View of “B’nei B’rith” and the Jewish Polemics with Tadeusz Zieliński’s View of the Religion of Ancient Israel

ANDRZEJ GILLMEISTER*

„B’NEI B’RITH” I JUDAISTYCZNE POLEMIKI

Z TADEUSZA ZIELI­SKIEGO UJ®CIEM

RELIGII STARO’YTNEGO IZRAELA

W pierwszej poowie 1927 r. ukazaa si praca Tadeusza Zieliskiego

Hellenizm a judaizm1. Stanowia ona trzeci cz cyklu Religje wiata

antycznego, który sam autor uzna za ukoronowanie swojej drogi naukowej

i najwaniejsze dzieo stworzone w jzyku polskim. Po Religji staroytnej

Grecji i Religji hellenizmu, które powstay jeszcze podczas pobytu

Zieli-skiego w Rosji, przysza kolej na opracowanie judaizmu. Autor postanowi jednak nie powica religii ydowskiej autonomicznej pracy, ale przedsta-wi j paralelnie z religi Greków. Hellenizm a judaizm jest dzieem o ob-jtoci dwukrotnie wikszej ni poprzednie czci cyklu. Jest take pierw-szym, w którym pojawiy si „Pewniki”, czyli szeciopunktowe credo Tadeusza Zieliskiego jako badacza historii religii2.

Gówn tez pracy Tadeusza Zieliskiego byo wyoone w szóstym „Pewniku” zaoenie, e waciwym korzeniem chrzecijastwa jest nie

Dr ANDRZEJ GILLMEISTER – adiunkt w Instytucie Historii UZ; adres do korespondencji: al. Wojska Polskiego 69, 65-742 Zielona Góra; e-mail: a.gillmeister@ih.uz.zgora.pl

1

T. Z i e l i  s k i, Hellenizm a judaizm, t. I-II, Warszawa: Wydawnictwo J. Mortkowicza 1927. 2

„I. Badania naukowe nad pochodzeniem religji, tak samo jak i badania naukowe nad po-chodzeniem ycia, s z góry skazane na jaowoci: ignoramus et ignorabimus. II. Jak nie moe zrozumie sztuki antycznej czowiek, pozbawiony poczucia artystycznego, tak samo nie zrozumie antycznej religji ten, komu brak uczucia religijnego. III. Zapal w sercu swojem jasn pochodni uczucia religijnego, ale zostaw w domu mdy kaganek wyznaniowoci, jeli chcesz, eby wi-tynia religji antycznej tobie pokazaa swoje cuda. IV. Bóg objawia si w piknie, w prawdzie i w dobrem; doskonaa jest tylko ta religja, która uwzgldnia wszystkie te trzy objawienia w ich caoci. V. Szczytem de religijnych ludzkoci jest chrzecijastwo w jego najbardziej rozwi-nitej postaci. VI. Religja antyczna jest waciwym Starym Testamentem tego chrzecijastwa” (tame, s. VI). W cytatach z dzie Tadeusza Zieliskiego zachowuj pisowni oryginaln.

judaizm, a religia staroytnej Grecji. Twierdzenie to przewijao si przez niemal wszystkie religioznawcze pisma polskiego humanisty, ale w dojrzaej postaci pojawio si wanie w Hellenizmie a judaizmie. Zieliski tumaczy t tez poprzez wprowadzenie zasadniczego dla jego mylenia religio-logicznego terminu „cigoci psychologicznej”. Cigo ta, wedug Zieli-skiego, istniaa midzy religi hellesk a chrzecijastwem, a nie byo jej midzy chrzecijastwem a judaizmem. Dla niego chrzecijastwo byo uko-ronowaniem rozwoju etycznego duszy antycznej. Religia grecka przygoto-waa umysy na przyjcie chrzecijastwa. Porównanie judaizmu do hel-lenizmu miao wspomóc w udowodnieniu tego zaoenia. Tadeusz Zieliski zaznaczy, e patrzy na to zagadnienie nie z punktu widzenia teologicznego, ale historyczno-kulturowego3. Midzynarodowa sawa uczonego nie po-wodowaa jednak bezkrytycznego przyjmowania jego prac, czsto kontro-wersyjnych i przynalecych raczej do historiozofii (lub nawet teozofii) ni historiografii. Nic dziwnego, e opublikowanie Hellenizmu a judaizmu spo-wodowao bodaj najwiksz polemik naukow w tej dziedzinie w przed-wojennej Polsce, która trwaa z rónym nateniem bez maa dziesi lat. Wybór tematu i bardzo specyficzne jego ujcie spowodowao, e ksika spotkaa si z bardzo negatywnym przyjciem tak ze strony ydowskiej, jak i chrzecijaskiej. Zostao ogoszonych kilka broszur i ksiek, które pod-day krytyce tezy Zieliskiego4.

Najwiksze oburzenie ksik wyraziy rodowiska ydowskie, zwaszcza przedstawiciele Zwizku ’ydowskich Stowarzysze Humanitarnych „B’nei B’rith”5. Bya to wzorowana na loach wolnomularskich organizacja powstaa

3

Tame, s. 2. 4

Praca Zieliskiego spotkaa si z gonym przyjciem take w prasie codziennej i perio-dycznej. Niniejszy artyku zosta ograniczony do omówienia najwaniejszych polemik i dyskusji o charakterze, przynajmniej w zaoeniu, naukowym, które ukazay si pod auspicjami „B’nei B’rith”. Poza nimi szczególnie warte uwagi s gosy ze strony Kocioa katolickiego: S. S z y -d e l s k i, Religia helleska, Stary Testament i chrzecijastwo, „Ateneum Kapaskie” 21 (1928), z. 1-3, s. 1-16, 105-135, 227-247. Studium to zostao take opublikowane jako samodzielny druk z podtytuem Krytyka pogldów prof. Zieliskiego (Wocawek 1928); J. T e o d o r o w i c z, Od

Jahwy do Mesjasza, Pozna–Warszawa–Wilno–Lublin: Ksigarnia w. Wojciecha 1936; J. A r

-c h u t o w s k i, Stary Testament i kryty-cy (uwagi o ksi-ce x. ar-cyb. J. Teodorowi-cza p.t. Od

Jah-wy do Mesjasza), Kraków b.r.w. (Józef Archutowski wzi take udzia w polemice prasowej,

dru-kujc w listopadzie 1927 r. omówienie pracy Zieliskiego w „Gosie Narodu”). Omówienie pole-mik katolickich: A. G i l l m e i s t e r, Kontrowersje wokó ksiki Hellenizm a judaizm Tadeusza

Zieliskiego. Polemiki chrzecijaskie, „Scripta Biblica et Orientalia” 3 (2011), s. 275-288.

