dintre limbile moderne numai albaneza pare să se înrudească sau chiar să continue unele dintre idiomurile ilirice”, w: Limbi úi populaĠii antice..., op. cit., s. 48 et passim.
46 Zob. teĪ: Romalo GuĠu Valeria, Articolul úi categoria determinării în limba română actuală, w: Elemente de lingvistică structurală (red. Coteanu I.), Editura ùtiinĠifică, BucureúĠi 1967
47 Z dawnych nazw miejscowoĞci pozostaáa juĪ tylko: Capidava – miast nad Dunajem w DobrudĪy, usytuowane miĊdzy Hârúova i ConstanĠa – Tomis.
48 Florea Vasile, Istoria artei româneúti, Hyperion, Chiúinău 1981, s. 38
ĝwiadectwem chrzeĞcijaĔstwa, organizacji i dziaáalnoĞci KoĞcioáa na Póáwyspie są liczne i ciągle jeszcze odkrywane wykopaliska i znaleziska archeologiczne, jak np. w: Tropaeum Traiani (Adamclisi), Callatis (Mangalia), Axiopolis (Hinog – Cernavodă), Tomis (ConstanĠa), Noviodunum – Isaccea (Tulcea), Sucidava (okrĊg Olt). Wykopaliska i znaleziska w znacznej mierze dotyczą kultu religijnego. Są to rzeĨby w kamieniu i metalu, pieczĊcie, ikony, a takĪe amfory, monety rzymskie oraz bogata ceramika. Są one dostĊpne dla zwiedzających w 28 muzeach rumuĔskich na terenie caáego kraju. Liczne zbiory zabytków znajdują siĊ równieĪ w cerkwiach i klasztorach. 49 PrzeszáoĞcią historyczną Póáwyspu zajmowali siĊ nie tylko historycy, archeolodzy, malarze, lingwiĞci, ale takĪe pisarze rumuĔscy.50 Pisarzy rumuĔskich interesowaáy dzieje po obu stronach Dunaju, losy ludzi tam mieszkających, opisywali znaleziska archeologiczne, odczytywali áaciĔskie napisy na skrawkach ceramicznych, odnajdywali i utrwalali dawne nazwy historycznych miejscowoĞci oraz nazwy rzek. Niektórzy z nich zajmowali siĊ teĪ jĊzykoznawstwem, a zwáaszcza wpáywami obcymi na jĊzyk rumuĔski, a nawet udziaáem jĊzyka albaĔskiego w historii jĊzyka rumuĔskiego.51 Z perspektywy badaĔ nad jĊzykiem dackim moĪna zauwaĪyü (niezaleĪnie od badaĔ historycznych), Īe Dacja byáa Ğwiadkiem krzyĪowania siĊ róĪnych wpáywów na Póáwyspie a mianowicie wpáywów greckich i rzymskich, chrzeĞcijaĔstwa i islamu, a póĨniej w VI w. wpáywów sáowiaĔskich. Do Dacji chrzeĞcijaĔstwo przenikaáo z początkiem kolonizacji rzymskiej przez legionistów. ĝwiadczy o tym podstawowe sáownictwo chrzeĞcijaĔskie pochodzenia áaciĔskiego,52 jak np.: Dumnezeu, cruce, altar, biserică,53 sáownictwo, z którego niektóre odpowiedniki odnajdujemy w jĊzyku albaĔskim: altar por. alb. altar, cruce por. alb. kryg, biblia por. alb. bibël, itd., itd.
49 Zob.: Barnea Ion, Iliescu Octavian, Nicolescu Corina, Cultura bizantină în România, La culture byzantine en Roumanie, Comitetul de Stat pentru Cultură úi Artă, Bucureúti 1971.
50 Zob. m. in. Cezar Bolliac (1813-1881), poeta i pierwszy nowoczesny dziennikarz rumuĔski, autor znakomitych poematów, m. in.: Fata de boier úi fata de Ġigan, Carnavalul, Sila, Muncitorul. Z zamiáowania archeolog i autor opracowaĔ: Călătorie archeologică în România, 1858, Escursiune archeologică din anul 1869, Mihai Eminescu (1850-1889), najwiĊkszy z rumuĔskich romantyków, autor m. in. nastĊpujących utworów: Junii corupĠi, Rugăciunea unui dac, Scrisoarea III, Gala Galaction (1879-1961), ksiądz, táumacz Pisma ĝw., poeta, dramaturg, autor sáynnego opowiadania: Gloria Constantini, Eugen Cizek, Sources littéraires relatives aux débuts de la romanisation de la Dacie, w: Etudes Romanes, III, Bulletin de la Société Roumaine de Linguistique Romane, XIII, Bucarest 1978.
