View of From a Noble Substance to an Imitative Body. The Picture and the Meaning of Wax Figures in a Votive Gesture

Pełen tekst

(1)ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LXII, zeszyt 4 – 2014. JOWITA JAGLA. *. OD SUBSTANCJI SZLACHETNEJ DO CIAA IMITACYJNEGO OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH W GE CIE WOTYWNYM. ZNACZENIE WOSKU I WIEC. W bogatym arsenale darów wotywnych na niewtpliw uwag zasuguj wota woskowe powszechne ju od wczesnego redniowiecza i wykorzystywane po wiek XX. Niesabncy zwyczaj posugiwania si woskowym „tworzywem” w ge cie wotywnym wynika z wielowarstwowej symboliki wosku penicego od staroytno ci rol substancji szczególnej, szlachetnej. Ju Pliniusz zauwaa, i jest to produkt niezwyky, wytwarzany przez pszczoy – jedyne zwierzta, które zostay stworzone dla czowieka – majcy w yciu codziennym tysice zastosowa!1 W redniowieczu wosk zyska symbolik religijn, Papie Gelaziusz (zm. 496 r.) wychwala w Sakramentarium pszczoy jako skromne, czyste istoty, budujce swoje domy z wosku i rodzce potomstwo, porównywane przez Gelaziusza do Chrystusa, który jak pszczoa z woskowej komórki wyszed na Dr JOWITA JAGLA – kierownik Dziau Historii Medycyny Muzeum Mikoaja Kopernika we Fromborku; adres do korespondencji: Muzeum Mikoaja Kopernika, ul. Katedralna 8, 14-530 Frombork; e-mail: jovita7@wp.pl 1 P l i n i u s z, Historia naturalna, przek. I. i T. Zawadzcy, Wrocaw–Kraków 1961, s. 144-145. Wosk jest wydzielin gruczoów odwokowych robotnic pszczoy miodnej. Pliniusz uwaa, e jest produktem tworzonym przez pszczoy z kwiatów, „Wreszcie robi miód, wosk z kwiatów, nektar miodowy z kropli wydzielanych przez takie drzewa, u których s one lepkie, tj. z soku gumy czy te ywicy wierzby, wizu, trzciny”, (tame, s. 145). Pogld ten utrzymywa si do wieku XVIII. W 1740 roku Francuz Réaumur jako pierwszy odkry, e wosk jest produktem trawienia, zob. U. P f i s t e r m e i s t e r, Wachs. Volkskunst und Brauch, Nürnberg 1982, s. 10..

(2) 90. JOWITA JAGLA. wiat przez usta swego Ojca2. Co istotne, sama wiato symbolizowaa Boga (1 J 1,5), Bóg jest ubrany, przyodziany w wiato (Ps 103,2) i w niej mieszka (1 Tm 6, 16). Take Chrystus okre la siebie jako wiato wiata (J 8, 12)3, wiato ci byli i s te Jego wyznawcy („wy jeste cie wiato ci wiata" – Mt 5, 14). Pojmowanie Boga jako wiato ci przyczynio si do wielkiej roli wiata w liturgii i zwizanych z ni licznych gestów i rytów4, takich jak zapalanie paschau (symbolu Chrystusa Zmartwychwstaego), zapalanie paschau w czasie pogrzebu, zapalanie wiecy od paschau w sakramencie chrztu (symbolu otrzymania od Chrystusa aski wiary i usynowienia), bogosawienie wiec w dniu Ofiarowania Paskiego5. Szczególnie liturgia wiata przepeniona jest powysz symbolik, w której s obecne takie gesty, jak zapalenie paschau od po wiconego ogniska, wniesienie paschau do ciemnego ko cioa z wezwaniem Lumen Christi, zapalanie wiec wiernych od paschau6, intonacja pie ni Exsultet7. A zatem wiece miay wielowymiarowy uytek w liturgii, dodatkowo poza sam symbolik bosko ci oznaczay te (po prostu) wiat duchowy8, wyraay wiar, byy znakiem mio ci i zawierzenia9, a poprzez pomie symbolizoway wszystko to, co dy ku górze i co jest silne10. W kolejnych stuleciach wiece i wosk zaczy peni coraz waniejsz rol w religijno ci ludowej licznych krajów, chtnie wykorzystywane w wanych witach ko cielnych i gestach apotropaicznych, szczególnie podczas wita Matki Boej Gromnicznej. Przykadowo w wielu regionach Polski, gromnic (po po wiceniu w ko ciele) udekorowan barwinkiem, asparagusem bd paprotk, obwizan lnem i wstk (bia bd niebiesk – barw Matki Boej), zanoszono do domu, wykorzystujc w szerokim arsenale rytuaów obronnych. 2. J. N e u h a r d t, Das Wachs im Kult und Volksfrommen Brauchtum der römischen Kirche, w: Köstlich Altes Wachsgebild. II. Sonderschau des Dommuseums zu Salzburg. Mai-Oktober 1977, Salzburg 1977, s. 3-4. Uczuciowy stosunek do pszczó by obecny w kulturze ludowej do pocztków wieku XX. Pszczoy uwaano za istoty niezwyke, które maj dusz. Wierzono, e s bardzo przywizane do pszczelarza, a w przypadku jego mierci, umieraj wraz z nim. Pszczó nie zabijano, nie przeklinano przy nich, a przychodzc do pszczelarza w go cin, pozdrawiano najpierw pszczoy w nadziei na szcz cie, zob. L. D u b i e l, Wiedza, magia i folklor pszczelarski w tradycyjnej hodowli pszczó na Górnym lsku, „Zeszyty Gliwickie” 10(1973), s. 43-66. 3 B. N a d o l s k i, Liturgika, t. I: Liturgika fundamentalna, Pozna 1989, s.129. 4 M. K u n z l e r, Liturgia Kocioa, przek. L. Balter, Pozna 1999, s. 234. 5 N a d o l s k i, dz. cyt., s. 130 6 K u n z l e r, dz. cyt., s. 650-651. 7 N a d o l s k i, Leksykon liturgii, Pozna 2006, s. 1123 8 K u n z l e r, dz. cyt., s. 230. 9 R. K r i s s, N. G o c k e r e l l, Bilder und Zeichen der Frömmigkeit, München 1995, s. 102. 10 R. G u a r d i n i, Znaki wite, prze. J. Birkenmajer, Wrocaw 1982, s. 50-51..

