Zenona Rondomańska
Dwa nieznane prywatne listy
Władysława Sikorskiego do Marii
Nowakowej z 1918 roku
Echa Przeszłości 7, 201-206
Zenona R on dom ańska
W ydział Pedagogiki i W ychowania Artystycznego U niw ersytet W arm ińskko-M azurski w Olsztynie
DWA NIEZNANE PRYWATNE LISTY
WŁADYSŁAWA SIKORSKIEGO
DO MARII NOWAKOWEJ Z 1918 ROKU
W a rc h iw u m d o m o w y m ro d z in y N o w a k ó w w O ls z ty n ie p rz e c h o w y w a n e s ą d w a lis ty W ła d y s ła w a S ik o rs k ie g o p is a n e w m ie s ią c a c h le tn ic h 1918 r. do M a rii N ow akow ej. A d r e s a tk a b y ła w ów czas m ło d ą w d o w ą po z m a rły m w 1916 r. m ę ż u T a d e u s z u , a b so lw e n c ie A k a d e m ii H a n d lo w e j w W ie d n iu i m a t k ą tró jk i je g o dzieci: sy n ó w T a d e u s z a i L e s ła w a o ra z c ó rk i J a n in y .
P r z e d d r u g ą w o jn ą ś w ia to w ą N o w a k o w ie m ie s z k a li w sw o im m a ją tk u K o ń s k ie w p o w iec ie B rzozów . D e k r e te m o re fo rm ie ro ln e j, w y d a n y m p rz e z P K W N 6 w r z e ś n ia 1 9 4 4 r., z o s ta li go p o z b a w ie n i i z m u s z e n i do o p u s z c z e n ia ro d z in n e j siedziby. W y jech ali w ó w c z a s do S a n o k a łu d z ą c się n a d z ie ją , że m a ją te k u d a się o d z y sk a ć , a le dość sz y b k o z o rie n to w a li się, iż w te j s p ra w ie n ie m o g ą liczyć n a ła s k a w o ś ć w ła d z . Z a n a m o w ą z n a jo m y c h z a in te r e s o w a li się Z ie m ia m i O d z y s k a n y m i i w 1946 r. p rz y b y li do O lsz ty n a .
M a r ia N o w a k o w a z d o m u C z e m e r y ń s k a (u r. 1889 r.), c ó r k a J a n a , f a r m a c e u ty z d y p lo m e m U n iw e r s y te tu J a g ie llo ń s k ie g o i ro z m iło w a n e j w m u zy c e lw o w ia n k i B ro n is ła w y W ó jcik o w sk ie j, u k o ń c z y ła s e m in a r iu m n a u c z y c ie ls k ie w e L w ow ie. R ó w n o c z e śn ie p o b ie r a ła le k c je ś p ie w u u sły n n e g o W a le re g o W y sockiego, o p ro m ie n io n e g o s ła w ą z n a k o m ite g o b a s a , w ie lo le tn ie g o s o lis ty m e d io la ń s k ie j L a S c a li i in n y c h te a tr ó w o p e ro w y c h o ra z z n a n e g o n a u c z y c ie la w o k a lis ty k i, k tó r y w lw o w sk im k o n s e r w a to r iu m m u z y c z n y m p ro w a d z ił w ła s n ą k la s ę ś p ie w u 1. P o u z y s k a n iu d y p lo m u n a u c z y c ie ls k ie g o p o d ję ła s tu d ia w k o n s e r w a to r iu m w ie d e ń s k im w k la s ie ś p ie w u p ro f. R e s s a . W W ie d n iu p o z n a ła T a d e u s z a N o w a k a i w 1907 r. w y s z ła z a n ie g o z a m ąż .
1 Do jego uczniów należeli tak sławni śpiewacy, jak: Adam Didur, Janina Korolewicz- Waydowa, Salomea Kruszelnicka, Helena Zboińska-Ruszkowska, Aleksander Bandrowski.
