bardzo negatywna. Rz ˛ad i władze lokalne – według nich – powinny przede wszyst-kim tworzyc´ nowe miejsca pracy. Zas´ naukowcy z Katowic i Lublina – niezalez˙nie od siebie – konkluduj ˛a, z˙e likwidacja czy choc´by ograniczenie bezrobocia be˛dzie procesem długotrwałym i jego powodzenie be˛dzie moz˙liwe w przypadku współdzia-łania wszystkich podmiotów zainteresowanych ograniczeniem ubóstwa i bezrobocia (samorz ˛ady, władze wojewódzkie, zwi ˛azki zawodowe, pomoc społeczna, organizacje pozarz ˛adowe). Wspólna jest równiez˙ konkluzja dotycz ˛aca zmodernizowania i uspraw-nienia działalnos´ci urze˛dów pracy, które winny stac´ sie˛ bankami pracy, a nie instytucjami potwierdzaj ˛acymi fakt bezrobocia. Podobnie jest ze spraw ˛a odci ˛az˙enia i odbiurokratyzowania urze˛dów pracy i os´rodków pomocy społecznej.
Autorzy wydali interesuj ˛ac ˛a i odpowiadaj ˛ac ˛a na zapotrzebowanie społeczne prace˛ – raport-ostrzez˙enie skierowane do wszystkich rz ˛adz ˛acych naszym krajem, jak rów-niez˙ do całego społeczen´stwa. Przedstawili sytuacje˛ społeczn ˛a, postawili diagnoze˛, zaproponowali sposoby naprawienia sytuacji, nakres´lili zagroz˙enia. Rol ˛a adresatów jest włas´ciwie wyci ˛agnie˛cie wniosków i zastosowanie ich w praktyce. Ci ˛ag dalszy włas´nie nalez˙y do nich. Nie wiadomo jednak, czy polityka rz ˛adu (który deklaruje, z˙e problem bezrobocia ma byc´ jednym z waz˙niejszych zagadnien´, jakimi chce sie˛ zaj ˛ac´) be˛dzie zgodna z jego lewicowym programem czy tez˙ obwaruje sie˛ on na swo-ich liberalnych pozycjach. Nie wiadomo równiez˙, czy polityka obecnego rz ˛adu nada ograniczeniu bezrobocia i ubóstwa priorytet, czy dobro człowieka be˛dzie głównym celem polityki społeczno-gospodarczej naszego pan´stwa, czy wydany w skromnym nakładzie (500 egz.) Raport kr ˛az˙yc´ be˛dzie pomie˛dzy kolejnymi badaczami i stanie sie˛ jednym z tych niewygodnych raportów, których nikt nie czyta, bo na realizacje˛ zawartych w nich postulatów potrzeba pienie˛dzy.
Małgorzata Kujawa
Ola H n a t i u k, Poz˙egnanie z imperium. Ukrain´skie dyskusje o
toz˙-samos´ci, Lublin: Wydawnictwo UMCS 2003, ss. 350.
Ksi ˛az˙ka znanej ukrainistki, doktora nauk humanistycznych, kierowniczki Zespołu Literatury Ukrain´skiej PAN, aktywnej tłumaczki i popularyzatorki literatury ukrain´-skiej w Polsce, jest obszernym studium, pos´wie˛conym współczesnemu stanu toz˙samo-s´ci ukrain´skiej, kształtowanej przez s´rodowisko literackie. Ksi ˛az˙ka przedstawia róz˙norodnos´c´ koncepcji toz˙samos´ci kulturowej, która doszła do głosu po upadku komunizmu i uzyskaniu przez Ukraine˛ niepodległos´ci. Praca nie zawiera opisu toz˙-samos´ci ukrain´skiej czy jej elementów, nie znajdziemy w niej równiez˙ okres´lenia, czy toz˙samos´c´ ukrain´ska jest bardziej „europejska” czy tez˙ bardziej „wschodnia”. Celem pracy jest ukazanie mechanizmu konstruowania toz˙samos´ci, a mianowicie, do jakich wartos´ci, symboli, idei i mitów odwołuje sie˛, z czym sie˛ utoz˙samia, a wobec
czego sie˛ dystansuje ukrain´ska intelektualna elita, tworz ˛aca ukrain´sk ˛a kulture˛ i kształtuj ˛aca toz˙samos´c´ kulturow ˛a.