(3) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 91. i ochronnych. Za pomoc wiecy kre lono znak krzya nad drzwiami domu i budynków gospodarczych w celu uniknicia za, umieszczano j w otarzyku domowym, przy witym obrazie, wystawiano w oknie w czasie burzy, chronic si przed poarem, jej dymem okadzano bydo, chcc zapewni mu zdrowie i si. Gromnica wkadana w donie konajcego miaa o wietla mu drog ku szcz liwej wieczno ci, dawa ukojenie i czyni mier lejsz. Dodatkowo gromnice peniy niezwykle znaczc rol w medycynie ludowej: by zapobiec bólowi garda, wdychano dym gromnicy bd pocierano ni szyj, gromnic dotykano ciaa, by uleczy wrzody czy zwalczy kotun, niekiedy zawizany na gromnicy czesany len uywano do symbolicznego spalania „róy” lub „pomienicy”11. Jeszcze wiksz rol w medycynie, i to nie tylko ludowej, caej Europy odgrywa sam wosk, stosowany jako rodek wicy w skadzie rónych ma ci, penicy funkcj plastra rozgrzewajcego m.in. w chorobach puc, w paraliu (spowodowanym przez czary) czy plastra tamujcego krwawienie (wosk mieszano wtedy z topion smo)12; uywano go te jako stomatologicznych plomb, poykano w chorobach garda i ropnych wydzielinach z ust. Synne dzieo Hortus Sanitatis zaleca w celach antychorobowych noszenie woskowych amuletów z domieszk ostróki polnej 13. W przypadku przestraszonych, paczcych dzieci przelewano wosk przez krek z wókna lnu, by z ksztatu skapin wyczyta przyczyny choroby, odlew ten stawa si pó niej talizmanem, który nakazywano nosi np. choremu dziecku, w celu wyleczenia lub oswojenia ze strachem14. A zatem wosk pojmowano jako substancj o wa ciwo ciach cudownych, niezwykych, magicznych, obdarzajc zdrowiem i majc moc apotropaiczn, dlatego sporzdzenie wotum woskowego gwarantowao stworzenie przed-. 11 O ludowych rytuaach zwizanych z uywaniem gromnic i wosku zob. m.in. W. D o w l a s z e w i c z, ywa tradycja „lania wiec” w Biaej koo Pocka, „Rocznik Muzeum Mazowieckiego w Pocku” 1996, t. 16, s. 88-91; B.M. L i b e r s k a - M a r i n o w, Kult Matki Boskiej w obrzdowoci dorocznej. Z bada w Opoczyskiem, „Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w odzi. Seria Etnograficzna” 1989-1990, nr 29, s. 7-19; J. L e c h, Wyrób wiec w Gajcicach (pow. Radomsko), „Prace i Materiay Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w odzi. Seria Etnograficzna” 1963, nr 7, s. 155; I. L e c h o w a, Relikty tradycyjnej obrzdowoci dorocznej w czyckiem, „ódzkie Studia Etnograficzne” 16(1974), s. 63; M. O l s z e w s k i, wiat zabobonów w redniowieczu, Warszawa 2002, s. 114, 143, 145. 12 Z. K u c h o w i c z, Leki i gusa dawnej wsi, Warszawa 1954, s. 101. 13 Ch. A n g e l e t t i, Geformtes Wachs. Kerzen, Votive, Wachsfiguren, München 1980, s. 20-21. 14 Z. L i b e r a, Medycyna ludowa. Chopski rozsdek czy gminna fantazja, Wrocaw 1995, s. 105, 109..

(4) 92. JOWITA JAGLA. miotu o nadzwyczajnej mocy15. Pocztkowo jako wota tego typu ofiarowywano bryki wosku, dopiero od pó nego redniowiecza zaczto skada w wityniach gotowe ju wiece i woskowe wota wyobraajce poszczególne organy ciaa16. Zwyczaj skadania w sanktuariach wotywnych wiec szczególnie silnie przetrwa w Bawarii i Frankonii, gdzie do dnia dzisiejszego funduje si wiece najrozmaitszych rozmiarów, a do kilku metrów17. W pozostaych krajach, take w Polsce, ofiarowywano zazwyczaj mniejsze wiece, cho zdarzay si wyjtki. W kociele w. Leonarda w Tyszowcach przechowuje si sze ponadpiciometrowych wiec o wadze 50 kg kada, które s noszone przez modych mczyzn w uroczystej procesji, podczas najwikszych uroczystoci kocielnych. Legenda gosi, e wiece te zostay wykonane na pamitk wydarzenia z 1655 roku, kiedy to Szwedzi, chcc wysadzi koció, umiecili w jego wntrzu wiece wypenione prochem strzelniczym – fortel si nie uda, dlatego wierni postanowili odla podobne wiece wotywne, by upamitni cudowne ocalenie wityni18. Jak zauwaono, posugiwanie si woskiem w sztuce wotywnej zaleao przede wszystkim od przypisywanej mu magicznej funkcji, drugim istotnym czynnikiem bya sama jako tworzywa, które odpowiednio uksztatowane doskonale naladowao i przypominao ludzkie ciao19. Stwarzao wizerunek „sobowtóra”20, którego fizyczna wierno wobec konkretnej osoby pobudzaa odbiorców wizerunku wotywnego do reakcji takich jak wobec osoby ywej21. D. Freedberg dostrzega jeszcze dalsze konsekwencje potrzeby owej cielesnej imitacji:. 15. J. O l d z k i, Wota woskowe ze wsi Brodowe ki i Krzynowoga Wielka, „Polska Sztuka Ludowa” 14(1960), nr 1, s. 5, przyp. 13. 16 Zob. np. R. A n d r e e, Votive und Weihegaben des Katholischen Volks in Süddeutschland, Braunschweig 1904, s. 77-85. 17 Por. G. L i l l, Die Kerze im Wachsgewölbe des Klosters Andechs, „Bayerisches Jahrbuch für Volkskunde” 1950, s. 60-74. Od wieku XVIII na terenie Bawarii istotn rol peniy i peni nadal wiece procesyjne bardzo podobne do wotywnych, z wizerunkiem witego patrona, nalece do poszczególnych kompanii pielgrzymkowych. H. i Th. F i n k e n s t a e d t, Vorläufiges Inventar der Prozessionstangen in Bayern, „Bayerisches Jahrbuch für Volkskunde” 1968, s. 13-44. 18 J. P e t e r a, Tyszowieckie wiece, buty i konfederacja, „Twórczo Ludowa” 15(2000), nr 3, s. 1-2. 19 D. F r e e d b e r g, Potga wizerunków. Studia z historii i teorii oddziaywania, prze. E. Klekot, Kraków 2005, s. 160. 20 J. C l a i r, De Immundo. Apofatyczno i apokatastaza w dzisiejszej sztuce, prze. M. Ochab, Gdask 2007, s. 60. 21 F r e e d b e r g, dz. cyt., s. 161..

(5) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 93. Odpowied ley z pewno ci w potrzebie ukazania uratowanej istoty w jej nienaruszonej i zdrowej postaci. Jedynym sposobem, by za wiadczy o jej ocaleniu od niebezpieczestwa czy choroby, czy te by potwierdzi fakt podjcia próby zapewnienia ratunku, jest takie wa nie jego przedstawienie. Równocze nie jednak wymagane zdrowie i tyzn mona ukaza jedynie za pomoc cielesno ci, która jest dokadnie taka sama, jak cielesno tego, kto prosi czy skada dzikczynienie. Im blisze podobiestwo wizerunku do proszcego, tym wa ciwiej dopeniony akt proszenia, przedstawienie takie umoliwia bowiem sformuowanie za pomoc rodków wizualnych idei zdrowia czy te ocalenia konkretnej istoty. Co wicej, osoba boska, której si skada dziki lub do której kieruje si pro b – powiedzmy Chrystus czy Matka Boska – moe dziki temu rozpozna zanoszcego pro b czy dzikczynienie w sposób nie budzcy wtpliwo ci. Nie jest to jednak jedynie problem rozpoznania: obecne w postaci zastpczej ciao wydaje si tak rzeczywiste, e mona je jak rzeczywiste traktowa. Dziki swojej obecno ci w integralnej i nienaruszonej postaci jest daleko od wszelkich niebezpieczestw; cigo midzy tera niejszym a przeszym (lub oczekiwanym) zdrowiem zostaa zapewniona.22. Zatem wierno fizycznego podobiestwa midzy figur woskow a ywym modelem suya zarówno wiernym jak i samemu bóstwu… Przy okazji nie mona w tym miejscu (przed szerszym zarysowaniem problematyki tematu) nie wspomnie, i zjawisko figur woskowych, imitujcych ludzkie ciao, znalazo dodatkowe zastosowanie w dwóch innych obszarach; ju od staroytno ci w sztuce sepulkralnej (jako woskowe figury zmarych)23 oraz w sztuce medycznej (pod postaci woskowych modeli anatomicznych). Dla naszych rozwaa, szczególnie wanym zjawiskiem s oczywi cie woskowe modele anatomiczne, stanowice wymys XVIII wieku. Obiekty te powstaway w celach dydaktycznych, ale nie tylko, peniy funkcj „osobliwo ci” w prywatnych gabinetach, suyy artystom, prezentowane na mobilnych wystawach odgryway rol moralizatorsk, a teatralizujc obsceniczno i frywolno , dostarczay iluzji ycia24. Anatomiczne figury woskowe byy wytworem nowej epoki o zupenie innej wraliwo ci na ciao i percepcji zmysowej „woskowy model stanowi moe paradygmatyczny obraz przemian w strukturze wiedzy i w sferze wraliwo ci”. 25 Take w dyskursie medycznym stanowi22. Tame, s. 230-231. Tame, s. 215-228. Klasycznym ju dzieem podejmujcym ten temat jest praca Juliusa von Schlosser, Geschichte der Porträtbildnerei in Wachs, „Jahrbuch der kunsthistorischen Sammlungen des Allerhöchsten Kaiserhauses” 1910-1911, b. 29, s. 171-258. Nowsze wydanie z posowiem Thomasa Medicusa: J. von S c h l o s s e r, Tote Blicke. Geschichte der Porträtbildnerei in Wachs. Ein Versuch, Berlin 1993. 24 O fenomenie woskowych modeli anatomicznych zob. m.in. A. W i e c z o r k i e w i c z, Muzeum ludzkich cia. Anatomia spojrzenia, Gdask 2000, s. 156- 192; s. D. A r a s s e, Ciao, wdzik, wznioso, [w:] Historia ciaa, t I: Od renesansu do owiecenia, red. G. Vigarello, prze. T. Stróyski, Gdask 2011, s. 431-439. 25 W i e c z o r k i e w i c z, dz. cyt., s. 180. 23.