2 0 2 Zenona Rondomańska
Z a ło ż e n ie ro d z in y i o b o w ią z k i m a c ie rz y ń s k ie n ie s p r z y ja ły k a r ie r z e ś p ie w acz ej, m u s ia ła w ięc z n ie j zre z y g n o w a ć. W ra z z m ę ż e m p r z e n io s ła się do je g o d o m u w O lc h o w c a c h koło S a n o k a . P o o w d o w ie n iu M a r ia N o w a k o w a s a m a z a r z ą d z a ła m a ją tk ie m i z n a jd u ją c y m się w n im t a r t a k i e m . Ze w z g lę d u n a n ie k o r z y s tn e p o ło ż e n ie d o m u - n a u b o c z u i w le s ie - s p r z e d a ła go i k u p iła w s p o m n ia n e w c z e śn ie j K o ń sk ie . A le to w ła ś n ie z ow y m i O lc h o w c a m i z w ią z a n e s ą o m a w ia n e lis ty W ła d y s ła w a S ik o rsk ie g o .
L a te m 1918 r. S ik o rs k i p rz e b y w a ł w e L w o w ie, m ie śc ie d o b rz e m u z n a n y m od c z a su stu d ió w n a P o litech n ice L w ow skiej2. Po ic h u k o ń c z e n iu w 1907 r. n a w ie le l a t o s ie d lił się t u z ro d z in ą , ro z p o c z ą ł p ra c ę z a ro b k o w ą o ra z p o d ją ł d z ia ła ln o ś ć p o lity c z n ą , w o jsk o w ą i o r g a n iz a c y jn ą 3. P o p rz y je ź d z ie w m a ju 1918 r. S ik o rs k i z a m ie s z k a ł w p e n s jo n a c ie „Z acisze” p rz y u lic y Z y b lik ie w ic z a n r 52. M ia ł z a s o b ą d w u m ie s ię c z n y p o b y t w obozie in te r n o w a n ia w w ę g ie r s k im m ia s te c z k u D u lfa lv a , k tó r y o p u śc ił p o d k o n ie c k w ie tn ia , o ra z le c z e n ie d o leg liw o ści ż o łą d k o w y c h w s z p ita lu w o jsk o w y m w K ra k o w ie 4. T a k ż e s t a n je g o d u c h a n ie b y ł n a jle p sz y . K o n c e p c ja u tr z y m a n ia L e g io n ó w n a jp ie r w po s tr o n ie A u s tro -W ę g ie r a p ó źn iej N ie m ie c , ro z w ia ła się o s ta te c z n ie po z a w a r c iu w B rz e ś c iu 3 m a r c a 1918 r. t r a k t a t u pokojow ego p o m ię d z y R o s ją R a d z ie c k ą a N ie m c a m i, A u s tro -W ę g ra m i o ra z B u łg a r ią i T u rcją.
P o o k re s ie c z y n n e j p r a c y p o lity c z n e j i w o jsk o w e j5 S ik o rs k i z n a la z ł się n a g le w c a łk o w ite j iz o lac ji, co o d c z u ł n a ty le b o le ś n ie , że r o z w a ż a ł m o żliw o ść z a n ie c h a n ia d a lsz e j d z ia ła ln o ś c i. D la z a p e w n ie n ia ro d z in ie śro d k ó w u t r z y m a n i a p o d ją ł s t a r a n i a o p ra c ę i z d n ie m 1 c z e rw c a 1918 r. o tr z y m a ł s ta n o w is k o d y r e k to r a „D e m o b ilu ” - sp ó łk i p o w o ła n e j do „ z u ż y tk o w a n ia m a te r ia łó w w o je n n y c h ” z s ie d z ib ą w e L w ow ie o ra z n a w ią z a ł k o n ta k ty z p rz e d s ię b io r s tw e m
g ó rn ic z y m „T epege”6. U sp o k o jo n y w k w e s tii fin a n so w e g o z a b e z p ie c z e n ia b li sk ic h , z a ją ł się ro z w ią z a n ie m w ła s n y c h z a le g ły c h sp ra w . J e d n a z n ic h d o ty c z y ła je g o p r y w a tn y c h w ie rzch o w có w i to z ic h p o w o d u p ro w a d z ił k o r e s p o n d e n c ję z M a r ią N o w ak o w ą.