Autorka, badaczka literatury, tym razem uczyniła przedmiotem swych dociekan´ nie materiał stricte literacki, lecz teksty z pogranicza literatury, humanistyki i po-lityki – ukrain´skoje˛zyczne eseje, artykuły krytycznoliterackie, publicystyke˛ kulturaln ˛a, recenzje, których autorzy expressis verbis wypowiadaj ˛a sie˛ na temat toz˙samos´ci narodowej i kulturowej. Analizuj ˛ac wypowiedzi, w których odzwierciedlił sie˛ prze-bieg współczesnej debaty ukrain´skich intelektualistów, Hnatiuk przedstawia w kolej-nych rozdziałach ksi ˛az˙ki całe spektrum pogl ˛adów i koncepcji toz˙samos´ci: od róz˙nego rodzaju proeuropejskich d ˛az˙en´, poprzez postawe˛ autarkiczn ˛a, do orientacji nieche˛t-nych czy wre˛cz wrogich aspiracjom europejskim, ukazuj ˛ac kontekst historyczny i społeczny, podłoz˙e s´wiadomos´ciowe uz˙ywanych przez uczestników debaty pewnych typów argumentacji oraz wartos´ci, do których oni sie˛ odwoływali.
Praca składa sie˛ z szes´ciu rozdziałów. W dos´c´ obszernym wste˛pie zainteresowany czytelnik znajdzie nie tylko pytania i hipotezy dotycz ˛ace przemian toz˙samos´ci na Ukrainie, takz˙e, skrótowo, tendencje rozwoju ukrain´skiej toz˙samos´ci w XX w. i role˛ kultury rosyjskiej, na rywalizacje˛ z której jest skazana kultura ukrain´ska. W rozdziale I, teoretycznym (Toz˙samos´c´), Autorka wyjas´nia najwaz˙niejsze terminy i poje˛cia uz˙y-wane w pracy oraz ponownie kres´li kontekst historyczno-społeczny, który jest nie-zbe˛dny dla zrozumienia specyficznej sytuacji ukrain´skiej kultury oraz jej problemów. Sytuacja kultury ukrain´skiej na progu ogłoszenia niepodległos´ci oraz propozycje wyjs´cia z kryzysu toz˙samos´ciowego przedstawicieli róz˙nych s´rodowisk twórczych jest przedmiotem rozwaz˙an´ II rozdziału (Przed zmierzchem imperium. Intelektualis´ci wobec wyzwania akulturacji). Badaczka charakteryzuje przede wszystkim pozycje˛ pisarzy, nalez˙ ˛acych do tzw. establishmentu, którzy, postuluj ˛ac odrodzenie ducha narodowego, jednoczes´nie dbali o utrzymanie swoich uprzywilejowanych pozycji. Uz˙ywali oni w swych przesłaniach eufemistycznych sformułowan´ (takich, jak np. „spóz´nione debiuty” w stosunku do opozycyjnych twórców, których utwory były zakazane przez władze˛ radzieck ˛a, czy tez˙ „zapomniane postaci”, „likwidacja białych plam historii” itp.) i innych manipulacji, aby poł ˛aczyc´ w jednej koncepcji ukrain´skiej kultury zarówno socrealizm, jak i antykomunizm, unikaj ˛ac rozróz˙nien´ i ocen moral-nych. Postawa taka, wspierana aktywnie przez instytucje pan´stwowe, przetrwała przez cały okres po ogłoszeniu niepodległos´ci i jest główn ˛a cech ˛a dzisiejszej toz˙samos´ci postsowieckiej. Obok stanowiska pisarzy starszego pokolenia, nalez˙ ˛acych do nomen-klatury, zostały zaprezentowane głosy twórców młodszego pokolenia, nie uwikłanych w system: Riabczuka, Zabuz˙ko, Pachlowskiej, którzy, nie maj ˛ac takiego wpływu jak znani i powszechnie szanowani członkowie Zwi ˛azku Pisarzy, wzywali do rozliczenia sie˛ z sowieck ˛a przeszłos´ci ˛a i budowania unowoczes´nionej toz˙samos´ci, proponuj ˛ac reorientacje˛ na wartos´ci kultury europejskiej.