(6) 94. JOWITA JAGLA. y wyraz „redukowania diagnostycznej zmysowo ci”26, stanowic znak coraz silniejszego i zdecydowanego odchodzenia od posugiwania si dotykiem: „w teatrze figur anatomicznych uprzywilejowano oko. Badanie ciaa wymagao pewnego wspódziaania zmysów, ale figury nie byy przeznaczone do produkowania wiedzy, tylko do jej prezentowania”27. Co wane, woskowe modele anatomiczne narodziy si w duej mierze dziki inspiracji woskowymi figurami wotywnymi, penic w obszarze sztuki woskiej w pewnym sensie ich wizualn kontynuacj.. ROZWÓJ GESTU WOTYWNEGO. Zwyczaj fundowania wotywnych figur woskowych narodzi si podobnie, jak wymienione wcze niej inne wota woskowe w wiekach rednich, przy czym zjawisko to jest niezwykle zoone, rozwijao si bowiem wielotorowo, w rónych krajach i zmienne byo jego nasilenie w kolejnych stuleciach. Pierwsze informacje o skadaniu wotów z bryy wosku, wacej tyle, ile way ciao wotanta, pochodz z przeomu wieków X i XI. Jednak wzgldna powszechno fenomenu figur woskowych rozpoczyna si na pónocy Europy w wieku XIII i rozwija w XIV, zapocztkowana m.in. fundacj figury woskowej angielskiego króla Edwarda I, a take kolejnymi figurami: papiea Grzegorza IX (dla miasta Parya), hrabiego Artois w Bolonii, figur hrabiny von Savoyen w Lozannie, wykonan przez mistrza Robertusa de Beverlaco28 i figur syna ksicia Burgundii Filipa miaego (w Vienne, w 1398 roku). W XV i XVI wieku upowszechnia si zwyczaj skadania tego typu wotów w ród majtnej szlachty niemieckiej, austriackiej i woskiej (w przypadku tej ostatniej szczególnie we Florencji, w ko ciele Santa Annunziata, ale te m.in. w ko ciele w. Joachima w Sienie i ko ciele S. Maria del Carmelo w Neapolu). Jako dalsze przykady mona przywoa figury ustawiane od 1414 roku 26. Tame, s. 182. W XVIII wieku nastpia równie wyra na zmiana w obrazowaniu ikonografii anatomicznej. Jako przykad mona przywoa grafiki z dziea Bernhardusa Siegfrieda Albinusa Tables of the skeleton and muscules of the human body (1749 r.), które ukazywao ciao anatomiczne w ujciu idealistycznym, perfekcyjnym i harmonijnym, zob. K. S t o j e k - S a w i c k a, Anatomia a sztuki plastyczne w czasach nowo ytnych, „Medycyna Nowoytna. Studia nad kultur medyczn” 2007, t. 14, s. 23-24. 27 Tame. 28 A. H ö c k, Frühe Wachsvotive am Elisabethengrab in Marburg/Lahn, „Zeitschrift für Volkskunde” 1963, z. 59, s. 61; Ch. A n g e l e t t i, Geformtes Wachs. Kerze, Votive, Wachsfiguren, München 1980, s. 47..

(7) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 95. przy otarzu w. Jakuba w ko ciele farnym (dzisiaj franciszkaskim) w Salzburgu, figur hrabiego Leonarda z Görz z ko cioa w. Zygmunta w Bruneck z 1470/1480 roku (obecnie w Muzeum w Innsbrucku), czy te figury Lorenza Wielkiego powstae po spisku Pazzich, wymierzonym przeciwko Medyceuszom 26 IV 1478 roku29. Przypadek wotów Lorenza Wielkiego jest niezwykle interesujcy; by godnie podzikowa Bogu za wyratowanie, zoono je kolejno a w trzech wityniach: w ko ciele sióstr klarysek przy Via di San Gallo, w ko ciele Santa Annunziata i w ko ciele Santa Maria degli Angeli30. Wota wykona Verrocchio wraz z rze biarzem Orsinim, o czym wspomina Vasari: Dla Orsina nadesza nie lada sposobno , gdy wskutek zabójstwa Juliana Medyceusza i niebezpieczestwa, w jakim znalaz si jego brat, zraniony wówczas w katedrze florenckiej, przyjaciele i krewni Wawrzyca zamówili u niego wota z jego podobizn, które umieszczono w wielu miejscach witych. Orsini przy pomocy Verrocchia wykona midzy innymi trzy portrety z wosku jak ywe, opierajc si na drewnianej strukturze, jak to gdzie indziej wspomniaem, ponadto wzmocni trzcin i pokry woskow tkanin z piknymi fadami tak uoonymi, e niepodobna zobaczy dziea wykonanego lepiej i naturalniej. Gowy, rce, nogi zrobi z twardego wosku, puste wewntrz i odlane z natury, a twarz malowan olejno, z fryzur i innymi szczegóami, tak jak zachodzia potrzeba. Byy to tak naturalne portrety, tak podobne, e nie wyglday na woskowe, ale zupenie na ywe osoby, co sprawdzi mona na kadej z trzech wspomnianych figur. Jedna z nich stoi w ko ciele Klarysek przy via San Gallo, obok cudownego krucyfiksu. Ta figura ubrana jest w sukni, jak mia na sobie Wawrzyniec, kiedy zraniono go w szyj i obwizany pokaza si w oknie swego domu aby by widzianym, e yje, jak tego lud pragn, bo gdyby zgin, naleaoby go pom ci. Druga figura Wawrzyca, ubrana w dug zwyczajn sukni florentczyków na co dzie, znajduje si w ko ciele Zwiastowania u serwitów, nad mniejszymi drzwiami, obok miejsca, gdzie sprzedaje si wiece. Trzecia zostaa wysana do Asyu, do ko cioa Panny Marii Anielskiej i postawiona jest niedaleko figury Matki Boskiej31.. Wykonanie woskowych figur wotywnych wymagao znacznej wprawy, dlatego wytwarzali je specjalnie wykwalifikowani arty ci rzemie lnicy. I tak we Woszech od wieku XIII figury woskowe zwane Boti wytwarzali na zamówienie twórcy okre lani mianem Cerajuoli albo Fallimagini. Najsynniejsz rodzin Fallimagini bya familia Benintendi, której zaoycielem by y29. N e u h a r d t, dz. cyt., s. 12. A. Wieczorkiewicz (dz. cyt., s. 163) dodaje, i dziki woskowym podobiznom „wadca prezentowa siebie samego jako pobonego sug Boego (wszak funkcja figury bya dzikczynna), prezentacja ta pozwalaa jednocze nie wyrazi splendor panujcego rodu i jego szczególn pozycj w hierarchicznym porzdku wiata”. 30 Ch. H i b b e r t, Medyceusze, przek. A. Kominiak-Michalska, ód 1994, s. 134. 31 V a s a r i, ywoty najsynniejszych malarzy, rzebiarzy i architektów, t. 3, cz. 3, prze. K. Estreicher, Warszawa–Kraków 1985, s. 159-160..

