Uwarunkowania i perspektywy spłaty zadłużenia zagranicznego Polski

Pełen tekst

(1)Lidia Mesjasz Ka•• d,. Mlt.by".rodowych St •• u.kow O•• p.... rnyc.. Uwarunkowania i perspek s aty zadłużenia zagraniemego olski l. Wprowadzenie Zadłużenie. zagraniczne Polski przestało by ć zagrożeniem dla rozwoju gospodarczego po 1994 r. dzięki uzyskanej od wierzycieli zagranicznych znacznej redukcji długu . Ostatnio zaczęly się jednak pojawi"ć opinie ostrzegające przed możliwością powrotu kryzysu zadlużenia w połowic obecnej dekady w następstwie kumulacji splat "starego" dlugu (tj. powstałego przed 19S9 r.). W związku z tym warto spróbować przedstawić ten problem wc wlaściwej perspektywie. Podstawowym celem opracowania jest próba odpowiedzi na następujące pytama: - czy przyszla obsluga zagranicznego zadlużenia będzie problemem oraz jakie warunki muszą być spelnione. aby splata dlugu nie obci"żala nadmiernie budżetu państwa i gospodarki jako cal ości . - jakie są możliwe zagrożenia dla pelnej i terminowej obslugi zadlużenia zagranicznego wynikajqcej z terminarza splat. - jakie dzialania powinny być podejmowane w celu lagodzenia przyszłych problemów związanych z obsług" zadlużenia zagranicznego. Tak zarysowany cel pracy wyznacza jednocześnie zakres problemów badawczych. które zostaly podjęte w kolejnych częściach opracowania. I tak w pkt. 2 przedstawiono koszly obslugi zadlul.cnia zagranicznego ponoszone przez budżet palistwa w latach '995-2000 . W pkt. 3 omówiono rozmiary i strukturę zadlużenia zagranicznego budżetu palislwa w latach 1994- 2000. W pkt. 4 przedstawiono rozmiary. dynamikę wzrostu oraz strukturę zadłużenia.

(2) Ue/ja Mnjas:. zagranicznego sektora przedsiębiorstw \V latach I 996-·200n. Punkt 5 zawiera terminarz sphl! zadlużenia zagranicznego budżetu patistwa w latach 2001 - 2010 . W pkl. 6 przedstawiono zagrożenia dla pchlej i tenninowej obslugi zadlużenia wynikającej z terminarza splat. W pkl. 7 dokonano oceny obcią;;.c,i i problemów związanych z przy szlą obslug,1 dlugu oraz omówiono dziahmia. które "I podejmowane oraz takie. które mogłyby być podejmowilne dła lagodzenia tych problemów. W pkl. 8 sformułowano warunki. jakie powinny byc spełnione. aby obsługa zadłużenia zagranicznego w obecnej dekadzi e nie obci'lżała nadmiernie budżetu pa,istwa i gospodarki jako calo śc i . W opracowaniu przyjęto tradycyjną definicję puolicznego zadłużenia zagranicznego. które obejmuje zooowiązania Skarbu Pa,istwa 7. tytułu kredytów udzielonych przez zagranicznych wierzycieli (publicznych i prywatnych). a także z tytulu pozostaj'lcych do wykupu skarbowych papierów wartościo wych emitowanych przez rZ'ld polski na rynkach zag ranicznych . Definicja ta nie obejmuje jednakże skarbowych papierów wartościowych emitowanych w Pol sce. będ'lcych w posiadaniu nicrezydentów.. 2.. Obclqł.nle budłetu państwa obsług q zadłułenla. zagranicznego w latach 1995-2000 lat 90. to okres przelomowy w kwestii rozwiązania problemu zadłużenia zagranicznego Polski. Umowy podpisane z wierzycielami zagranicznymi w sprawie redukcji i restrukturyzacji zadłużenia (z Klubem Paryskim w 1991 r. i z Klubem Londyńskim w 1994 r.) unormowały nasze stosunki z wierzycielami i zapoczątkowały nowy ich etap. Do 1994 r. Polska tylko częściowo regulowała swoje zobowiązania kredytowe. czego konsekwencją. obok napię tych stosunków z wierzycielami. był pogłębiaj'l c y się z roku na rok .,nawis długu", stanowiący jedną z zasadniczych barier rozwoju polskiej gospodarki. Od 1995 r. Polska w całości obsługuje swoje zadłużenie zagraniczne . W latach 1995- 2000 ciężar obsługi zadłużenia pozostawał relatywnie niski, na co wskazują dane Ministerstwa Finansów zamieszczone w tabeli I . Wynika z nich. że w drugiej połowie lat 90 . łączne koszty obsługi długu pubłicznego wynosiły średnio 1.5 młd USD rocznie. z czego spłaty odsetek wahały się w przedziałe 950- ł250 mln USD , a spłaty kapitału od ok. 250 mln USD do ok. 600 mln USD. Dopiero w 2000 r. obciążenie budżetu państwa obsługą długu wzrosło do 2,2 mld USD, do czego przyczynił się znaczny wzrost spłat rat Pierwsza. połowa. kapitałowy c h. Wskaźniki względnego obciążenia hudżetu spłatami zadłużenia. zagranicznego (relacja obsługi do PKB i eksportu towarów i usług) również były niskie i wykazywaly tendencję spadkową. Relacja spłat rat i odsetek do PKB zmniejszyła się z 1,3% w 1995 r. do 1.0% w 1999 r.. a relacja obsługi długu do.