51 B. P. Hasdeu (1838-1907), historyk i filolog (o polskich korzeniach), dramaturg, poeta, lingwista, wybitny erudyta zwany teĪ Magiem z Câmpiny („Mag de la Câmpina”), jest takĪe autorem eseju: Originea agriculturii la români z 1874 r. Autor zajmując siĊ rumuĔską terminologią rolniczą napisaá: „Tot aúa ogorul nostru se găseúte numai la sârbi…, iar de la sârbi l-au căpătat prin vecinitate úi albanezii”, w: Pagini alese, Editura de Stat pentru Literatură úi Artă, Bucureúti 1953, s. 257.
52 Djuvara Neagu, Între Orient úi Occident, ğările române la începutul epocii moderne (1800-1848), Le pays roumain entre Orient et Occident, Les principautés danubiennes au début du XIXe siècle, (táum.
Carpov Maria), ALC - Djuvara 1989, Bucureúti 1995, s. 141.
53 Pisarz i uczony wáoski Francesco Griselini (1717-1783) jest autorem najobszerniejszej listy terminów rumuĔskich, które pojawiáy siĊ w Europie zach. do 1800 r. WĞród nich: biserică < áac. basilica. Zob.: Griselini, Româna úi latina vulgară, w: Coseriu Eugenio, Limba română în faĠa Occidentului, Editura Dacia, Cluj-Napoca, 1994, s. 72.
Terminologia koĞcielno-religijna pochodzenia albaĔskiego moĪe w znacznym stopniu przyczyniü siĊ do przybliĪenia stanowiska w kwestii podobieĔstwa miĊdzy terminologią rumuĔską i jej odpowiednikami albaĔskimi. Nie ulega wątpliwoĞci, Īe Dacja podlegaáa róĪnym wpáywom, tzn. jĊzykowym, cywilizacyjnym, kulturowym, religijnym, niekiedy zbliĪonym, albo takim samym, które znane byáy w innych prowincjach. Na potwierdzenie tych wniosków i dociekaĔ warto przytoczyü jeszcze jeden przykáad dotyczący bardzo charakterystycznego w jĊzyku rumuĔskim zjawiska jakim jest zamiana, wzglĊdnie zastąpienie imiesáowa koniunktywem (înlocuirea infinitivului cu subjonctivul). Problem zastĊpowania bezokolicznika koniunktywem w jĊzyku rumuĔskim (jako jĊzykiem romaĔskim i jednoczeĞnie jĊzykiem baákaĔskim), jest przedmiotem staáych i wielostronnych badaĔ.54
Opinia K. Sandfelda w tym przypadku jest jednoznaczna, a mianowicie zastĊpowanie bezokolicznika trybem áączącym jest wynikiem oddziaáywania jĊzyka greckiego, poprzez jĊzyki buágarski i albaĔski na jĊzyk rumuĔski. W tym kierunku teĪ zmierza konkluzja Sandfelda.55 Mamy niewątpliwie do czynienia ze zjawiskiem specyficznym.56
Badania lingwistyki baákaĔskiej nad substratem trackim wspólnym dla jĊzyka rumuĔskiego, albaĔskiego i buágarskiego, dziĊki wysiákom G. Weiganda, a zwáaszcza jego ucznia Kristiana Sandfelda (Linguistique balcanique, 1929) zachĊciáy i zachĊcają badaczy do dalszych poszukiwaĔ w tym kierunku.
Niniejszy artykuá poĞwiĊcony identyfikacji najstarszego zasobu leksykalnego w jĊzyku rumuĔskim poprzez próbĊ wáączenia do dyskusji terminologii religijno-koĞcielnej pochodzenia albaĔskiego jest skromnym przyczynkiem albo propozycją do dalszych poszukiwaĔ w tym zakresie. Nie chodzi tutaj o budowanie mechanicznego powiązania, lecz o wykazanie historycznych relacji, procesów i uwarunkowaĔ jakie zaistniaáy na Póáwyspie, w szczególnoĞci miĊdzy Ilirią i Dacją, w wyniku których moĪemy mówiü o jednoznacznoĞci, lub zbieĪnoĞci terminologii religijno-koĞcielnej. Obszar tych poszukiwaĔ jest niesáychanie rozlegáy takĪe w sensie geograficznym, jednak odnoszącym siĊ do fenomenu albaĔskiego.
54 Zob. takĪe: Byck Jacques, Originea infinitivului scurt în limba română, w: Studii úi articole, Editura ùtiinĠifică, Bucureúti 1967. Na temat struktury trybu áączącego w jĊz. rumuĔskim zob. obszerne opracowanie: Cychnerski Tomasz, Flexiunea verbală în limba română, Verbal Inflection In Romanian, I, Wydawnictwo Naukowe UAM, PoznaĔ 1999.