(8) 96. JOWITA JAGLA. jcy w wieku XIV Giacopo Benintendi, po nim warsztat prowadzili bracia Orsino i Pagolo (XV w.)32. Jak dowodz dokumenty, klasztory wspópracoway z rzemie lnikami, tworzc rodzaj przedsibiorstwa wytwarzajcego figury, po wiadcza to m.in. zachowana umowa z 1481 roku, zawarta midzy wikariuszem z ko cioa Santa Annunziata Antonio da Bologna i artyst Archangelo di Zoane d`Antonio da Firenze (bracia z klasztoru zobowizywali si dostarcza wosk, natomiast rzemie lnik pozostay materia, czyli drewniane stelae, naturalne wosy, szklane oczy, farby, tekstylia i brokat)33. W kolejnych stuleciach produkcja wotów woskowych rozwijaa si coraz prniej, szczególnie na pónocy Europy, przy czym wytwórcami powyszych obiektów stawali si czsto mniej wytrawni modelatorzy woskowi, rzemie lnicy i piernikarze. Ci ostatni wykonywali gównie figury woskowe o mniejszych rozmiarach (ok. 20-40 cm), odlewane bd wyciskane z dwucz ciowych wklsych modeli. Modele te wyrabiano z cyny bd drewna (gruszy, klonu, buku i bukszpanu), co jednak istotne, niektóre z nich suyy zarówno do wytwarzania wotów jak i pierników, penic funkcj przedmiotu uywanego w celach wieckich i religijnych. Ten typ wotów przypomina w swojej formie i ujciu figury z pierników34 o urokliwym precyzyjnym rysunku stroju i ludowej urodzie. Jednocze nie w przypadku owych figurek woskowych nie mona mówi o indywidualizmie przedstawieniowych postaci, bowiem obiekty te powstaway w procesie seryjnym. Czsto wic powtarzay dany motyw, schemat postaci mskiej czy kobiecej z zaakcentowanym troskliwie oddanym strojem (mieszczaskim lub szlacheckim) czy misternymi fryzurami35. Oprócz tego typu wytwórców dziaali w Niemczech arty ci wykonujcy caopostaciowe, trójwymiarowe figury woskowe, wymagajce wikszego kunsztu, umiejtno ci i zaangaowania. W XVII i XVIII wieku figury woskowe umieszczano m.in. w wityniach Abersee, Tutenhausen, Volkach, Rosenheim, Monachium, Pürten i Kaufbeuren36. Akt fundacji dotyczy zarówno 32. A n g e l e t t i, dz. cyt., s. 47. Tame, s. 47. 34 B. M ö c k e r s h o f f, Votive und Weihegaben aus Wachs, [w:] „… Das Werk der fleissigen Bienen”. Geformtes Wachs aus einer alten Lebzelterei”. Ausstellung im Diözesanmuseum Regensburg. Emmeramsplatz 1. 30. November 1984 bis 3.Februar 1985, München–Zürich 1985, s. 75-85. 35 T. G a n t n e r, Wachs in einer «Sammlung für Volkskunde», [w:] Geformtes Wachs. Austellung 1980/81. Schweizerisches Museum für Volkskunde Basel, Basel 1980, s. 7; A n g e l e t t i, dz. cyt., s. 13. 36 R i t z, Die lebengroßen angekleideten Kinder-Wachsvotive in Franken, "Volksglaube Europas" 1981, t. III, s. 1-2; A n g e l e t t i, dz. cyt., s. 48; H. H i p p, Votivgaben. Heilung durch Glauben, Pfaffenhofen 1984, s. 50. 33.

(9) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 97. przedstawicieli warstw niszych – np. bogatych chopów, jak i wadców. W tym ostatnim przypadku doskonay przykad stanowi dwie figury woskowe synów elektora Maksymiliana I, ufundowane do kaplicy w. Benona w ko ciele N.M.P. w Monachium. Obie o wysoko ci 96 cm przedstawiaj ksicia elektora Ferdynanda Mari i ksicia Maksymiliana Filipa w pozycji klczcej, z modlitewnym gestem zoonych doni. Wota podkre laj powierzenie synów przez Maksymiliana I w. Benonowi, a wczenie ich w obszar kaplicy i przestrzenne scalenie z otarzem miao gwarantowa wypraszan opiek i wstawiennictwo. Przypuszcza si, i rze by te, o wysokiej klasie wykonania i fizycznym podobiestwie do obu chopców, wykona Alessandro Abondino – modelarz woskowy i medalier pracujcy w latach 1619-1645 na dworze w Monachium37. Jak wspomniano, fundacja figur woskowych bya te do powszechna w ród warstw szlecheckich (wotum szlachcianki Helene Ainhoferin z 1659 r., z Hohenaschau) i niszych (np. XVII-wieczne woskowe figury wiejskiej rodziny – rodzice z synem – z ko cioa w Pürten pod Kraiburgiem; XVII-wieczne woskowe wyobraenie matki z dzieckiem w kostiumie mieszczaskim z Sahach)38. „Woskowe ciao”, imitujce ciao wotanta, pozwalao poszerza akt wotywny o dodatkowy gest symboliczny – przybranie go w autentyczny strój nalecy do ofiarodawcy. W ten sposób niejako samoistnie dokonywa si proces podwojenia gestu wotywnego – ofiarowywano „wzór indywidualnego ciaa”, ale te ofiarowywano przynalene mu, osobiste okrycie. Nader istotne jest, i strój w który przyoblekano woskowe figury, nie móg by strojem codziennym, zwykym, powszednim. Oddawanie czci sacrum odbywao si m.in. przez prezentacj danej osoby w kostiumie od witnym: strój niedzielny, bogaty, podkre la niezwyky moment suenia Bogu i akcentowa akt publicznego goszenia zaistniaego cudu 39. Co wicej w niektórych wypadkach nie tyle ubierano figury, ile raczej je przebierano, co po wiadcza woskowe wotum z Halfing z 1628 roku, ukazujce figur 12-letniego syna bogatych chopów w kostiumie przypominajcym dziecic mod panujc w ród szlachty! Chopiec o bardzo realistycznej twarzy zosta ubrany w kaftan 37 Um Glauben und Reich Kurfürst Maximilian I. Katalog der Ausstellung in der Residenz in München 12.Juni–5.Oktober 1980, München–Zürich 1980, s. 560-561. 38 B. B r ü c k n e r, Kostüm-und trachtenkundliche Aufschlüsse bei ostbayerischen Wachsziehern, „Bayesriches Jahrbuch für Volkskunde” 1957, s. 23-26. 39 Zjawisko to dotyczy równie wotantów przedstawianych na malowanych tablicach wotywnych. Codzienna, zwyka odzie bya dopuszczalna jedynie w scenach wypadków przy pracy lub jako ubiór chorego, lecego w óku, zob. A. G u t z e r, Votivtafeln. Bildzeugnisse von Hilfbedürftigkeit und Gottvertrauen aus der Loretokapelle in der Wallfahrtskirche zu Oggersheim, Mannheim 1991, s. 14-15..