5

Zarys historii Zwizku na terenie Polski: L. C h a j n, Wolnomularstwo w II

w 1840 r. w Stanach Zjednoczonych. Z masoskich zwyczajów przeja ele-menty rytuau i symboliki, odrzucajc jednak otoczk mistyczn. Niezbyt cisy zwizek z wolnomularstwem z czasem rozlu ni si cakowicie. Jed-nym z zasadniczych celów tej organizacji w Polsce byo reagowanie na ten-dencje antysemickie6. Dlatego te „B’nei B’rith” z obaw przyj kolejn cz cyklu religioznawczego Tadeusza Zieliskiego, bodaj najbardziej wpy-wowego polskiego humanisty tamtego czasu.

Ju 12 lipca 1927 r. Julian Cohn, prezes warszawskiego oddziau Stowa-rzyszenia, napisa list do loy w Krakowie. Wyrazi w nim zaniepokojenie ukazaniem si ksiki Zieliskiego, któr nazwa „prawdziwym paszkwilem antysemickim”. Stwierdzi, e ranga uczonego i jego autorytet nakazuje od-powiedzie na Hellenizm a judaizm szybko i kompetentnie. W tym celu zaproponowa wystosowanie do loy berliskiego „B’nei B’rith” pytania, czy praca Zieliskiego zostaa przetumaczona na jzyk niemiecki i czy który z niemieckich naukowców nie podjby si polemiki, bo w Polsce nie znajdzie si nikogo, kto mógby dorówna Zieliskiemu autorytetem i „wal-czy z nim broni w przyblieniu równ”7. Oddzia krakowski zgodzi si z Cohnem. Jednake 4 listopada nadesza odpowied z Berlina, e praca nie zostaa przeoona na jzyk niemiecki i pomys zlecenia napisania polemiki przez zagranicznych uczonych upad. By moe byo ju wiadomo, e Zie-liski nie zdecyduje si na tumaczenie tej czci cyklu8.

Dyskusja, jak wywoao ukazanie si Hellenizmu a judaizmu, pocztko-wo toczya si gównie w prasie. Wród polemistów ydowskich uwag sa-mego Mojesza Schorra zwróci czonek Stowarzyszenia „Humanitas” w Prze-mylu (jednej z polskich ló „B’nei B’rith”), Mateusz Mieses, który opub-likowa cykl artykuów we lwowskim dzienniku „Chwile”. Schorr w licie do prezydenta Stowarzyszenia z 27 kwietnia 1928 r. napisa, e teksty Mie-sesa trafnie polemizuj z pogldami Zieliskiego, odpierajc naukowymi i krytycznymi uwagami gówne jego tezy. Zaproponowa zebra te artykuy i wyda pod auspicjami „B’nei B’rith”, poddawszy je wczeniej ocenie Ozjasza Thona i Leona Sternbacha („odnonie greckiej strony”)9. Pomys

6

Tame, s. 546. 7

Archiwum Pastwowe (AP) Kraków, BB 189, 3. 8

Chocia we wstpie do drugiego wydania Religji staroytnej Grecji (Warszawa: Wydawnic-two J. Mortkowicza 1937) Zieliski pisze, e mia propozycj przetumaczenia trzeciego tomu cyk-lu, ale odmówi w obawie, e jego wymowa zostanie zrozumiana niezgodnie z jego intencj (s. VI).

9

AP Kraków, BB 189, 11. Leon Sternbach by w tym czasie prezesem Krakowskiego Koa Polskiego Towarzystwa Filologicznego. M.T. S z e r s z e , D. M a l i s z e w s k a, Historia

kra-Schorra zosta zaakceptowany i 11 maja zwrócono si do Thona z prob o zaopiniowanie artykuów do druku w formie broszury10. Do czasu otrzy-mania tej opinii postanowiono wstrzyma si z dalszymi dziaaniami.

Wkrótce jednak okazao si, e przemyski oddzia Stowarzyszenia sam zebra i wyda wspomniane artykuy11. Przesano do Warszawy egzemplarz z prob o rozpowszechnienie „tej cennej broszury” w cenie 2 z12. Inte-resujcy jest fragment listu, w którym „paszkwil antysemicki” sta si „ydoercz” prac Zieliskiego. Wskazuje to kierunek, w którym chcia pój Mieses – udowodnienie nienawici autora do ’ydów miao pomóc w zdyskredytowaniu wartoci naukowych Hellenizmu a judaizmu.

Loa gówna 4 sierpnia wysaa do wszystkich ló polskich list okólny z informacj o ukazaniu si pracy Mateusza Miesesa. Jego autorzy zauwa-aj, e Tadeusz Zieliski, wystpujc przeciwko judaizmowi, nie ogranicza si tylko do dzie wydanych drukiem, ale take daje szereg wykadów, które ciesz si du popularnoci wród „wiatej publiki nieydowskiej”. W li-cie zosta sformuowany gówny zarzut rodowisk ydowskich wobec teorii filologa:

[…] wystpuje w swoich dzieach przeciwko judaizmowi, obniajc jego warto etyczn i bronic tezy, e chrzecijastwo powstanie swoje zawdzicza nie judaiz-mowi, a hellenizmowi13.

Byo to, nie do koca prawidowe, streszczenie pogldów Zieliskiego. Niemniej opracowanie Miesesa staa si tymczasowo oficjalnym gosem Sto-warzyszenia w toczonej polemice.

Broszura Mateusza Miesesa nie w peni usatysfakcjonowaa rodowiska ydowskie. Wbrew pierwszemu wraeniu Schorra jest to bowiem tekst typo-wo apologetyczny, a nie rzeczowa dyskusja naukowa. Dla jej autora waniejsza bya apologia religii judaistycznej przy jednoczesnym, bardzo

kowskiego koa PTF, w: Antiquorum non immemores… Polskie Towarzystwo Filologiczne (1893-1993), red. J. anowski, A. Szastyska-Siemion, Warszawa–Wrocaw: Polskie Towarzystwo

Filologiczne, Orodek Bada nad Tradycj Antyczn UW 1999, s. 156. Omówienie dorobku naukowego Sternbacha zob. S. H a m m e r, Historia filologii klasycznej w Polsce, Kraków: Polska Akademia Umiejtnoci 1948, s. 33-37.

10

AP Kraków, BB 189, 15. 11

M. M i e s e s, Hellenizm a judaizm. (Uwagi na marginesie ksiki Tadeusza Zieliskiego

pod powyszym tytuem), Przemyl: Nakadem Stow. Humanitas B.B. w Przemylu 1928. W

cyta-tach zachowano pisowni oryginau. 12

AP Kraków, BB 189, 17. 13

mocnym, zaakcentowaniu tradycji spoecznoci ydowskiej na przestrzeni kilku tysicy lat, ni próba skorygowania pogldów polskiego humanisty. Miao to obali rozgraniczenie wprowadzone przez Zieliskiego midzy antycznym a wspóczesnym judaizmem. Polski filolog twierdzi, e wspó-czesny judaizm powsta w wyniku reform trzech Mojeszów: biblijnego, Majmonidesa i Mendelssohna. Dwaj ostatni mieli wprowadzi do religii ydowskiej myl Arystotelesa i Platona. I ta zhellenizowana forma judaizmu, niemajca wiele wspólnego z judaizmem przeomu er, miaa by t religi, z któr spotyka si uczony na co dzie14. Myl t, zawart ju w Religji

Grecji staroytnej, Tadeusz Zieliski rozpoczyna take III cz swojego

cyku religioznawczego. Mateusz Mieses natomiast próbuje sprowadzi oma-wian ksik do antysemickiego pamfletu:

Ile sów w tych zdaniach, tyle bdów! Szkoa aejomanów ze swoj tez o Jezusie jako Aryjczyku, grupujca si okoo szowinisty germaskiego Chamberlaina (Grundlagen des 19. Jahrhunderts), znalaza w innej formie sukurs w ksice uczonego polskiego15.