Rozdział III („Natywis´ci” kontra „modernizatorzy”) ukazuje, jak wraz ze zmian ˛a ustroju politycznego zachodziły zmiany w z˙yciu literackim i jak polaryzacja pogl ˛a-dów na kierunek rozwoju kultury ukrain´skiej zawaz˙yła na ponownej ideologizacji dyskursu toz˙samos´ciowego – przeje˛cia je˛zyka propagandy przez zwolenników „czy-stos´ci kultury i je˛zyka”, aby nadawac´ negatywne konotacje˛ poje˛ciom kojarzonym z otwartos´ci ˛a na inne kultury. Analizuj ˛ac wypowiedzi „tradycjonalistów”, Autorka trafnie spostrzegła, iz˙ „wykorzystywanie klisz i stereotypów stało sie˛ powszechnym
zjawiskiem we współczesnym dyskursie literackim na Ukrainie, ale bardzo niewielu uczestników z˙ycia literackiego rozpoznaje totalitarne z´ródła tego je˛zyka” (s. 151). W tym rozdziale Hnatiuk formułuje˛ teze˛, któr ˛a rozwija najpełniej w ostatnim rozdzia-le, a mianowicie, z˙e niezalez˙nie od róz˙nic ideologicznych nacjonalistyczni obron´cy „ukrain´skos´ci” zbliz˙aj ˛a sie˛ paradoksalnie ze wzgle˛du na wrogie nastawienie do Zachodu do stanowiska postkomunistów. W drugiej cze˛s´ci rozdziału Badaczka anali-zuje teksty, w których odzwierciedliły sie˛ pogl ˛ady adresatów krytyki natywistów, według okres´lenia Mykoły Riabczuka, „okcydentalistów mimo woli”. Najwie˛cej miej-sca w tej cze˛s´ci, co zreszt ˛a moz˙na powiedziec´ i o całej ksi ˛az˙ce, pos´wie˛cono pisa-rzowi Jurijowi Antruchowyczowi, co nie powinno dziwic´ czytelnika, który przynaj-mniej pobiez˙nie s´ledzi wydarzenia kulturalne i literackie na Ukrainie. Andruchowycz jest najbardziej znanym i poczytnym (równiez˙ na Zachodzie i w Polsce) ukrain´skim pisarzem młodszego pokolenia. Został okrzyknie˛ty głównym „postmodernist ˛a”. Pogl ˛a-dy jego nieraz s ˛a przedmiotem ˛a-dyskusji, a on sam ma, jak kaz˙da nietuzinkowa po-stac´, wielu gor ˛acych wielbicieli, ale i wrogów. Analizuj ˛ac wypowiedzi tego pisarza na łamach prasy, Autorka wnioskuje, z˙e celem twórczos´ci Andruchowycza było prze-wartos´ciowanie tradycji, odbr ˛azowienie i oz˙ywienie jej najwaz˙niejszych postaci. Temu zadaniu towarzyszyło przyswajanie tradycji zachodnioeuropejskiej. Odrzucaj ˛ac dziedzictwo realizmu etnograficznego (w tym „socrealizm”), a z drugiej strony – przesłanki nacjonalistyczne (twórczos´c´, be˛d ˛aca na słuz˙bie idei „narodowowyzwo-len´czej”), Andruchowycz próbuje dokonac´ poł ˛aczenia ukrain´skiej toz˙samos´ci kultu-rowej z europejsk ˛a. Hnatiuk z nieskrywan ˛a sympati ˛a pisze, z˙e zaproponowana przez niego modernizacja ukrain´skiej toz˙samos´ci kulturowej „wydaje sie˛ niezwykle atrak-cyjna”: w opozycji do wizji natywistów, opieraj ˛acej sie˛ na antagonizowaniu i wyklu-czeniu. Pisarz broni wartos´ci, zasadniczych dla kultury europejskiej – pluralizmu i indywidualizmu, a w takim obrazie toz˙samos´ci zawsze jest miejsce dla róz˙norod-nos´ci, wielos´ci perspektyw i rozmaitos´ci dos´wiadczen´.