(10) 98. JOWITA JAGLA. spity w pasie acuchem, ozdobiony fantazyjnymi klapami, koronkami, guzikami, doln cz stroju tworz pludry i wykwintne trzewiki z klamrami. Cao sylwetki wykacza zdobienie w postaci czerwonej szarfy z kokard i skórzany pas ze szpad zawieszony na lewym biodrze40. Tak bogaty strój, przerysowany nie tylko w formie, ale te podnoszcy w swoisty sposób rang samego chopca i rodziny, zosta zastosowany celowo. Jest fenomenalnym przerysowaniem stroju od witnego, przekracza granice wyznaczone przez spoeczny porzdek, ale te lepiej prezentuje samo dziecko, nadajc mu szlachetny/szlachecki czyli lepszy rys. Naley podkre li, i popularno woskowych figur wotywnych w wiekach XVII i XVIII wynikaa m.in. z teatralno-inscenizacyjnej jako ci samej kultury baroku, dodatkowo wota te ujawniaj wizualn inspiracj kultowymi, ubieranymi figurami Dziecitka Jezus i witych. Impulsu do powstania ruchomych, ubieranych figur maego Jezusa dostarczaa w wiekach rednich literatura mistyczna, gównie z krgu cysterskiego i dominikaskiego41. Dziecitko Jezus nie objawia si w wizjach jako istota „statyczna” ale „aktywna” powraca na drzewo krzya, wyjawia tajemnice, uzdrawia, pozwala te (szczególnie zakonnicom) koysa si i by pielgnowanym. Literackie wizje maego Jezusa w XIII wieku zostay przeksztacone w konkretny, ikonograficzny wizerunek. Wtedy wa nie zaczy zyskiwa popularno woskowe figurki Dziecitka, przybierane w od witne szaty wyszywane zotymi nimi, ozdabiane kokardami i perukami z naturalnych wosów; ten typ witych wizerunków, okrzepy w XV i XVI wieku odnalaz oczywist kontynuacj w baroku. Poza tym wa nie w XVII i XVIII wieku istotn rol zyskay w religijno ci ubierane figury witych, sporych rozmiarów, o ruchomych czonkach (niektóre z nich osigay wysoko do 130 cm) i figury witych, których korpus stanowiy drewniane stelae „d wigajce” i eksponujce tekstylne relikwie (rze ba w. Mikoaja z Flühe z ko cioa w Sachseln) 42. Woskowe ciao Dziecitka Jezus, a take tekstylna jako , pozwalajca za pomoc ubrania przeobraa mobilne rze by czy rze by-stelae43, niewtpliwie wyznaczay pewien obszar wizualno-konstrukcyjny, z którego korzystali wytwórcy wotów. Te za , pomijajc 40. B r ü c k n e r, dz. cyt., s. 25. F. S c h m i t t - B r e u n i n g e r, E. R o t h, Ein Kind ist uns geboren. Christkind-Figuren aus sechs Jahrhunderten, München 1978, s. 10-12. 42 G.M. R i t z, Eine barocke Ankleidefigur, „Bayerisches Jahrbuch für Volkskunde” 1963, s. 109-112. 43 O dodatkach do cudownych figur – ubraniach, szatach, sukienkach, wosach zob. m.in. w: G. J u r k o w l a n i e c, Epoka nowo ytna wobec redniowiecza. Pamitki przeszoci, cudowne wizerunki, dziea sztuki, Wrocaw 2008, s. 187-202 (tutaj take bogata literatura tematu). 41.

(11) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 99. ich symbolik, nie byy niczym innym, jak tylko bardziej lub mniej mobiln rze b, przybran w naturalny strój.. FIGURY WOSKOWE Z TERENU FRANKONII. Odrbne i do niezwyke zjawisko stanowi wotywne figury woskowe (szczególnie dzieci w wieku od trzech do dwunastu lat), fundowane na obszarze Górnej i Dolnej Frankonii (diecezje Bamberg i Würzburg). Aktywizacja popularno ci tego gestu wotywnego okrzepa mniej wicej okoo 1880 roku, punkt kulminacyjny osign on w latach 1900-1910, a skoczy si w latach pidziesitych XX stulecia. Do najsynniejszych twórców owych figur wotywnych zalicza si Friedricha Roppelta z Bambergu oraz bambersk firm Poppenberger44. Obecnie, najwaniejszymi o rodkami, w których znajduj si najwiksze „kolekcje” niniejszych obiektów s: Wallfahrtsmuseum w Gößweinstein, Muzeum Diecezjalne w Bambergu, kaplica w. Anny w Marienweiher i zbiór wotywny (Votivkammer) w ko ciele w Vierzehnheiligen45. Frankoskie wota konstruowano zawsze w podobny sposób: miay one woskowe twarze i donie (rzadziej stopy), pozostae za czonki wykonywano z drewna, metalu i rónych materiaów wy cieajcych. Podstawowym wzorem dla produkcji owych wotów byy lalki, tym samym wota, podobnie jak lalki, miay na gowach peruki z naturalnych bd sztucznych wosów, szklane oczy i otwarte usta. Niezwykle wan rol peniy ubrania, w które odziewano figury. Byy to prawdziwe stroje dzieci (dziewczynki chtnie ubierano w sukienki z pierwszej komunii); co wicej wota te miay kompletny strój, a wic autentyczn bielizn, poczochy, skórzane buciki. Figury ozdabiano róacami, bukietami kwiatków trzymanymi w doniach oraz wiankami na gowach wotów dziewczcych. Kwiaty w postaci bukiecików czy wianków w naturalny sposób podkre lay uroczysty moment zawierzenia i stwarzay nastrój religijnego wita, jak wiadomo, byy to „artefakty” uywane w trakcie wanych religijnych wit czy procesji. Figury ustawiano w szklanych gablotach, witrynach i kasetach wyklejanych niekiedy z tyu tapet, za na przednich szybach umieszczano tekst, który wyja nia dane wotantów (imi i nazwisko dziecka, 44. A n g e l e t t i, dz. cyt., s. 49. Zob. G.M. R i t z, dz. cyt.; s. 1-63 K r i s s, G o c k e r e l l, dz. cyt., s. 105; K.H. B r ü c k n e r, G. D i p p o l d, P. R u d e r i c h, Ch. S c h w e ß i n g e r, Gößweinstein. Sakralne Mitte der Fränkischen Schweiz, Staffelstein 1998, s. 82; M.A. D a n z e l, K.H. B r ü c k n e r, P. R u d e r i c h, Marienweiher. Der Wallfahrt im Frankenwald, Dresden 2002, s. 12-14. 45.