Jak zaznaczyem wyej, jednym z zasadniczych terminów w historiozofii Tadeusza Zieliskiego byo pojcie „cigoci psychologicznej”, które umo-liwio uczonemu stworzenie wspomnianego paradoksu wyartykuowanego w „VI Pewniku”. Mieses zwraca uwag, e zwycistwo chrzecijastwa w wiecie grecko-rzymskim wynikao z faktu, e judaizm by religi o kilku-setletniej tradycji i jasno okrelonych zasadach wiary opartych na witych ksigach, które cieszyy si boskim autorytetem16. Nie ma tu znaczenia psy-chologia, tylko okrzepa struktura. W innym natomiast miejscu podkrela, e kopoty z chrystianizacj Grecji waciwej przecz tezie Zieliskiego o cig-oci midzy greckim antykiem a chrzecijastwem. Zaznacza take, e Judea w znacznej mierze bya schrystianizowana, wbrew zdaniu Tadeusza Zieliskiego, e chrzecijastwo przyjo si na caym terenie imperium, poza Jude17. Przeczy w tym punkcie sam sobie, zapewne dla retorycznego efektu, bo na tej samej stronie udowadnia, e ’ydzi nie przyjli chrzeci-jastwa wanie ze wzgldu na swoj dawno uksztatowan religi. Nato-miast w swojej barwnej narracji ydowski polemista przeciwstawia

chrze-14

Z i e l i  s k i, Hellenizm a judaizm, s. VII-IX. Zob. te s. 7. 15 M i e s e s, Hellenizm a judaizm, s. 5. 16 Tame, s. 6. 17 Tame, s. 12-13.

cijastwu filozofi i historiografi antyczn. Z jego wykadu mona wy-wnioskowa, e kada uoona w system myl staroytna (vide Julian Apo-stata) stawaa si przeciwnikiem chrzecijastwa. Nazywa to „oporem inteli-gencji starogreckiej” i podkrela represje, jakie t grup spotkay18.

W omawianym tekcie obrona judaizmu pod wzgldem teologicznym idzie w trzech kierunkach: 1) zaznaczenia wyjtkowoci monoteizmu religii ydowskiej, w przeciwiestwie do proponowanej przez Zieliskiego mono-latrii, 2) zaakcentowania pochodzenia chrzecijastwa z judaizmu oraz 3) udowodnienia, e helleska triada dobra – pikna – prawdy take zawiera si w judaizmie. Wyra nie sabsza, w zasadzie tylko retoryczna, jest krytyka

Hellenizmu a judaizmu pod wzgldem metodologicznym. Gówny zarzut

dotyczy nieprzygotowania Tadeusza Zieliskiego do podjcia i waciwego omówienia takiego tematu, w wyniku czego ukazaa si „ksika napisana bdnie, pena dyletanckich uchybie i co najgorzej krzywdzca”19. Kolejny zarzut dotyczy zbytniego wykorzystywania pism apokryficznych i nienale-cych do kanonu starotestamentowego do analizy poszczególnych zagadnie. Mieses pisze take o samym Zieliskim:

o ile si rozchodzi o judaizm, przytacza on przykady z nizin, formy archaiczne, zjawiska rudymentarne, jednakowo o ile jego wzrok skierowany jest ku helle-nizmowi, spostrzega on tylko fenomeny szczytowe, tylko to co w najwyszych sferach intelektualnych doszo do rozkwitu i we warstwie cienkiej filozoficznie wyksztaconych zostao wychuchane i wypielgnowane i nie dostrzega tego, co szerokie warstwy mylay i czuy. Taka podwójna miara jest nawskró niespra-wiedliwa20.

Jest to zarzut ostry, ale w duej mierze celny.

Mamy tu do czynienia z ostrym, polemicznym tekstem, którego autor sta-ra si opisa, poza gsta-ranicami historycznej rzetelnoci, wpyw, jaki judaizm wywar na kultur staroytn:

Potny by wpyw Starego Testamentu na intelektualistów staroytnych, gdy drog pro-pagandy chrzecijastwa, z tem dzieem centralnem monoteizmu, bliej si zaznajomili21.

I w innym miejscu: 18 Tame, s. 8-9. 19 Tame, s. 56. 20 Tame, s. 23-24. 21 Tame, s. 16.

Monoteizm judejski nie koliduje z filozofi, o ile ta zostaje na gruncie pozytywnej religii, przyczem nie operuje jakimi dogmatami zgóry ustawionymi. Z tej wy-szoci judejskiego monoteizmu tumaczy si te, e wbrew twierdzeniom Zieli-skiego, powana cz inteligencji staroytnej tak lgna do judaizmu22.

Na podstawie, czasem nieco naciganych, wzmianek u rónych twórców Mieses sam zrobi to, co byo jednym z gównych zarzutów stawianych Zieliskiemu, czyli przeniós szczegó na ogó23. W pracy jest duo argu-mentów ad personam, inwokacji typu: „czy prof. Zieliski wie? Czy prof. Zieliski si interesowa tem?”24, i nieco lekcewacych sformuowa typu: „o sposobie zdobycia Palestyny przez Hebrejów w rzeczywistoci mógby p. Zieliskiego pouczy kady nowoczesny podrcznik historji Hebrejów”, czy te: „dusza helleska na to powie, e prof. Zieliski nie zna prawa wojennego wiata”25. Ten personalny charakter polemiki prowadzi niekiedy Miesesa na manowce, np. kiedy krytykuje Zieliskiego za brak wyksztace-nia w dziedzinie religioznawstwa czy te okrela jego wiedz o staroytnoci jako „poetycko-literack”26. Zarzuca mu take nieznajomo tekstów grec-kich i rzymsgrec-kich odnoszcych si do judaizmu27. Nie da si wykluczy, e – poza osobistym temperamentem – na surow i barwnie wyraon ocen dziea Zieliskiego wpyn fakt, e uczony bardzo negatywnie oceni wcze-niejsz ksik Miesesa, piszc, e jest ona „bardzo niedorzeczna”28.