Do takiej wizji kultury ukrain´skiej, wpisanej w kontekst europejski, Autorka powraca w naste˛pnym rozdziale (W Europie S´rodkowej, czyli Zachód porwany raz jeszcze). Wprowadzaj ˛ac na pocz ˛atku rozdziału czytelnika w kontekst debaty o Eu-ropie S´rodkowej, która na nowo odz˙yła za spraw ˛a Kundery w dziesie˛cioleciu poprze-dzaj ˛acym upadek muru berlin´skiego, Hnatiuk stwierdza, z˙e w niepodległej Ukrainie praktycznie zabrakło debaty o miejscu Ukrainy w Europie S´rodkowej. Jedyn ˛a próbe˛ wpisania jej, i to nie całej, lecz tylko cze˛s´ci, Galicji, w przestrzen´ Europy S´rodkowej dokonał w swych utworach Andruchowycz. Jego wizja Galicji jako pewnego modelu europejskos´ci, rozumianej jako jednos´c´ w wielos´ci, jest w centrum rozwaz˙an´ niniej-szego rozdziału. Mimo z˙ywej sympatii, któr ˛a darzy Hnatiuk tego twórce˛, dostrzega ona w jego koncepcji nie tylko walory, ale i słabe miejsca: nadmierne eksponowanie wielokulturowos´ci, spowodowane brakiem otwarcia na problem obecnos´ci kultury polskiej w Galicji, oraz to, z˙e „toz˙samos´c´ s´rodkowoeuropejska”, stworzona przez tego pisarza, nie odwołuje sie˛ do pamie˛ci historycznej i nie obejmuje małej ojczyzny mieszkan´ców wschodniej Ukrainy, a przez to niemal połowa ukrain´skiego społeczen´-stwa nie mies´ci sie˛ w takiej koncepcji toz˙samos´ci. W tym rozdziale Autorka równiez˙ znalazła miejsce dla krytycznego ustosunkowania sie˛ do pogl ˛adów natywistów, którzy odrzucaj ˛a wielokulturowos´c´ i róz˙norodnos´c´ tradycji, a argumentem europejskos´ci
ukrain´skiej kultury posługuj ˛a sie˛ instrumentalnie, traktuj ˛ac go jedynie jako skuteczny s´rodek przeciw sowietyzacji i rusyfikacji.