(12) 100. JOWITA JAGLA. ewentualnie jego rodziców) i czas ofiarowania figury. Wszystkie wymienione elementy zdobice figur powodoway, i wota te byy bardzo kosztowne (przed I wojn wiatow wotum takie kosztowao 70 marek przy pensji robotnika wynoszcej midzy 25 a 110 marek). Fakt ten powodowa, i wiele rodzin nie mogo sobie na nie pozwoli, czsto wic figur mona byo ufundowa dopiero kilka lat po uzdrowieniu dziecka – czas ten by potrzebny by zebra odpowiednia sum46. W Vierzehnheiligen skadanie woskowych darów wotywnych byo w wiekach rednich i pó niej tak powszechne, e tamtejsz Votivkammer zwano Wachskammer47, skadano tutaj bardzo rónorodne woskowe wota, zarówno wyobraenia fragmentów ciaa, kawaki wosku, rze bione woskowe kompozycje o tematyce religijnej, jak i oczywi cie caofigurowe wota woskowe dzieci i dorosych. I. M. Ritz, piszc swój artyku w 1926 roku, wspomnia m.in. o figurach dzieci oraz o dwóch woskowych figurach onierzy 48. Gest fundowania woskowych figur osób dorosych dokumentuje równie fotografia zamieszczona w tek cie J. von Schlossera, ukazujca sporych rozmiarów drewniane gabloty z umieszczonymi w nich figurami dorosych kobiet. Niestety dzisiejsza Votivkammer pozbawiona jest wielu obiektów. Zachowane wota to w wikszo ci woskowe niemowlaki w zawijakach (wzorowane na ujciach Dziecitka Jezus) i figury nieduych rozmiarów, przypominajce lalki. Cz z tych obiektów znajdowaa si pierwotnie w gablotach, przy czym dzisiaj pozbawiono je symbolicznej oprawy, przez co wraenie odbioru jest zdecydowanie znieksztacone, by nie powiedzie gorsze. Ciekawsze i wyszej jako ci obiekty mieszcz si w kaplicy w. Anny w sanktuarium Marienweiher, niestety z kolei w tym wypadku figury zostay „przytoczone” innymi wotami (obrazkami, wiecami, dewocjonaliami). Mimo widocznej potrzeby konserwacji wota te (w liczbie kilkunastu, w tym dwa wota przedstawiajce dzieci w zawijakach) zdradzaj bardzo dobr jako wykonania w pracowniach bamberskich i prezentuj klasyczny typ samodzielnej figury wotywnej. W wikszo ci s to wota pochodzce z lat 20. XX wieku, wszystkie umieszczone w przeszklonych kasetach, przy czym nie wszystkie kasety maj napis.. 46. Por. R i t z, dz. cyt., s. 6-12. Wikszo cennych figur woskowych, przechowywanych w tym sanktuarium, zagina, Zob. I.M. R i t z, Die Wachskammer zu Vierzehnheiligen, [w:] St. Heinrichskalender. Familienkalender für Frankenvolk 1926, Bamberg 1926, s. 85-91. 48 Tame, s. 87. 47.

(13) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 101. Najwikszy i najpikniej wyeksponowany zbiór figur woskowych mie ci si w Wallfahrtsmuseum w sanktuarium Trójcy witej w Gößweinstein. Po kilkuletnim remoncie i gruntownej konserwacji kilkudziesiciu wotów muzeum zostao ponownie otwarte w 2008 roku, oferujc „ wie” ekspozycj i profesjonalny katalog obiektów opracowany przez dr Regin Urban. Sanktuarium w Gößweinstein stanowio jedno z najwaniejszych o rodków pielgrzymkowych, w których fundowanie figur woskowych byo bardzo popularne (notuje si je od poowy wieku XIX do 1952 roku). Ogóem zachowao si 108 obiektów, przy czym w muzeum prezentowanych jest obecnie 25 figur dzieci i dwie figury dorosych (pozostae s nadal konserwowane, trzy wota mieszcz si w Muzeum Diecezjalnym w Bambergu). Warto zaznaczy fakt, i wiele z tych figur byo fundowanych przez emigrantów bardzo biednej Jury Frankijskiej, którzy na pocztku wieku XX masowo wyjedali do Stanów Zjednoczonych, co wiadczy nie tylko o nieutraconej religijno ci, ale te o popularno ci samego sanktuarium. Najstarsz zachowan figur, o wyjtkowej urodzie jest tzw. Modlca si z po. XIX wieku, któr znaleziono przypadkowo na wiey ko cielnej pod mechanizmem starego zegara, dokd prawdopodobnie trafia w 1956 roku, po likwidacji ko cielnej Votivkammer. Jej fryzur tworzy warkocz (wykonany z prawdziwych wosów), jako jedyna z wszystkich figur ma te donie zoone do modlitwy49. Kolejne „wizerunki” dzieci, zamieszczone w gablotach, reprezentuj róny poziom wykonania, od obiektów bardzo sabych, prowincjonalnych, „strasznych w ujciu lalek”, do wrcz wybitnych, wzruszajcych, silnie dziaajcych, urokliwych w zatrzymanym kadrze wotywnej kreacji. Do najwaniejszych wotów, reprezentujcych wysoki poziom wykonania, naley delikatny, niemale ba niowy wizerunek Johanna Häffnera z 1923 roku, zwany Maym Paniczem. Jest to jedno z wotów ofiarowanych w Gößweinstein przez niemieckich emigrantów z Ameryki. Bardzo istotnym elementem figury jest pieczoowicie oddany strój, o specyficznym, rzadkim ciciu krawieckim i powszechny motyw bukietu kwiatów trzymanych w doniach50. Równie urokliw figur jest wotum Marii Schlemmer z 1938 roku – dziewczynki, która w wieku 9 miesicy zachorowaa na krztusiec i zapalenie puc. Po cudownym uzdrowieniu rodzice wraz z sam Mari udali si na pielgrzymk do Gößweinstein, gdzie zoyli dzikczynne wotum51. Wikszo informacji o powodach fundacji wotów nie zachowaa si, tym cenniejsze wic staj si obiekty, których 49. R. U r b a n, Unterwegs im Wallfahrtsmuseum Gößweinstein, Gößweinstein 2008, s. 37. Tame, s. 25. 51 Tame, s. 30. 50.

(14) 102. JOWITA JAGLA. historia powstania jest znana i potwierdzona zapisem. Jako dwa szczególne przykady mona przywoa wotum Heinricha Planka z 1952 roku i Evy Dürrbeck z 1955. Pierwsza figura ukazuje peen refleksji portret chopca, który w 1950 roku, w wieku 2 lat zosta pogryziony przez psa, w wyniku czego cae ciao ogarna infekcja. Lekarze ze szpitala w Bayreuth poinformowali rodzin o mierci klinicznej i nie chcieli ju wicej leczy chopca, wtedy dziecko zostao zabrane do domu i powierzone w sanktuarium, gdy chopiec wyzdrowia, rodzice powzili zamiar fundacji wotum52. Z kolei wotum Evy Dürrbeck przedstawia trzyletni dziewczynk, któr potrci motocykl, w wyniku wypadku nastpio pknicie podstawy czaszki, obustronny parali i piczka, w zwizku z czym lekarze nie dawali jej adnych szans, jednak Eva cudownie wyzdrowiaa, za ojciec dziewczynki zamówi wotum w synnej firmie Poppenberger za bardzo wysok sum 150 marek53, co potwierdza doskona jako figury i jej szczególny urok. Tak, jak wspomniano, na temat wikszo ci figur nie zachoway si adne dokumenty, które dzisiaj pomogyby w prze ledzeniu idei ich powstania. Jednym z takich niepoznanych bliej wotów jest pikna i kosztowna figura Josepha Pöhlmanna z 1904 roku (syna mistrza kowalskiego z Kirchehrenbach)54. Do najcz ciej publikowanych obiektów z Gößweinstein naley synna figura Kathariny Kupfer (z domu Wagner), ufundowana przez jej rodziców Andreasa i Katharin Wagner w 1952 roku. Wotum przedstawia Katharin Wagner, która zmara w 1947 roku w wieku 24 lat. Porównanie figury ze zdjciem z gazetowego nekrologu potwierdza podobiestwo midzy sam dziewczyn a jej woskowym sobowtórem, co podkre la fakt, i figura zostaa zamówiona u wykwalifikowanego i powanego wykonawcy – w bamberskiej firmie Poppenberger55. Dodatkowym atutem figury jest bajecznie kolorowy kostium i korona – bogaty ludowy strój lubny; w ten sposób zrozpaczeni rodzice, uzbierawszy odpowiedni sum pienidzy na wotum, po kilku latach od mierci córki umie cili w ko ciele jej wizerunek, w najlepszym stroju jaki posiadaa, w miejscu kultu witej Trójcy. Figura Kathariny Kupfer nie symbolizuje powrotu do zdrowia, nie wiadczy o przywróconej nadziei, jest wyrazem mio ci rodziców do dorosej córki, ale ujawnia jeszcze jeden wany aspekt, istotny dla idei skadania wotów, które nie zawsze wyraay akt cudownego wyzdrowienia/wyleczenia/uratowania. Istnieje cakiem spora grupa 52. Tame, s. 36. Tame, s. 28. 54 Tame, s. 25. 55 Tame, s. 34. 53.