By moe wanie retoryka Miesesa spowodowaa, e „B’nei B’rith” nie zrezygnowa z poszukiwania innych dzie polemicznych, tym razem ju o charakterze czysto naukowym. W archiwum Zwizku zachowa si dato-wany na 24 grudnia 1928 r. list Mojesza Schorra, w którym poinformo-wa, e wraz z Ozjaszem Thonem przeczyta dwie kolejne polemiki z

Hel-lenizmem a judaizmem29. Byy to prace Edmunda Steina i Dawida

Ein-chorna. Polemika Steina zbijaa tezy Zieliskiego argumentami histo-ryczno-filologicznymi i wedug Schorra to wanie ona powinna ukaza si pod auspicjami Zwizku. Z dziea Einchorna, który krytykujc metod ba-dawcz Zieliskiego „wykazuje sabo dziea w jego zasadniczych

zao-22 Tame, s. 22. 23 Tame, s. 16-17. 24 Tame, np. s. 30. 25 Tame, s. 31, 29. 26 Tame, s. 46. 27 Tame, s. 15. 28

Z i e l i  s k i, Hellenizm a judaizm, t. II, s. 240. 29

eniach”30 zaleci wyda pierwsz cz. Zwizek z niemaym entuzjazmem przysta na zdanie Schorra i ju na pocztku stycznia 1929 r. poinformowa go, e chce wydrukowa obie prace, ale zacznie od Steina. Pierwsza cz jego tekstu ukae si w trzecim numerze „Wiadomoci” Zwizku31, a cao wkrótce w postaci autonomicznego druku.

Tym sposobem pod auspicjami Stowarzyszenia ukazaa si kilka miesicy pó niej kolejna broszura polemizujca z dzieem Tadeusza Zieliskiego32. Tym razem jej autorem by uznany naukowiec – Edmund Stein, który specjalizowa si w historii ’ydów w okresie hellenistycznym. Przetuma-czy na hebrajski m.in. Autobiografi Józefa Flawiusza, dziea Filona z Alek-sandrii, a take fragmenty prac filozoficznych Cycerona. W 1935 r. zosta wybrany na rektora Instytutu Nauk Judaistycznych, zaoonego w 1928 r.

Stein swój wywód rozpocz od oceny samego pomysu porównania hel-lenizmu i judaizmu oraz kompetencji Tadeusza Zieliskiego do podjcia takiego tematu. Doceni nowatorstwo zamierzenia polskiego uczonego, ale zwraca uwag na praktyczn niemoliwo jego wykonania. Wedug niego zajmujcy si t dziedzin musiaby by specjalist tak w filologii klasycz-nej, jak i judaistyce. Zaznaczy, e chocia ukazanie si Hellenizmu a

judaiz-mu jest istotnym postpem w badaniach nad religiami staroytnymi w

pol-skiej nauce i wiadczy o wielkiej odwadze Zieliskiego, to jednak autorowi brakuje obiektywizmu i wiadomoci wasnych granic33. Mimo to uwaa toczc si polemik z pogldami Tadeusza Zieliskiego za wan i istotn ze wzgldów naukowych i spoecznych.

Ju w samym wstpnie Stein zapowiedzia, e bdzie stara si sprawdzi dwie rzeczy: 1) czy teza Zieliskiego o wyszoci hellenizmu nad judaizmem ma naukow racj bytu; 2) zbada stosunek chrzecijastwa do religii ydow-skiej i greckiej. Najpierw chcia oceni metod badawcz Zieliskiego, nie wnikajc, na razie, w prawidowo wyniku jego bada. Zabieg taki mia umo-liwi czytelnikowi samodzieln krytyk take innych dzie Zieliskiego.

30

AP Kraków, BB, 103, list z 24.12.1928 r. Zob. te: B. C z a j e c k a, Mojesz Schorr jako

dziaacz spoeczny w wietle akt B’nei B’rithu, w: Prof. Mojesz Schorr. Materiay z sesji nau-kowej, Kraków 16 XI 1993, Kraków: Polska Akademia Umiejtnoci 1995, s. 33-34.

31

AP Kraków, BB 189, 107. 32

E. S t e i n, Judaizm a hellenizm. Z powodu ksiki prof. Tadeusza Zieliskiego p.t. Hel-lenizm a judaizm, Kraków–Warszawa: Nakadem Zwizku Stowarzysze Humanitarnych „B’nei B’rith” w Rzeczypospolitej Polskiej 1929.

33

Stein zarzuci Zieliskiemu niekonsekwencje w myleniu, przemilczenia oraz wybiórcze, czyli nieuczciwe podejcie do róde, niecisoci w cytowa-niu (take dzie greckich) i dowolne zmiany w tumaczeniach. Jako przykad poda miejsce z ab Arystofanesa, które w tumaczeniu samego Zieliskiego w jego Historji kultury antycznej brzmiao: „bogobojny wobec obcych i ma-luczkich” 34, podczas gdy Stein preferowa nastpujcy przekad: „wobec ob-cych i ziomków”. Uwaa, e tumaczenie Zieliskiego miao na celu wprowa-dzenie terminów ewangelicznych do komedii greckiej35. Zdaje si, e ta uwaga sprawia Zieliskiemu wyjtkow przykro, bo kilkakrotnie powraca do niej w pó niejszych tekstach naukowych36 i w prywatnej korespondencji37.

Ten fragment polemiki ydowskiego uczonego wywoa reakcj Stefana Srebrnego, który wypowiedzia si na ten temat w niewielkim artykule opub-likowanym w „Kwartalniku Klasycznym”38. Srebrny stara si udowodni prawidowo tumaczenia polskiego filologa, które, chocia szo przeciwko dotychczasowej praktyce translatorskiej, naley uzna za cakowicie po-prawne. Zwróci take uwag, e popularyzatorski charakter ksiek Zie-liskiego (przywouje Historj kultury antycznej i Religj staroytnej Grecji) nie pozwoli ich autorowi na dokadne uzasadnianie kadego szczegóu, co umoliwio nieprzygotowanym oponentom na krytyk jego nowatorskich ustale. Stein odpowiedzia na zarzuty Srebrnego w kolejnym roczniku „Kwartalnika”39. Broni tam swoich spostrzee w kwestii tumaczenia Ary-stofanesa i zwróci uwag na to, e ten fragment ma w jego polemice z Zie-liskim znaczenie drugorzdne, a wyrwany z kontekstu nie moe da czy-telnikowi adnego wyobraenia o jego pracy40.

Stein stwierdzi, e z analizy bdów popenionych w tym zakresie przez Zieliskiego wynika jednoznacznie, e ów nie zna hebrajskiego w stopniu umoliwiajcym prac naukow, a co za tym idzie – nie ma kompetencji, eby zaj si omawianym tematem41. Jak wiadomo, prace Tadeusza

Zie-34

T. Z i e l i  s k i, Historja kultury antycznej w zwi zym wykadzie, t. I, Warszawa: Wydaw-nictwo J. Mortkowicza 1922, s. 142.

35

S t e i n, Judaizm a hellenizm, s. 9-11. 36

T. Z i e l i  s k i, Religia cesarstwa rzymskiego, Toru: A. Marszaek 1999, s. 503. 37

T e n  e, Listy do Stefana Srebrnego, Warszawa: Orodek Bada nad Tradycj Antyczn w Polsce i w Europie £rodkowo-Wschodniej 1997, s. 78, 114-115, 116.