55 „Le grec a exercé une influence puissante sur l’albanais comme sur les langues voisins, tandis que les traces de l’influence de l’albanais sur le grec sont très peu nombreuses et jusqu’ici démontrées seulement dans le domaine du lexique”, w: Dragoú Elena, Elemente de sintaxă istorică úi pedagogică, R. A., Bucureúti 1995, s. 44
56 „Această substituire e specifică limbii române vorbite. În textele sec. al XVI-lea, infinitivul era mai des întrebuinĠat decât azi, dar conjunctivul domină ca frecvenĠă, din cauza posibilităĠilor de a raporta acĠiunea la număr úi persoană, trăsătură comună românei úi limbilor balcanice“ (Diaconescu), w: Dragoú Elena, op. cit., s. 84.
Jak zauwaĪa Leszek MoszyĔski „za pierwszych mieszkaĔców Panonii uwaĪa siĊ ludnoĞü mówiącą dialektami iliryjsko-weneckimi, których jedynym reprezentantem jest dziĞ jĊzyk albaĔski, a WyĪyny Siedmiogrodzkiej trackich Daków, stąd nazwa krainy – Dacja”.57
Siedemnastowieczny kronikarz moádawski Grigore Ureche (?-1647) Īywiá gáĊbokie przeĞwiadczenie i byá Ğwiadomy swego pochodzenia gáosząc w Latopisie: „...przecieĪ z Rzymu siĊ wywodzimy (măcar că de la Râm ne tragem)58 i zdawaá sobie sprawĊ z tego, Īe jĊzyk rumuĔski [„limba noastră”] z wielu jĊzyków siĊ skáada, i Īe mowa rumuĔska jest wymieszana z mową sąsiadów...”59
57 MoszyĔski Leszek, zob. rozdziaá: NiesáowiaĔscy mieszkaĔcy Panonii, w: WstĊp do filologii sáowiaĔskiej, PWN, Warszawa 1984, s. 66.
58 Ogromną rolĊ w wyjaĞnianiu substratu dako-geto-trackiego oprócz cytowanych lingwistów rumuĔskich i zagranicznych odegrali takĪe: Fr. Miklosich, B. P. Hasdeu, H. Schuchardt, Emil Petrovici i wielu innych. Niektórzy z nich zajmowali siĊ publicystyką naukową na áamach czasopism rumuĔskich w poáowie XIX w. Czasopisma te skupiaáy znakomitych jĊzykoznawców, dialektologów i leksykografów i przyczyniáy siĊ do rozwiązania wielu kwestii dotyczących pochodzenia jĊzyka rumuĔskiego. Szczególnie zaĞ byáo zaawansowane czasopiĞmiennictwo w Jassach. Do czoáowych naleĪaáy czasopisma: „Dacia literară” (1840) i „Propăúirea” (1844) kierowane przez M. Kogălniceanu. Pierwszy periodyk rumuĔski o charakterze lingwistycznym „Archivu de filologie úi istorie” pod red. T. Cipariu ukazaá siĊ w Transylwanii (1807-1872). Gáówne badania byáy poĞwiĊcone pochodzeniu jĊzyka rumuĔskiego jak równieĪ jego rozwojowi w Dacji. W latach 1920-1948 duĪym zainteresowaniem cieszyá siĊ periodyk: „Dacoromania”, związany ze Ğrodowiskiem akademickim w Cluj. Do bardzo wartoĞciowych naleĪą tam zamieszczane publikacje przez Th. Capidana n/t relacji leksykalnych albaĔsko-rumuĔskich (zob. Macrea D., Studii de istorie a limbii úi a lingvisticii române, Editura Didactică úi Pedagogică, Bucureúti 1965, ss. 83-85 i 101). Szczególne miejsce w historii jĊzykoznawstwa rumuĔskiego zajmuje wielokrotnie juĪ cytowany i wymieniany erudyta B. P. Hasdeu, który w 1873 r. zainaugurowaá na áamach czasopisma „Columna lui Traian” cykl poĞwiĊcony etymologii dackiej, a w r. 1876 opublikowaá pracĊ: Fragmente pentru istoria limbei române. Elemente dacice, I-II, Bucureúti. (Zob.: Seche Mircea, SchiĠă de istorie a lexicografiei române, II, Editura ùtiinĠifică, Bucureúti 1969, s. 10.
59 „Aúijderea úi limba noastră din multe limbi ieste adunată úi ne ieste amestecat graiul nostru cu cel al vecinilor de prinprejur, măcar că de la Râm ne tragem úi cu ale lor cuvinte ni-s amestecate”, w: LetopiseĠul ğării Moldovei, ediĠia a II-a, Editura de Stat pentru Literatură úi Artă, Bucureúti 1958, s. 67.