(15) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 103. obiektów (gównie tablic malowanych) przedstawiajcych zmarych lecych w ókach, w miertelnych koszulach, bd z krzyykami w doniach 56, wota tego typu stanowiy dzikczynny dar, wspierajcy modlitwy za zmarego57. Bogosawione jest wic zarówno zdrowie, jak i mier zakoczona szcz liwym przyjciem do Królestwa Niebieskiego. Drug figur z Gößweinstein przedstawiajc osob doros stanowi wotum mczyzny z 1905 roku, przypominajce sklepowe manekiny, nie jest ju tak wyrafinowanym realistycznie portretem, jak wotum Kathariny Kupfer (zdjcia archiwalne dowodz, i pierwotnie mczyzna mia wsy). O randze wotów z sanktuarium w Gößweinstein wiadczy fakt, i a trzy z nich zostay wyeksponowane w Muzeum Diecezjalnym w Bambergu jako wirtuozerski przykad sztuki wotywnej z Frankonii (wotum dziewczynki z Reuth – 1907; wotum chopca Johanna Fuchsa – 1900; wotum dziecka w zawijakach –1906). Dwa pozostae obiekty znajdujce si na wystawie to wotum dziewczynki z Hollfeld (1. lub 2. dziesiciolecie XX wieku) i wotum dziecka w zawijakach z Burgwindheim (ok. 1900). Woskowe figury z Frankonii stanowi fenomen sztuki wotywnej z kilku powodów. Po pierwsze powstaway na niewielkim terytorium, w pewnym sensie zamknitym, uksztatowanym pod wzgldem przestrzennym, religijnym i kulturowym. Std ikonografia frankoskich figur ma zamknit i nieewoluujca formu, która po stu latach wyczerpaa si bezpowrotnie. Kolejn cech tych obiektów jest wyra ny i moe a nadto dominujcy wpyw ówczesnej XIX-wiecznej mody na lalki, wikszo wotów wyobraajcych dzieci „przemycaa” cechy cennej, idealnej, podanej zabawki. W ten sposób figura konkretnego dziecka nie opieraa si na indywidualnych cechach fizycznych, a kreowaa idealistyczny obraz. Przytoczono wcze niej sowa D. Freedberga, który podkre la wag podobiestwa figur woskowych do ywego modela – podobiestwo dopeniao akt ofiarowania i pozwalao Bogu rozpozna konkretnego czowieka. Jak jednak wida, frankoskie wota w wikszo ci nie s lustrzanymi odbiciami wotantów. Brak skrupulatnego podobiestwa czy tylko nieznaczne podobiestwo do ofiarodawcy, charakterystyczne dla tej grupy niemieckich figur woskowych, zauwaa ju J. von Schlosser58, jednak cecha ta stanowi znak pewnego procesu – emancypacji woskowych podobizn. Wota 56 Niekiedy krzye umieszczone byy nad gowami postaci, zob. L. S c h m i d t, Ausstellung Südtiroler Volkskunst. Katalog, „Österreichische Zeitschrift für Volkskunde” 1960, z. 1, s. 248. 57 L. K r i s s - R e t t e n b e c k, Bilder und Zeichen religiösen Volksglaubens, München 1971, s. 53. 58 V o n S c h l o s s e r, dz. cyt., s. 60..

(16) 104. JOWITA JAGLA. zwykle byway sobowtórami osób yjcych, ale gdy nimi nie byy, nie zmieniay swojego statusu symbolicznego59. Nie peniy jedynie roli portretu zastpczego konkretnej osoby, byy bowiem „uwikane” w wielowiekowy ryt gestu wotywnego – bdcego duchowym lubem midzy ofiarodawc a bóstwem. Trzeba przy tym podkre li, i frankoskie figury woskowe miay inny zbiór rodków dziaajcych wyróniajco i indywidualistycznie. Gównym elementem, który „wzmacnia personalizacj”, by osobisty, prywatny ubiór dziecka/osoby dorosej i osobisty róaniec, którym dekorowano figur. Ostateczny akt przeobraajcy figur woskow/marionetk/lalk, w takie, a nie inne, dziecko/osob doros stanowi podpis umieszczany na gablocie – pisemne wiadectwo intencji wotywnej. Zachowane dokumenty ko cielne, archiwalia, podpisy na gablotach stanowi przy okazji wane ródo wiedzy medycznej na temat chorób przeomu XIX i XX wieku, gdzie dominoway: krztusiec, choroby puc, dyfteryt i tec60, z kolei w przypadku zaistniaych wypadków dokumentuj sposoby leczenia i zalecane kuracje, niestety czsto nieskuteczne. Frankoskie figury stanowi ostatni czasowo akt jednej z najpopularniejszych formu wotywnych; ich hermetyczno , konstrukcja wizualna, oparta na powtarzalnym schemacie, ograniczone rodki wyrazu formuuj pewien obraz, który w gruncie rzeczy czyni je obiektami manierystycznymi. Owa maniera jest wyrazem schykowo ci sztuki wotywnej i schykowo ci samego gestu wotywnego. Jednak obiekty te cechuje niezwyky urok i wdzik oraz niezaprzeczalne wraenie tajemnicy. Pozornie lalkowate figury, zamknite szczelnie w ramach-gablotach zdaj si by zastyge w bezruchu tylko na chwil, s u pione w momencie przechodzenia ze mierci do ycia. Cho podpisy wiadcz o zaistniaym ju cudzie, woskowe figury zdaj si cigle trwa w oczekiwaniu na ów cud. Mimo wielu cech rónicych frankoskie wota od wotywnych figur z innych regionów, wszystkie te obiekty czy ponadczasowa i ponadterytorialna idea, któr doskonale uj H. Belting dostrzegajc ich niema rol w yciu publicznym i religijnym, stwierdzajc, i „sztuczne ciao przejo religijn reprezentacj ywego ciaa zarówno w sensie retrospektywnym jego obywatelskiej egzystencji, jak te w prospektywnym sensie przyszego zmartwychwstania ciaa. W ten sposób jego obecno w procesie przemiany w obraz wy-. 59 60. T. M e d i c u s, Nachwort, [w:] J. von S c h l o s s e r, Tote Blicke…, s. 141. R i t z, dz. cyt., s. 16..