38

S. S r e b r n y, - (na marginesie broszury dra Edmunda Steina Judaizm a Hellenizm), „Kwartalnik Klasyczny” 4 (1930), nr 4, s. 490-493.

39 E. S t e i n, -, „Kwartalnik Klasyczny” 5 (1931), nr 2, s. 239-240. 40 Tame, s. 240. 41 S t e i n, Judaizm a hellenizm, s. 12-13.

liskiego, take te z zakresu filologii, czsto spotykay si ze sceptycznym, by nie powiedzie negatywnym odbiorem. By moe czciowo winny temu by sam Zieliski ze swoj specyficzn retoryk, która prowokowaa do wy-gaszania krytycznych uwag, czego przykadem jest recenzja Kurta Lattego z francuskiego wydania ujcia religii staroytnej Grecji42. Wykorzysta to Stein do podkrelenia, e jego stosunek do metod pracy naukowej Zieli-skiego nie jest bardziej krytyczny ni innych uczonych.

Podstawow rónic midzy religi ydowsk a greck Zieliski widzia w „herezie”, czyli moliwoci wyboru. Judaizm opierajcy si na witych ksigach o charakterze objawionym zobowizywa swoich wyznawców do szanowania „miejsc wzniosych”, ale take tych, które nie byy zgodne ze wspóczesnymi odczuciami moralnymi. Staroytny Grek natomiast móg wy-biera ze swojej tradycji religijnej to, co mu odpowiadao, a reszt odrzuci jako inwencj poetyck. Dlatego Stein uwaa, e praca Zieliskiego jest oparta na trzech bdnych zaoeniach: 1) e grecka „hereza” nie moga uniemoliwi wpywu negatywnych stron religii na spoeczestwo; 2) braku moliwoci wyboru w judaizmie; 3) odrzuceniu roli interpretacji, czyli tra-dycji, która w religiach objawionych zastpia „herez”43.

Najpowaniejszym zarzutem, który kilkakrotnie zosta postawiony Tadeu-szowi Zieliskiemu, byo oskarenie o brak kompetencji, obiektywizmu i wybiórczo w traktowaniu materiau ródowego. Polemista uwaa, e Zieliski prawie wszystkie cytaty z pimiennictwa biblijnego i pobiblijnego zna z „trzeciej rki”44. Sam Zieliski przyznawa, e ródami midraszo-wymi posugiwa si porednio. Poza tym Stein stwierdzi, e argumentacja zawarta w Hellenizmie a judaizmie nie ma adnej perspektywy chrono-logicznej i brak jej logiki45. Ten zarzut mona postawi wielu dzieom Zie-liskiego, który zdawa si uwaa, e zasada „psychologicznej cigoci”, któr postulowa w badaniach religioznawczych, umoliwia swobodne wy-korzystywanie róde pochodzcych z rónych okresów. Dla Steina „cig-o psychologiczna” bya terminem niejasnym i przez to elastycznym, bo pozwalaa lawirowa pomidzy przekazami ródowymi bez naraania si na powaniejsze zarzuty. Termin ten za powsta w celu wyjanienia

paradok-42

K. L a t t e (rec.), Thadée Zielinski, La religion de la Grèce antique, „Gnomon” 2 (1926), s. 650-653. 43 S t e i n, Judaizm a hellenizm, s. 16. 44 Tame, s. 32. 45 Tame, s. 28.

salnej sytuacji, w której naleao znale  odpowied na pytanie, dlaczego religia grecka jest martwa, skoro nadal, jak to mia twierdzi Zieliski, yje w chrzecijastwie. Jak dalej zauway, „psychologizm” pozwoli Zieli-skiemu wyjani ten paradoks, a przy tym udowodni formalny charakter zalenoci chrzecijastwa od religii starogreckiej. Tymczasem Edmund Stein uwaa, e autor Hellenizmu a judaizmu popad w sprzeczno, ponie-wa stara si udowodni zaleno formaln midzy chrystianizmem a hel-lenizmem, a teza wyoona w „VI Pewniku” stwierdza zaleno gene-tyczn46. Wedug niego pozwala to obali pogldy Zieliskiego.

Odnoszc si do szerokiego wykorzystywania przez Tadeusza Zieli-skiego apokryfów, Stein zauway, e

przecie apokryfy tylko rzadko s wyrazem, e tak powiem, legalnej religji ydowskiej. Naley sobie tylko uprzytomni, e apokryfy uchodziy w oficjalnym judaizmie za lektur zakazan, która powinna pozosta w ukryciu. Std ich nazwa „Ksigi ukryte” (sefarim genuzim). Kocioowi zawdzicza si ich zachowanie w tumaczeniach, podczas gdy oryginay hebrajskie bez reszty przepady. Nie wolno zatem opiera si na apokryfach, gdy si mówi o religji panujcej. […] Dla Zieliskiego za s te ksigi apokryficzne, a szcze-gólnie ksiga Henoch, drugim Picioksigiem47_.

W nadmiernym i bdnym uywaniu tego typu róde do syntezowania wniosków widzi ydowski polemista przyczyn „zaciemnienienia prawdy” poprzez „niecise cytowanie i niecis interpretacj”. Najbardziej widoczne miao to by przy tezach Zieliskiego o eschatologii judaistycznej48. Takie

pars pro toto Edmund Stein zarzuci polskiemu uczonemu kilkakrotnie,

take krytykujc traktowanie przeze opinii pojedynczych rabinów za obo-wizujce ogólnie i definiujce praktyk judaizmu lub stanowice jej wy-raz49. Rzeczywicie, polski uczony stosunkowo czsto uywa w swojej twórczoci tej figury stylistycznej.

Polemika Edmunda Steina bez wtpienia stoi na wiele wyszym poziomie ni tekst Mateusza Miesesa. O ile ten drugi momentami ma charakter pasz-kwilu, o tyle tekst Steina utrzymany jest w stylu naukowym. Jego argumen-tacja i jzyk s zazwyczaj zrównowaone i eleganckie. To reakcja na ksik napisan przez uczonego duej klasy, na któr trzeba byo naleycie odpowiedzie. Obok widocznej dbaoci o to, aby zbyt czsto nie popada

46 Tame, s. 52. 47 Tame, s. 20-21. 48 Tame, s. 41. 49 Tame, np. s. 15, 43.

w ton pamfletyczny, Stein pozwala sobie czasem na uywanie stylu wy-szydzajcego, który mia na celu obnienie rangi pracy Zieliskiego take w popularnym odbiorze50. Pozwolio to Stefanowi Srebrnemu skrytykowa Steina za uywanie oburzajcego i nieprzyzwoitego tonu51.

Warto zwróci uwag na pewn rzecz. W adnej z „oficjalnych” odpo-wiedzi strony ydowskiej na prac Tadeusza Zieliskiego nie pojawi si zarzut antysemityzmu wybitnego uczonego. Jest to do istotna konstatacja, jeeli we mie si pod uwag róne, take powojenne, oskarenia kierowane pod jego adresem52.