2 W latach 1877-1918 nosiła nazwę Wyższej Szkoły Politechnicznej.
3 Od 1908 r. włączył się do prac Związku Walki Czynnej, w 1910 r. współtworzył Związek Strzelecki, od 1910 r. brał udział w pracach Polskiego Stronnictwa Postępowego, od 1912 r. w Komisji Tymczasowej Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych. Pełnił w niej funk cję sekretarza i komisarza Wydziału Wojskowego. Organizował i współpracował z miesięcznikiem „Sprawa Polska” oraz z czasopismem wojskowym „Strzelec”, redagowanym przez Edwarda Rydza (Polski Słownik Biograficzny [dalej: PSB], Warszawa-Kraków 1996-1997, t. 37, s. 468-469).
4 W. Korpalska, Władysław Eugeniusz Sikorski. Biografia polityczna, Wrocław-Warszawa- Kraków - Łódź 1981, s. 86.
5 Od sierpnia 1914 r. był szefem Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Naro dowego, a od 30 września dowódcą 4 pp. Legionów w randze podpułkownika (na wniosek Piłsudskiego pułk został rozformowany). Na podstawie rozkazu c.k. Naczelnej Komendy Armii został pierwszym komendantem Szkoły Podchorążych otwartej 23 października 1914 r.
6 Umowa, określona jako „kontrakt najmu usług”, została podpisana 12 czerwca 1918 r. przez dra Rogera Battaglię wiceprezesa Rady Nadzorczej firmy „Demobil” i dyr. W. Sikorskiego, który otrzymał pensję w wysokości 24 000 koron rocznie oraz 7,5% tantiem, a także zwrot wszyst kich kosztów związanych z wyjazdami służbowymi. Zob. W. Korpalska, op. cit., s. 86 i przyp. 4, 5).
P ie rw s z y l i s t 7, n a z w y k ły m b ia ły m p a p ie r z e listo w y m , S ik o rs k i n a p is a ł 2 lip c a 1918 r. C h o ciaż o m a w ia ł w n im s p r a w ę śc iśle o s o b is tą , w d o d a tk u s k ie r o w a n ą do oso b y n ie w ta je m n ic z o n e j w s p r a w y w o jsk o w e i z a p e w n e n im i n ie z a in te r e s o w a n ą , n ie b y ł w s ta n ie u w o ln ić się od s fo rm u ło w a ń ś w ia d c z ą cy ch o p rz e ż y w a n y m k ry z y s ie i p o c z u c iu ro z g o ry c z e n ia . O to je g o tre ść :
„Lw ów 2. V II. 1918 r. Ł a s k a w a P a n i!
J a k n a js e rd e c z n ie j p r z e p r a s z a m , że d o p ie ro d z isia j z w r a c a m się do S z a n o w n e j P a n i z g o rą c y m p o d z ię k o w a n ie m z a ła s k a w o ś ć - z j a k ą P a n i ra c z y ła się z a ją ć m o im i w ie rz c h o w c a m i - w c h w ili z a g ła d y P o .[lsk ie g o ] K o rp .[u su ] P o siłk o w e g o 8.
N a to o p ó ź n ie n ie zło ż y ła się z je d n e j s tr o n y m o ja b e z p o ś r e d n ia k o re s p o n d e n c ja z K o l.[eg ą] S ta n k o 9 - k tó re g o w in ą j e s t , że t a k d łu g o n a d u ż y w a łe m ła s k a w e j g o śc in n o śc i, z d ru g ie j s tr o n y n a w a ł p rz y k r y c h zajęć, z łą c z o n y c h z lik w id a c ją L e g io n ó w 10.