W rozdziale V (Mie˛dzy Wschodem a Zachodem) Hnatiuk skupia sie˛ nad teoriami, które wykorzystuj ˛a dla okres´lenia Ukrainy sformułowanie „bycie pomie˛dzy” (Europ ˛a a Rosj ˛a). W obre˛bie tych teorii Badaczka rozróz˙nia az˙ pie˛c´ róz˙nych postaw, oma-wiaj ˛ac kolejno: wizje˛ kultury ukrain´skiej jako pogranicza Wschodu i Zachodu, której główn ˛a cech ˛a jest róz˙norodnos´c´, a unikatowe poł ˛aczenie elementów róz˙nych kultur stanowi zarazem jej wartos´c´, na przykładzie dyskusji wokół ksi ˛az˙ki Igora Szew-czenki; wizje˛ Ukrainy jako swego rodzaju antemurale christianitatis, której terytorium jest obszarem s´cierania sie˛ dwóch róz˙nych cywilizacji, której główn ˛a cech ˛a jest przekonanie o roli Ukrainy jako obron´cy wartos´ci europejskich i wyz˙szos´ci kulturowej Zachodu; teorie˛ ambiwalencji Ukrainy, która jest skutkiem włas´nie „bycia pomie˛dzy”, wewne˛trznego podziału na „dwie Ukrainy”: „zachodni ˛a”, proeuropejsk ˛a, i „wschodni ˛a”, postsowieck ˛a i prorosyjsk ˛a na przykładzie polemiki, jaka rozpocze˛ła sie˛ po ogłoszeniu tezy Riabczuka o dwóch Ukrainach i „kreolizacji” społeczen´stwa ukrain´skiego; próbe˛ wpisania kultury ukrain´skiej w kontekst zachodniej kultury poprzez zabiegi literackie i dyskurs intelektualny na przykładzie esejów O. Zabuz˙ko; wizje˛ Ukrainy jako swoistego centrum s´wiata, maj ˛acej własn ˛a niepowtarzaln ˛a kulture˛, której zagraz˙a nowoczesna eklektyczna toz˙samos´c´ Zachodu – na przykładzie ewolucji pogl ˛adów pisarza Wiktora Neboraka. W rozdziale tym Autorka opisuje róz˙ne postawy ukrain´skiej intelektualnej elity wobec kultury Europy, odmienne przekonania co do koniecznos´ci modernizacji toz˙samos´ci kulturowej oraz stosunek do własnej tradycji i „szczególnej roli historycznej” Ukrainy.
W ostatnim rozdziale – VI (Ani Zachód, ani Wschód. Dyskurs natywistów) Hna-tiuk charakteryzuje pogl ˛ady tzw. tradycjonalistów. Opisuje dwie pozornie prze-ciwstawne postawy: dyskurs antykolonialny (skierowany na Wschód, przeciwko Rosji), który tworz ˛a przewaz˙nie przedstawiciele pisarzy starszego pokolenia, upatruj ˛ace w Rosji z´ródło wszelkiego zła, oraz dyskurs przeciwników modernizacji ukrain´skiej toz˙samos´ci (wymierzony w Zachód), eksponuj ˛acy wady cywilizacji za-chodniej, uosobienia nowoczesnos´ci. Obydwa te kierunki ł ˛aczy postawa nieche˛tna czy wre˛cz wroga obcym wpływom, strzeg ˛aca czystos´ci własnej tradycji. Autorka omawia najpierw elementy składaj ˛ace sie˛ na dyskurs antymodernistów: krytyke˛ westernizacji, racjonalizmu, urbanizmu, systemu liberalno-demokratycznego. W drugiej cze˛s´ci roz-działu przedstawia mechanizm konstruowania wroga przez tradycjonalistów – ze-wne˛trznego – w postaci Rosji i weze-wne˛trznego – w postaci tych mieszkan´ców Ukrai-ny, którzy s ˛a zapatrzeni w swego pote˛z˙nego i wpływowego „północnego” s ˛asiada. Pilna obserwacja i analiza z˙ycia literackiego na Ukrainie pozwala Autorce na postawienie mało pocieszaj ˛acej diagnozy: w obecnym momencie w tym kraju prze-waz˙a dyskurs natywistów, najbardziej niebezpiecznej tendencji dla rozwoju ukrain´-skiej kultury, prowadz ˛acej do autarkii, a w konsekwencji do zuboz˙enia i osłabienia kultury. Umieszczenie tego materiału w ostatnim rozdziale dodatkowo s´wiadczy, z˙e nurt natywistów aktualnie nabiera na sile.