*

Kontrowersje, jakie wzbudzia publikacja ksiki Hellenizm a judaizm, byy na tyle due, e zdecydowano si powici tytuowej tematyce jedno z posiedze sekcji staroytniczej w trakcie VI Powszechnego Zjazdu Histo-ryków Polskich, który odby si 17-20 wrzenia 1935 r. w Wilnie. Referaty wygosili tam Edmund Stein53 oraz Szczepan Szydelski54.

50

Tame, np. s. 36, 37, 40. 51

S r e b r n y, -, s. 490 i 491, przyp. 1. 52

Por. L. K o  a k o w s k i, Antysemici. Pi  tez nienowych i przestroga, w: t e n  e, Nasza

wesoa apokalipsa. Wybór najwaniejszych esejów, Kraków: Znak 2010, s. 28; T. K u b i a k, Tadeusz Zieliski wobec dwóch rewolucji, bolszewickiej i hitlerowskiej, „Tygodnik Powszechny”

2000, nr 10, z 5 marca, s. 12, contra J. G o r d z i a  k o w s k i, Antyjudaizm Tadeusza

Zieli-skiego, „Tygodnik Powszechny” 2000, nr 33, z 13 sierpnia, s. 15. Warto w tym miejscu

przy-pomnie sytuacj z 1939 r., kiedy to na jednym z zebra warszawskiego koa Polskiego Towa-rzystwa Filologicznego przegosowano numerus nullus dla ludzi pochodzenia ydowskiego. Tu po gosowaniu Tadeusz Zieliski ogosi, e wystpuje w takim razie z PTF. Iza Bieuska--Maowist, powoujc si na relacj prof. ’migrydera-Konopki, pisze, e takie postawienie spra-wy przez Zieliskiego zaskoczyo obecnych, bo Hellenizm a judaizm uchodzi za ksik anty-semick, a opinia publiczna pamitaa udzia Zieliskiego w organizowaniu wizyty Goebbelsa w Polsce w 1934 r. Tadeusz Zieliski konsekwentnie protestowa przeciwko tej uchwale PTF, która ostatecznie nie wesza w ycie. Zob. I. B i e  u  s k a - M a  o w i s t, Warszawskie Koo

PTF u koca II Rzeczypospolitej, w: Antiquorum non immemores…, s. 217-219.

53

E. S t e i n, Hellenizm a Judaizm, w: Pami tnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków

Pol-skich w Wilnie 17-20 wrzenia 1935 r., t. I: Referaty, Lwów: Polskie Towarzystwo Historyczne

1935, s. 509-518. 54

S. S z y d e l s k i, Hellenizm a judaizm, w: Pami tnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków

Polskich, s. 519-534. O Szydelskim zob. J. W o  c z a  s k i, Ksidz Szczepan Szydelski (1872-1967) polityk i dziaacz spoeczny, Kraków: WAM 1992; zob. te: t e n  e, Wydzia Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1918-1939, Kraków: Wyd. B. Jakuba Strzemi

Referat Steina nie zawiera adnych bezporednich odniesie do pogl-dów Tadeusza Zieliskiego, chocia podskórna polemika z jego zaoeniami jest wyra nie wyczuwalna, chociaby poprzez tytu i kontekst wystpienia.

Autor skupi si w nim na analizie porównawczej obu kultur na pod-stawie „metody synkrytycznej”, a nie na analizie problemu pod ktem his-torii kultury55. Po zaznaczeniu gównych rónic midzy obiema religiami wymieni punkty styczne umoliwiajce ich porównanie. Znalaz je w pew-nych ideach filozoficzpew-nych i religijno-etyczpew-nych, z których jedn z najistot-niejszych jest wystpujca w filozofii greckiej od Ksenofanesa i osigajca szczyt w myli platoskiej idea jednoci, a nawet jedynoci Boga56. Kolejna zbieno to pogbienie ycia duchowego poprzez „uduchowienie religji”. Miao si ono przejawia w judaizmie w pooeniu mniejszego nacisku na kwestie rytualne, a wikszego na rozwój duchowy. Greckim odpowiedni-kiem tych praktyk miaa by myl stoicka, która tak odpowiadaa duchowi judaizmu, „e zaczto nawet utosamia Biblj hebrajsk z Orthos Logos etyki stoickiej”57.

W drugiej, historycznej czci swojego referatu Stein zwraca uwag na symbioz myli i literatury greckiej i ydowskiej w ptolemejskiej Alek-sandrii. Literatura hellenistyczna wzbogacona o wtki judaistyczne (i vice

versa – zob. casus Sybilli) przyczynia si do „popularyzacji ydostwa”58.

W samej Palestynie proces ten zosta przerwany za panowania Seleukidów, zwaszcza w wyniku polityki Antiocha IV Epifanesa. Sytuacj polityczn na przeomie er Stein tumaczy wyra ne tendencje antyhellenistyczne wystpu-jce w ówczesnym judaizmie i przejawiawystpu-jce si m.in. w surowym i eksklu-zywnym talmudyzmie, który zdoby przewag po zburzeniu wityni w 70 r. Zwróci jednak uwag, e nawet w judaizmie talmudycznym silne byy wpywy hellenistyczne, zwaszcza w sferze jzyka, filozofii i prawa. Zauwa-y take, e o ile talmudyzm zwyciZauwa-y na terenie Palestyny, to przykad wspólnot ydowskich z innych czci wiata wiadczy o nieustajcym i y-wym dialogu z hellenizmem, który na terenie Azji Mniejszej zosta prze-rwany dopiero za czasów Mahometa59.

Komentujc powstanie chrzecijastwa, wyodrbni dwa prdy dominu-jce u jego narodzin: „petrynizm”, czerpicy niemal wyczne z tradycji

55 S t e i n, Hellenizm a Judaizm, s. 509. 56 Tame, s. 511. 57 Tame, s. 512. 58 Tame, s. 513. 59 Tame, s. 516.

ydowskiej, oraz „paulinizm”, który naley wiza z kultur judeohelle-nistyczn.

Edmund Stein, który sam zasyn tumaczeniem na jzyk hebrajski pism Filona, Cycerona i Józefa Flawiusza, w zakoczeniu swoich uwag pisze o koniecznoci nowej syntezy judaizmu i hellenizmu jako dwóch kultur, które s blisko ze sob zwizane.