P o n ie w a ż K ol. S ta n k o 11 o d r a d z ił m i p rz e n o s z e n ie k o n i do D z ik o w a 12 - a p r z y te m w s p o m n ia ł, że S z a n o w n a P a n i c h c ia ła b y je e w e n tu a ln ie k u p ić - w s trz y m y w a łe m się p rz e to z lis te m , aż do w y ja ś n ie n ia się m ojej s y tu a c ji. O tóż o b ecn ie, z d e c y d o w a w szy się n ie s te ty n a s p rz e d a ż o b y d w ó ch u lu b io n y c h w ierzch o w có w - z a p y tu ję u p rz e jm ie S z a n o w n ą P a n i ą b e z p o ś re d n io - czy
7 Prawdopodobnie zaginął, jego kserokopię ma córka Janiny - Magdalena Wójcicka, któ rej składam serdeczne podziękowanie za udostępnienie obu dokumentów i wyrażenie zgody na ich opublikowanie. Oryginał drugiego listu posiada syn Lesława - Maciej Nowak, mieszkający w podolsztyńskich Dywitach.
8 Nazwą tą decyzją państw centralnych z 20 września 1916 r. objęto Legiony Polskie i wszystkie oddziały sformowane w Królestwie, w związku z przewidywanym wcieleniem do tworzonej przez dowództwo niemieckie Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht) pod patro natem Tymczasowej Rady Stanu. 2 lipca 1917 r. Józef Piłsudski złożył na jej ręce dymisję i dał poufne hasło do ostatecznej likwidacji Legionów. Doprowadziło to do tzw. „kryzysu przysięgowe go”. Piłsudski i Królewiacy odmawiający przysięgi zostali internowani, a legionistów z Galicji częściowo wcielono do armii austriackiej, a częściowo pozostali w zredukowanym do 8 tys. Polskim Korpusie Posiłkowym (PKP) (PSB, op. cit.).
9 Znajomość Sikorskiego z Mieczysławem Stanko pochodziła zapewne z okresu studiów na Politechnice Lwowskiej. W 1924 r. Stanko ożenił się z Marią Nowakową i chociaż po kilku latach małżeństwo zakończyło się rozwodem, Maria Stankowa pozostała przy nazwisku drugie go męża. Z rodzinnego przekazu wynika, że w II Rzeczpospolitej Stanko był dyrektorem przed siębiorstwa dróg wodnych z siedzibą w Tczewie.
10 W rezultacie 1 września 1917 r. Sikorski objął dowództwo Ośrodka Uzupełnień PKP w Bolechowie w pow. stryjskim (W. Korpalska, op. cit., ss. 70, 80-81; R. Wapiński, Władysław
Sikorski, Warszawa 1978, ss. 79-80).
11 Według rodzinnego przekazu Wł. Sikorski, M. Stanko, płk Wł. Czermak i inż. ? Wierz bowski byli zaprzyjaźnieni i mówili sobie po imieniu.
12 Prawdopodobnie chodzi o majątek rodowy Tarnowskich, położony w pobliżu Tarno brzega.
2 0 4 Zenona Rondomańska
P a n i c h ciałab y je rzeczyw iście k u p ić - i czy g o dziłaby się P a n i n a 13 cenę s p rz e d aży - 13.000 Kor.[on] z a o b y d w a konie. Z a m ożliw ie s z y b k ą decyzję byłbym b a rd z o zo b o w iązan y m - je d e n bo w iem z oficerów polskich, u k tó reg o w ierzch o w com byłoby b a rd z o dobrze - n a p ie r a siln ie o k u p n o k a re g o z a 7000 Kor.[on].
W r a z ie z a ła tw ie n ia s p r a w y k o n i p r z y s ła łb y m do O lch o w iec sw ego c h ło p c a po s io d ła e tc .