Hnatiuk błyskotliwie analizuje wybrane teksty, swobodnie operuje poje˛ciami i sformułowaniami uz˙ywanymi przez uczestników debat na temat ukrain´skiej toz˙sa-mos´ci, wyjas´niaj ˛ac ich pochodzenie, znaczenia, jakie nadaj ˛a im przedstawiciele róz˙nych dyskursów toz˙samos´ciowych, interpretuj ˛ac je i ukazuj ˛ac symbole, wzorce
i wartos´ci, jakimi oni sie˛ posługuj ˛a, wpisuj ˛ac je w kontekst współczesnych pro-blemów ukrain´skiej kultury.
Jest to pierwsze powaz˙ne studium ukrain´skiej sytuacji literackiej „tu i teraz”. Od razu po ukazaniu sie˛ ksi ˛az˙ka wywołała ogromne oz˙ywienie w literackim s´rodowisku na Ukrainie. Niektórzy nawet ogłosili j ˛a „intelektualnym bestsellerem”, mimo z˙e jeszcze nie była przetłumaczona na je˛zyk ukrain´ski, uwaz˙aj ˛ac, z˙e studium to pełni role˛ „psychoterapii kulturowej” dla cierpi ˛acej na permanentne ideologiczne wojny kultury ukrain´skiej. Równiez˙ w Polsce ksi ˛az˙ka spotkała sie˛ z wielkim zaintereso-waniem. Dzieło to bowiem nie tylko nas´wietla wewne˛trzn ˛a sytuacje˛ na Ukrainie, ale i ukazuje szersze horyzonty – kontekst s´rodkowoeuropejski debaty – co pozwala dostrzec w ukrain´skich problemach odgłosy własnych pytan´ o przynalez˙nos´c´ do Europy, zastanowic´ sie˛ nad kształtem współczesnej polskiej kultury.
Warto dodac´, z˙e doskonała znajomos´c´ materiału badawczego, jak równiez˙ tła spo-łeczno-politycznego, zjawisk i procesów, zachodz ˛acych we współczesnej kulturze ukrain´skiej zawdzie˛cza Autorka m.in. osobistej znajomos´ci z czołówk ˛a ukrain´skiego z˙ycia intelektualnego, a solidne przygotowanie teoretyczne pozwala jej na bezpro-blemow ˛a nawigacje˛ po interdyscyplinarnym obszarze antropologii kulturowej i his-torii kultury, politologii, socjologii, hishis-torii idei oraz hishis-torii mys´li politycznej. Jej badania s ˛a niejako spojrzeniem z zewn ˛atrz na tocz ˛ace sie˛ dyskusje i polemiki inte-ligencji ukrain´skiej. Zachowanie niezbe˛dnego dystansu i bezstronnos´ci jest konieczne, aby ukazac´ sytuacje˛ pod zupełnie innym k ˛atem, wolnym od osobistych ideologicz-nych upodoban´ czy przynalez˙nos´ci do okres´lonej ukrain´skiej formacji intelektualnej. Chociaz˙ styl Autorki jest obiektywny, pozbawiony emocjonalnego zaangaz˙owania, to jednak czytelnik od pierwszych stron rozumie, z˙e Hnatiuk solidaryzuje sie˛ z tymi twórcami, którzy d ˛az˙ ˛a do unowoczes´nienia toz˙samos´ci ukrain´skiej poprzez otwartos´c´ na inne kultury, a dystansuje˛ sie˛ od róz˙nego rodzaju postaw zamknie˛tych, autar-kicznych, niejednokrotnie podkres´laj ˛ac negatywne skutki dominacji tendencji za-chowawczej dla rozwoju kultury. Tym samym monografia ta, opisuj ˛ac ukrain´skie dysputy o toz˙samos´ci, sama równiez˙ stanowi głos w tej dyskusji. Ponadto ksi ˛az˙ka Hnatiuk, ukazuj ˛ac meandry poszukiwan´ ukrain´skiej toz˙samos´ci, jest ciekaw ˛a lektur ˛a, zapewniaj ˛aca intelektualn ˛a przygode˛.
Halina Róz˙an´ska Studium Komunikowania Społecznego i Dziennikarstwa KUL