Tekst przedstawiony przez Szczepana Szydelskiego, take aktywnego uczestnika dyskusji z pogldami Tadeusza Zieliskiego, mia wyra nie pole-miczny charakter i by w zasadzie usystematyzowaniem przedstawionych kilka lat wczeniej pogldów, bez bezporednich odniesie do Hellenizmu

a judaizmu. Lwowski teolog zdecydowa si na potraktowanie tematu ze

„stanowiska wycznie religijnego” z zastosowaniem metody krytyczno--historycznej60. Wyra nie przy tym okreli zakres swojego zainteresowania – judaizm przedchrystusowy, z wykluczeniem pism talmudycznych i pó -niejszej tradycji. Wstpne uwagi o rónicach midzy religiami antycznymi a judaizmem skonkludowa stwierdzeniem, e wyznawcy judaizmu czuli, e wyznaj „religj wysz, prawdziw i objawion w sensie ekskluzywnym”61. Relacji midzy hellenizmem a judaizmem, take w Aleksandrii, Szydelski nie przedstawia tak linearnie, jak zrobi to Stein. Zwraca uwag na „tward ekskluzywno religji ydowskiej”, uniemoliwiajc zlanie si dwóch kul-tur62. Twierdzi jednoczenie, e mimo to judaizm cieszy si sporym powo-dzeniem wród Greków i Rzymian. Tumaczy to uznaniem dla wartoci moralnych, które przewyszay pod tym wzgldem religie antyczne.

Jeeli chodzi o pogldy Tadeusza Zieliskiego, to Szydelski powici duo uwagi rozdziaowi „Kiedy wypeni si czas” z Religji Rzeczypospolitej

Rzymskiej63. Zieliski przedstawi w nim w najpeniejszy sposób swoje

po-gldy na tendencje mesjanistyczne i eschatologiczne w religiach antycznych. Lwowski profesor ponownie odmówi racji bytu tezie Zieliskiego zawartej w „Pewniku VI”, twierdzc, e jest ona wynikiem niezwykej licentia

poe-tica przy analizie róde i porównywaniu analogii midzy rónymi

wierze-niami. Swoje wystpienie Szydelski podsumowa trzema stwierdzeniami: 1) o pochodzeniu chrzecijastwa od judaizmu; 2) wzbogaceniu myli chrze-cijaskiej przez kultur antyczn, zwaszcza greck oraz 3) roli Imperium

60 S z y d e l s k i, Hellenizm a judaizm, s. 519-520. 61 Tame, s. 523. 62 Tame, s. 524. 63

T. Z i e l i  s k i, Religja Rzeczypospolitej Rzymskiei, t. II, Warszawa: Wydawnictwo J. Mort-kowicza 1934, s. 193-323.

Romanum w przygotowaniu drogi do rozwoju chrzecijastwa równolegle z religi ydowsk64.

Warto zaznaczy, e Szydelski traktuje twórczo naukow Tadeusza Zieliskiego dwojako – jako teologa i jako filologa. Zieliskiego filologa powaa, z teologiem si nie zgadza. Jest to bodaj pierwsze takie rozrónienie zastosowane wobec Zieliskiego.

*

Jak zareagowa Tadeusz Zieliski na tak rozbudowan polemik? Ograni-czajc si do analizy dzie wydanych przed wojn, naley stwierdzi, e uczony nie wycofa si z adnych ustale65. Zwaszcza z tezy o „cigoci psychologicznej” midzy religi greck (i rzymsk) a chrzecijastwem. Wrcz przeciwnie. Teza ta zostaa rozbudowana w Religji Rzeczypospolitej

Rzymskiej. Kilkakrotnie, np. we wstpie do drugiego wydania Religji staro-ytnej Grecji, dawa wyraz poczuciu swego rodzaju skrzywdzenia

stawia-nymi mu zarzutami. Dokadniej (ale gównie w odniesieniu do omówie prasowych z pierwszego pórocza po opublikowaniu ksiki) odniós si do krytyków w opublikowanym w „Przegldzie Wspóczesnym” artykule, bd-cym tekstem referatu wygoszonego na zebraniu Towarzystwa Historycz-nego w Krakowie 3 grudnia 1927 r.66 Odpowiadajc na zarzuty krytyków, jeszcze niewyraone w formie naukowej, Zieliski tumaczy, e jego celem nie byo napisanie historii judaizmu, ale przyjrzenie si tej religii poprzez „helleskie okulary”67. Stara si odpowiedzie na pytanie, jaki by stosunek Greków do judaizmu, i zwraca uwag, e krytykowana praca jest jedynie czci wikszego cyklu i by moe pewne niejasnoci zostan wyjanione po ukazaniu si caoci dziea. Wyra nie odnosi si do stawianego mu powszechnie zarzutu „idealizacji” hellenizmu i nierównego traktowania judaizmu. Stwierdzi, e nie mona mówi o idealizacji w sytuacji braku kanonicznoci w religii greckiej, w którym widzi warunek jej rozwoju. W in-nej sytuacji by pobony yd, który mia by zobowizany do wierzenia we wszystko, co jest zawarte w Torze68. Skd wic ta pewno przy wyborze

64

Tame, s. 534. 65

Por. t e n  e, Religia Cesarstwa, s. 503. 66

T. Z i e l i  s k i, Nauka i sentyment wobec hellenizmu i judaizmu, „Przegld Wspóczesny” 1928, nr 8 (71), s. 353-370.

67

Tame, s. 359. 68

waciwych odniesie do religii greckiej? Wedug Zieliskiego zasadnicz spraw stanowi wiadome wprowadzenie kategorii „sentymentu” do bada naukowych. Odczucie witoci czytanych tekstów ma pomóc badaczowi we waciwej ich ocenie. Tumaczy to na przykadzie dzie Homera, w których Grek odnajdywa róne opisy zachowa bogów. Zieliski sdzi, e czytel-nik epopei potrafi „odczu” to, co byo rzeczywistym dowiadczeniem religijnym, a co anegdot lub krotochwil. Podkrela, e jego metodologia jest nowatorska i w tym moe istnie problem z jej akceptacj przez pozbawionych „magicznej ródki uczucia religijnego” krytyków. Podsumo-wujc, stwierdzi, e „traci swój czas, kto ze lepym mówi o barwach”69.

*

Marian Plezia, wybitny filolog klasyczny, w szkicu biograficznym o Ta-deuszu Zieliskiem stwierdzi, e polemika, której jeden z aspektów omó-wiem powyej, przypominaa „burz w szklance wody” i nie przyniosa wielkiego poytku naukowego70. Opinia tyle kategoryczna, co niesuszna i niesprawiedliwa. Kontrowersje wywoane opublikowaniem Hellenizmu a

ju-daizmu byy dugotrwae i miay due znaczenie take dla spopularyzowania

tematyki antycznej i biblijnej oraz najnowszych ustale w tej dziedzinie wród szerokiej rzeszy czytelników. A przypomnienie tej dyskusji jest okazj do wydobycia z historiograficznego archiwum postaci znakomitych ydowskich humanistów, Mateusza Miesesa, twórcy pierwszej gramatyki jzyka jidysz, oraz Edmunda Steina, wybitnego znawcy wiata antycznego.

BIBLIOGRAFIA

A r c h u t o w s k i J.: Stary Testament i krytycy (uwagi o ksice x. arcyb. J. Teodorowicza p.t. Od Jahwy do Mesjasza), Kraków b.r.w.