-R a c z y P a n i p rz y ją ć w y ra z y p o w in n e g o s z a c u n k u In ż . W ł S ik o r s k i14
b.[yły] p łk . w .[ojska] p .[o lsk ie g o ]15. L w ów - Z y b lik ie w ic z a 52
P e n s .[jo n a t] Z a c isz e ”
D z ię k i n a s tę p n e m u lis to w i W ła d y s ła w a S ik o rsk ie g o , d a to w a n e m u d o p ie ro 8 s ie r p n ia 1918 r. w iem y, iż M a r ia N o w a k o w a o d p is a ła n a ty c h m ia s t, bo ju ż 11 lip c a . Z tr e ś c i p o ś re d n io d o w ia d u je m y się te ż , że n ie s k o r z y s ta ła z p ro p o zycji z a k u p ie n ia k o n i, z a te m n ie s t a ł a się ic h w ła śc ic ie lk ą .
Do d ru g ie g o p is m a S ik o r s k i w y k o rz y s ta ł p a p ie r firm o w y D e p a r ta m e n tu O p ie k i L eg io n o w ej. W e L w ow ie z je g o in ic ja ty w y p o w s ta ło b o w ie m T o w a rz y stw o W z a je m n e j P o m o cy b y ły c h L e g io n istó w , m a ją c e n a c e lu o rg a n iz o w a n ie k a d r y w o jsk o w ej, w y w o d zącej się g łó w n ie z P o lsk ie g o K o rp u s u P o siłk o w e - g o 16 . Z W a rs z a w y z a ś p r z y s z ła p ro p o z y c ja z o r g a n iz o w a n ia i o b ję c ia lw o w sk ieg o b i u r a D e p a r ta m e n tu S ta n u . S ta n o w is k o to o z n a c z a ło r e p r e z e n ta c ję in te r e s ó w R a d y R e g e n c y jn e j, z w ła s z c z a w s p r a w a c h w o jsk o w y c h 17.
T re ść in te re s u ją c e g o n a s li s t u j e s t n a s tę p u ją c a :
„D E PA R T A M E N T O P IE K I L E G IO N O W E J L w ow skiej D eleg a cy i N a c z e l nego] K .[o m itetu ] N .[arodow ego] ul. A k a d e m ic k a 2 2 .18 II p. (K o ra ln ic k a 1. II p.)
L. ... L w ów 5. V III 1 9 1 8 19.
S z a n o w n a P a n i!
P o c ią g a n y w m ię d z y c z a s ie do s łu ż b y w o jsk o w ej a u s tr.[ia c k ie j]20 d o p iero d z isia j o d p is a ć m o g ę ła s k a w e j P a n i n a J e j l i s t z d n ia 11. V II. D z ię k u ję p rz e d e
13 Słowo „na” pojawiło się dwukrotnie i jedno zostało skreślone podwójną kreską.
14 W 1908 r. uzyskał dyplom inżyniera, prawdopodobnie na podstawie pracy dotyczącej obliczeń wodociągu dla miasta Chrzanowa (W. Korpalska, op. cit., s. 27).
15 Pułkownikiem Legionów, z szóstą lokatą na liście starszeństwa pułkowników piechoty (przydział taktyczny 3 pp.), został mianowany 19 lipca 1916 r. (W. Korpalska, op. cit., s. 69).
16 PSB, op. cit., s. 470. 17 W. Korpalska, op. cit., s. 87.
18 Na liczbie „22” odręcznie nadpisano cyfrę „3”.
19 Data dzienna oraz ostatnia cyfra roku zostały napisane odręcznie.
20 W czerwcu 1918 r. zawisło nad Sikorskim, poddanym c.k. monarchii, niebezpieczeństwo powołania do wojska austriackiego, ale udało się tego uniknąć (Listy Władysława Sikorskiego
w s z y s tk ie m j a k n a js e r d e c z n ie j z a t a k ła s k a w ą i b e z in te r e s o w n ą z p o b u d e k p a trio ty c z n y c h p ły n ą c ą g o śc in n o ść. D z ię k i te g o ro d z a ju o b ja w o m ze s tr o n y p o lsk ie g o s p o łe c z e ń s tw a n ie c z u liś m y się o d o s o b n ie n i n a w e t w o k re s ie n a j cięższej - lu to w e j p ró b y 21. Ze sw ej s tro n y d z ię k u ję S zan .[o w n e j] P a n i n ie ty lk o z a sam o p rz e c h o w a n ie k o n i, lecz ta k ż e i z a te n p e łe n su b te ln e j, s ta ro p o lsk ie j gościnności sposób22, w ja k i się to stało. B ędę szczęśliw ym , jeżeli kied y ś w p rz y szłości p o tra fię się S z a n . [ow nej] P a n i w c z e m k o lw iek p rz y słu ż y ć 23.