(17) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 105. penia interwa, istniejcy midzy mierci danej osoby i Sdem Ostatecznym”61.. SPIS ILUSTRACJI 1.Wotywna figurka woskowa mczyzny – przód i ty (typ wytwarzany z drewnianej formy), XVIII wiek, Niemcy. (ilustracja pochodzi z ksiki: R. Andree, Votive und Weihegaben des Katholischen Volks in Süddeutschland, Braunschweig 1904). 2. Wotywna figurka woskowa kobiety - przód i ty (typ wytwarzany z drewnianej formy), XVIII wiek, Niemcy. (ilustracja pochodzi z ksiki: R. Andree, Votive und Weihegaben des Katholischen Volks in Süddeutschland, Braunschweig 1904). 3. Ekspozycja wotywnych figur woskowych, Wallfahrtsmuseum, Gößweinstein, Niemcy. (fot. Jowita Jagla). 4. „Modlca si” – wotywna figura woskowa, XIX w., Wallfahrtsmuseum, Gößweinstein, Niemcy. (fot. Jowita Jagla). 5. Figura wotywna Johanna Häffnera, 1923 r., Wallfahrtsmuseum, Gößweinstein, Niemcy. (fot. Jowita Jagla). 6. Figury wotywne Kathariny Kupfer (z domu Wagner), 1952 r., i mczyzny 1905 r., Wallfahrtsmuseum, Gößweinstein, Niemcy. (fot. Jowita Jagla).. FROM A NOBLE SUBSTANCE TO AN IMITATIVE BODY. THE PICTURE AND THE MEANING OF WAX FIGURES IN A VOTIVE GESTURE. Summary In a rich arsenal of votive gifts wax ones undoubtedly deserve a special attention. They were common as soon as early Middle Ages and they were used until the 20th century. There was a variety of such votes, starting with candles, through lumps of wax, and ending with full-scale wax figures that started being used as a votive gesture at the break of the 13th and 14th centuries in the north of Europe. In the 15th and 16th centuries this custom became popular among the wealthy German, Austrian and Italian noblemen. Making wax votive figures took a lot of skill so they were made by specially qualified artists (in Italy wax figures called “Boti” were produced by sculptors called “Cerajuoli” or “Fallimagini”). Religious orders collaborated with the artists-artisans, undertaking to supply wax, whereas the artisans prepared wooden frames, natural hair, glass eyes, paints, textiles and brocade. In the next centuries the production of wax votes developed ever more dynamically, especially in the north of Europe, with less skilled wax modelers, artisans and gingerbread bakers often being their producers. The latter ones mainly made smaller wax figures, cast or squeezed from two-part concave models (this type of votes in its form and type reminded of figures made of gingerbread).. 61. B e l t i n g, Antropologia obrazu. Szkice do nauki o obrazie, przek. M. Bryl, Kraków 2007, s. 130..

(18) 106. JOWITA JAGLA. Wax votive figures (especially of children aged three to twelve) founded at the area of Upper and Lower Franconia (the Bamberg and Würzburg Dioceses) from the middle of the 19th to the middle of the 20th century are a separate and rather unusual phenomenon. Popularity of this votive gesture became stable about 1880, in the years 1900-1910 it reached its climax; and in the 1950s it came to an end. Franconian votes were always constructed in a similar way: they had wax faces and hands (more rarely feet), and the other members were made of wood, metal and some other padding materials. Dolls were a dominating model for the production of these votes, and that is why, like dolls, they had wigs made of natural hair on their heads, glass eyes and open mouths. A very important role was played by clothing, in which figures were willingly dressed; they were children’s natural, real clothes (girls were often dressed in the First Communion dresses); moreover, the votes had complete clothing, which means they had genuine underwear, tights, leather shoes. The figures were supplied with rosaries and bouquets held in their hands, and on the heads of girls there were garlands. The figures were put in cabinets and glass cases, sometimes with wallpaper on the back wall, and they had a longer text on the front glass with the name of the child, or possibly of its parents, and the time when the figure was offered. Despite the many features making the Franconian votes different from votive figures from other regions, all these object are joined by a timeless and universal idea, in which – quoting H. Belting – “an artificial body has assumed the religious representation of a living body (…)”. Key words: wax, wax figure, votive gifts, iconography, symbolism. Translated by Tadeusz Karowicz. OD SUBSTANCJI SZLACHETNEJ DO CIAA IMITACYJNEGO OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH W GE CIE WOTYWNYM. Streszczenie W bogatym zbiorze darów wotywnych na niewtpliw uwag zasuguj wota woskowe powszechne ju od wczesnego redniowiecza i wykorzystywane po wiek XX. Wota te miay du rónorodno , poczwszy od wiec po bryy wosku, a wreszcie woskowe figury czsto naturalnych rozmiarów, które zaczy by wykorzystywane w ge cie wotywnym na przeomie XIII i XIV wieku na pónocy Europy. W XV i XVI wieku zwyczaj ten upowszechni si w ród majtnej szlachty niemieckiej, austriackiej i woskiej. Wykonanie woskowych figur wotywnych wymagao znacznej wprawy, dlatego wytwarzali je specjalnie wykwalifikowani arty ci (we Woszech figury woskowe zwane Boti wytwarzali twórcy okre lani mianem Cerajuoli albo Fallimagini), klasztory wspópracoway z artystami – rzemie lnikami zobowizujc si dostarcza wosk, natomiast rzemie lnicy przygotowywali materia, czyli drewniane stelae, naturalne wosy, szklane oczy, farby, tekstylia i brokat. W kolejnych stuleciach produkcja wotów woskowych rozwijaa si coraz prniej, szczególnie na pónocy Europy, przy czym wytwórcami powyszych obiektów stawali si czsto mniej zdolni modelatorzy woskowi, rzemie lnicy i piernikarze. Ci ostatni wykonywali gównie figury woskowe o mniejszych rozmiarach, odlewane bd wyciskane z dwucz ciowych wklsych modeli (ten typ wotów przypomina w swojej formie i ujciu figury z pierników)..

(19) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 107. Odrbne i do niezwyke zjawisko stanowi wotywne figury woskowe (szczególnie dzieci w wieku od trzech do dwunastu lat) fundowane na obszarze Górnej i Dolnej Frankonii (diecezje Bamberg i Würzburg) od poowy XIX stulecia do poowy wieku XX. Aktywizacja popularno ci tego gestu wotywnego okrzepa mniej wicej okoo 1880 roku, punkt kulminacyjny osign on w latach 1900-1910 i skoczy si w latach pidziesitych XX stulecia. Frankoskie wota konstruowano zawsze w podobny sposób: miay one woskowe twarze i donie (rzadziej stopy), pozostae za czonki wykonywano z drewna, metalu i rónych materiaów wy cieajcych. Dominujcym wzorem dla produkcji owych wotów byy lalki, dlatego tak jak lalki miay one na gowach peruki z naturalnych wosów, szklane oczy i otwarte usta. Niezwykle wan rol peniy ubrania, w które odziewano figury, bdce naturalnymi, prawdziwymi strojami dzieci (dziewczynki chtnie ubierano w sukienki z pierwszej komunii); co wicej wota te posiaday strój kompletny, a wic ubierano je w autentyczn bielizn, poczochy, skórzane buciki. Figury ozdabiano róacami i bukietami kwiatków trzymanych w doniach, oraz wiankami na gowach wotów dziewczcych. Figury ustawiano w szklanych gablotach, witrynach i kasetach wyklejanych niekiedy z tyu tapet i podpisywanych na przedniej szybie duszym tekstem, który wyja nia dane wotantów (imi i nazwisko dziecka, ewentualnie jego rodziców) i czas ofiarowania figury. Mimo wielu cech rónicych frankoskie wota od wotywnych figur z innych regionów, wszystkie te obiekty czy ponadczasowa i ponadterytorialna idea, w której cytujc H. Beltinga „sztuczne ciao przejo religijn reprezentacj ywego ciaa […]”. Sowa kluczowe: wosk, figura woskowa, wota, ikonografia, symbolika..

(20) 108. JOWITA JAGLA.

(21) OBRAZ I ZNACZENIE FIGUR WOSKOWYCH. 109.

(22) 110. JOWITA JAGLA.

(23)