B i e  u  s k a - M a  o w i s t I.: Warszawskie Koo PTF u koca II Rzeczypospolitej, w: Anti-quorum non immemores… Polskie Towarzystwo Filologiczne (1893-1993), red. J. anowski, A. Szastyska-Siemion, Warszawa–Wrocaw: Polskie Towarzystwo Filologiczne, Orodek Bada nad Tradycj Antyczn UW 1999, s. 216-220.

69

Tame, s. 367. 70

M. P l e z i a, Tadeusz Stefan Zieliski (1959-1944), w: W kr gu wielkich humanistów.

Kul-tura antyczna w Uniwersytecie Warszawskim po I wojnie wiatowej, red. I. Bieuska-Maowist,

C h a j n L.: Wolnomularstwo w II Rzeczypospolitej, Warszawa: PWN 1975.

C z a j e c k a B.: Mojesz Schorr jako dziaacz spoeczny w wietle akt B’nei B’rithu, w: Prof. Mojesz Schorr. Materiay z sesji naukowej, Kraków 16 XI 1993, Kraków: Polska Akademia Umiejtnoci 1995, s. 27-36.

G i l l m e i s t e r A.: Kontrowersje wokó ksiki Hellenizm a judaizm Tadeusza Zieliskiego. Polemiki chrzecijaskie, „Scripta Biblica et Orientalia” 3 (2011), s. 275-288.

G o r d z i a  k o w s k i J.: Antyjudaizm Tadeusza Zieliskiego, „Tygodnik Powszechny” 2000, nr 33, z 13 sierpnia, s. 15.

H a m m e r S.: Historia filologii klasycznej w Polsce, Kraków: Polska Akademia Umiejtnoci 1948.

K o  a k o w s k i L.: Antysemici. Pi tez nienowych i przestroga, w: t e n  e, Nasza wesoa apo-kalipsa. Wybór najwaniejszych esejów, Kraków: Znak 2010, s. 25-35.

K u b i a k T.: Tadeusz Zieliski wobec dwóch rewolucji, bolszewickiej i hitlerowskiej, „Tygod-nik Powszechny” 2000, nr 10, z 5 marca, s. 12.

L a t t e K. (rec.), Thadée Zielinski, La religion de la Grèce antique, „Gnomon” 2 (1926), s. 650-653. M i e s e s M.: Hellenizm a judaizm. (Uwagi na marginesie ksiki Tadeusza Zieliskiego pod

powyszym tytuem), Przemyl: Nakadem Stow. Humanitas B.B. w Przemylu 1928. P l e z i a M.: Tadeusz Stefan Zieliski (1959-1944), w: W krgu wielkich humanistów. Kultura

antyczna w Uniwersytecie Warszawskim po I wojnie wiatowej, red. I. Bieuska-Maowist, Warszawa: PWN 1991, s. 38-53.

S r e b r n y S.: ¯°±²³-´µ´¶·¹³ (na marginesie broszury dra Edmunda Steina Judaizm a

Hel-lenizm), „Kwartalnik Klasyczny” 4 (1930), nr 4, s. 490-493.

S t e i n E., Hellenizm a Judaizm, w: Pamitnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich w Wilnie 17-20 wrzenia 1935 r., t. I: Referaty, Lwów: Polskie Towarzystwo Historyczne 1935, s. 509-518.

S t e i n E.: Judaizm a hellenizm. Z powodu ksiki prof. Tadeusza Zieliskiego p.t. Hellenizm

a judaizm, Kraków–Warszawa: Nakadem Zwizku Stowarzysze Humanitarnych „B’nei

B’rith” w Rzeczypospolitej Polskiej 1929.

S t e i n E.: ¯°±²³-´µ´¶·¹³, „Kwartalnik Klasyczny” 5 (1931), nr 2, s. 239-240.

S z e r s z e  M.T., M a l i s z e w s k a D.: Historia krakowskiego koa PTF, w: Antiquorum non immemores… Polskie Towarzystwo Filologiczne (1893-1993), red. J. anowski, A. Szas-tyska-Siemion, Warszawa–Wrocaw: Polskie Towarzystwo Filologiczne, Orodek Bada nad Tradycj Antyczn UW 1999, s. 155-173.

S z y d e l s k i S., Hellenizm a judaizm, w: Pamitnik VI Powszechnego Zjazdu Historyków Pol-skich w Wilnie 17-20 wrzenia 1935 r., t. 1: Referaty, Lwów: Polskie Towarzystwo Histo-ryczne 1935, s. 519-534.

T e o d o r o w i c z J.: Od Jahwy do Mesjasza, Pozna–Warszawa–Wilno–Lublin: Ksigarnia w. Wojciecha 1936.

W o  c z a  s k i J.: Ksidz Szczepan Szydelski (1872-1967) polityk i dziaacz spoeczny, Kra-ków: WAM 1992.

W o  c z a  s k i J.: Wydzia Teologiczny Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie 1918-1939, Kraków: Wyd. B. Jakuba Strzemi Archidiecezji Lwowskiej Ob. ac. 2002.

Z i e l i  s k i T.: Hellenizm a judaizm, t. I-II, Warszawa: Wydawnictwo J. Mortkowicza 1927. Z i e l i  s k i T.: Historja kultury antycznej w zwizym wykadzie, t. I, Warszawa:

Wydaw-nictwo J. Mortkowicza 1922.

Z i e l i  s k i T.: Listy do Stefana Srebrnego, Warszawa: Orodek Bada nad Tradycj Antyczn w Polsce i w Europie £rodkowo-Wschodniej 1997.

Z i e l i  s k i T.: Nauka i sentyment wobec hellenizmu i judaizmu, „Przegld Wspóczesny” 1928, nr 8 (71), s. 353-370.

Z i e l i  s k i T.: Religia cesarstwa rzymskiego, Toru: A. Marszaek 1999.

Z i e l i  s k i T.: Religja Rzeczypospolitej Rzymskiej, t. II, Warszawa: Wydawnictwo J. Mort-kowicza 1934.

“B’NEI B’RITH” AND THE JEWISH POLEMICS

WITH TADEUSZ ZIELI­SKI’S VIEW OF THE RELIGION OF ANCIENT ISRAEL S u m m a r y

This article is devoted to Tadeusz Zieliski’s “Hellenism and Judaism” published in 1927. In this two-volume book Zieliski decribes antique Judaism as has been seen in the eyes of Greeks. The conclusion of this decription turns to be negative in the case of Judaism and developed Zieliski’s idea about psychological continuity between ancient religions, particularly religion of ancient Greece, and Christianity. The thesis and this work was met with very negative reaction from the Jewish and Christian circle. The article presents the polemics written from Jewish point of view and published by the inspiration and support of “B’nei B’rith”. The analysis was made in reference to the works of Mateusz Mieses and Edmund Stein.

Summarised by Andrzej Gillmeister

Sowa kluczowe: Tadeusz Zieliski, religia judaistyczna, religia grecka, Mateusz Mieses, Ed-mund Stein.