P o k o n ie - zg ło si się w m o im im ie n iu b.[yły] s ie rż .[a n t] L .[egionów ] P .[o lsk ich ] M a c h a ls k i z m o im p e łn o m o c n ic tw e m - z te m , b y je o d w ieźć do po lsk .[ieg o ] w o js k a do K r ó le s tw a - d o k ą d - o ile d o k o n a się ta m n a n a s z ą k o rz y ść p r z e w r ó t - p o w ró c ę 24. I n w e n ta r z a p ro s z ę ła s k a w ie p. M .[a c h a lsk ie - m u ], k tó r y je d z ie w p r o s t do K r ó le s tw a n ie w y d a w a ć - p rz y s z lę po n ieg o in n e g o p o s ła ń c a . R aczy S z a n o w n a P a n i p rz y ją ć z m ej s tr o n y sz c z e re z a p e w n ie n ia w y so k ieg o i p o w in n e g o s z a c u n k u - z ja k im p o z o s ta ję do u s łu g goto w y
W ł. S ik o rs k i”.
N a o d w ro tn e j s tr o n ie l i s t u z n a jd u je się z a p is n a s tę p u ją c e j tre ś c i: „W ła sn o ść r o d z in n a L e s ła w N o w a k z a m ie s z k a ły o b ecn ie w O ls z ty n ie u l. P u s z k in a 2 0/58. L is t t e n o fia ro w u ję n a rz e c z M u z e u m W o jsk a P o lsk ie g o w W a rsz a w ie - O ls z ty n , d n ia 11. I. 19 7 7 ” - p o d p is p o d n o t a t k ą j e s t n ie c z y te ln y . Z in f o r m a cji u z y s k a n y c h od p. M a g d a le n y W ójcickiej w y n ik a , że L e s ła w N o w a k n ie p r z e k a z a ł o r y g in a łu do m u z e u m i d la te g o l i s t W ła d y s ła w a S ik o rs k ie g o j e s t w p o s ia d a n iu je g o sy n a .
M a r ia S ta n k o w a , a d r e s a t k a o b u listów , b y ła p rz e z w iele l a t o s o b ą z n a n ą w O ls z ty n ie i w y r ó ż n ia ją c ą się p r z e d w o je n n ą e le g a n c ją n a tle ó w c z e sn y c h s ie rm ię ż n y c h w a r u n k ó w b y to w a n ia . P r z e z p o n a d d w a d z ie ś c ia l a t ja k o w y so ko c e n io n a n a u c z y c ie lk a ś p ie w u z a p is a ła p ię k n ą k a r t ę w d z ie ja c h w o k a lis ty k i o ls z ty ń s k ie j P a ń s tw o w e j S z k o ły M u z y czn ej. O d 1948 r. u c z y ła ś p ie w u so lo w e go i do p r z e jś c ia n a e m e r y tu r ę w 1972 r. w y k s z ta łc iła g ro n o w y b itn y c h so li
do Władysława L. Jaworskiego i Prezydium Naczelnego Komitetu Narodowego (1914-1919),
oprac. oraz wstępem opatrzyli Z. Koziński i Z. Pietrzyk, Kraków 1987, s. 198-199).
21 Po dotarciu do Bolechowa potwierdzonej informacji o przedarciu się II Brygady Legio nów przez front do Rosji i o stoczonym przez nią boju pod Rarańczą, 18 lutego 1918 r. Sikorski po uzgodnieniu z oficerami wręczył austriackiemu generałowi deklarację o zerwaniu przynależ ności do armii austriacko-węgierskiej. Polski Korpus Posiłkowy został zlikwidowany, a żołnierze znaleźli się we wspomnianym obozie w Dulfalva jako jeńcy (W. Korpalska, op. cit., s. 81-82).
22 Słowo to zostało wpisane powyżej linii tekstu.
23 W pamięci rodziny nie zachowało się wspomnienie o osobistym poznaniu przez Marię Nowakową (secundo voto Stankową) Władysława Sikorskiego, więc zapewne nie miał on też okazji do rewanżu za okazaną pomoc.
24 Stało się to szybciej, niż mógł wówczas przypuszczać. W październiku 1918 r. klęska państw centralnych była już przesądzona, a monarchia austro-węgierska zaczęła się rozpadać na skutek nieustannych klęsk na froncie, tarć narodowych i konfliktów społecznych. W 1920 r. Sikorski został dowódcą Grupy Poleskiej, następnie 5 armii i 3 armii. W latach 1921-1922 był szefem sztabu generalnego, a w latach 1922-1923 premierem i ministrem spraw wewnętrznych.
2 0 6 Zenona Rondomańska
s tó w p o ls k ic h te a tr ó w o p e ro w y c h o ra z z n a n y c h w re g io n ie p e d a g o g ó w i śpie- w a k ó w 2 5 . Z a w sz e tro s z c z y ła się o ic h d a ls z ą e d u k a c ję n a p o zio m ie w y ższy m , d la te g o o d n o w iła s z k o ln ą p r z y ja ź ń z A d ą S a r i2 6 , j e d n ą z n a jś w ie tn ie js z y c h e u ro p e js k ic h ś p ie w a c z e k k o lo r a tu r o w y c h i p r im a d o n n ą m e d io la ń s k ie j L a S c a li z a d y re k c ji A r tu r o T o scan in ieg o . P o w y c o fa n iu się ze sc e n y A d a S a r i z o s ta ła p ro fe so re m P a ń stw o w e j W yższej S zk o ły M u zy czn ej w W a rsz a w ie i n i e k tó r z y a b so lw e n c i M a rii S ta n k o w e j p o b ie ra li u n ie j d a ls z ą n a u k ę . W s p r a w a c h p e d a g o g ic z n y c h obie n a u c z y c ie lk i p ro w a d z iły o b s z e r n ą k o re s p o n d e n c ję , p rz e k a z u ją c so b ie in fo rm a c je n a t e m a t p o s tę p ó w w e d u k a c ji uczniów .
M a r ia S ta n k o w a z m a r ła 13 c z e rw c a 1 9 7 4 r., a le n a d a l p o z o sta je w e w d zięczn ej i se rd e c z n ej p a m ię c i sw o ich d a w n y c h uczniów . K u jej czci od 2 0 0 4 r. P a ń s tw o w a S z k o ła M u z y c z n a im . F. C h o p in a w O ls z ty n ie o rg a n iz u je „K on k u r s w o k a ln y im . M a rii S ta n k o w e j”, p rz e z n a c z o n y d la m ło d z ie ż y u czącej się ś p ie w u n a p o zio m ie ś re d n ie j sz k o ły m u z y c z n e j. Z m a g a n io m k o n k u rs o w y m to w a r z y s z ą s p o tk a n ia w s p o m n ie n io w e , p o d c z a s k tó r y c h p o s ta ć P ro fe s o r S ta n - k ow ej ja w i się w p e łn y m b la s k u je j n ie z w y k łe j osobow ości.
25 T. Tomaszewska, I. Sawicki, J. Zełobowski, M. Gościcka, B. Nieman-Rachoń, B. Niewia domska, K. Dołżyńska, E. Fiedorow, L. Bartnikowska, H. Szczanowicz, H. Bartoszyńska, J. Rutkowska, M. Dramińska, R. Borkowski, J. Juranek, M. Kuźnicka, E. Karaśkiewicz, E. Rawińska-Poniatowska, R. Werliński, T. Rodziewicz, C. Chomicz, K. Ptaszyński, B. Skwarek- -Sleszyńska.