(3) U~V(Jrllllkmv(llli(l. i. ••. --'----'. eksportu - z 5.7 % w 1995 r. do 4.6 % w 1998 r. Niewielki wzrost tych wskaź ników wystąpi l dopiero w 2000 r.. ,de i tak pozostawaly one na umiarkowanym pozIomIc . •. •. Tabeli, ). państwa. S płat y. rat. kapitałowych. i odsctck z. t y tułu zad łu że ni a. zagwniczl\cgo. bud że tu. w lalach 1995 - 2000 ( w mln US D ). Wyszł:l.cgól niell ie RilI y kapiłalowc Odsetki Razem. ... ...................... ....... .. '.", "" ,. '., .". '. ... 1996. 1997. 19t)X. '57. 347. 1244. [235 15X2. 467 1129. 4K l IOK5. 1596. 1566. _.. 15tlJ ". ". ,. ,. do PKB (W %). Obsługi1 długu. do eksp0l1u. u s ług (W %). 1999 62() 964. 1593 ' ,. , , , '"' " ,. Obsługa d łu g u. towarów i. 1995. 200(yt 1200 lO l 1 22 11. .,. IJ. 1.2. l ,l. l ,O. l ,n. U. 5,7. 5,7. 5,2. 4.6. ..54. 7.0. a dane wSlI;pnc: Zró<llo: danc Mini sterstwa Finansów na p<xlslawic : W . Malcd:.!. Ol}(:il/~tllit' d/li hud;,dll/Jtuis!wa :. ,y/ulil f'r ::.ys:.h'j o h.\"I/lg;; .\-p!a'y ::.adlll::'t'lIitl :;agran it·:;/Icgo . .,S tud ia Finanso we" 200 1, nr 56. s. J 1- 31 oraz dane NBP i obliczenia wlasne .. Umiarkowane obc ią żenie budżetu państwa obs łu g'l zagranicznego dlugu było efektem wspomnianych porozumieli z wierzycielami rZ'ldowymi i bankami komercyjnymi. Dzięki nim splaty zagranicznego zad lu żenia zostal y rozlożone na wiele lat (do 2014 r. wobec Klubu Pary skiego i 2024 r. wobec Klubu Londyński ego), wedlug tendencji rosnącej, aby dać Polsce czas na zrestrukturyzowanie gospodarki i rozwój. W efekcie wspomnianych porozumień nasze zadlużenie zostało zredukowane o 50% w wyraże niu wartości bieżącej netto (lIet presell/ va/ue), które przybrało formę przede wszystkim znacznej obniżki oprocentowania długu. Od tej pory duża część polskiego długu ma oprocentowanie s tałe. znacznie ni ższe od rynkowego. W wypadku znacznej częśc i długu wobec Klubu Paryskiego jego oprocentowanie wynosi ok. I % . W wypadku części (ok. 60%) ob ligacji Brady'ego, na które zos t a ł za mieni ony nasz dług wobec banków komercyjnych, jest to oprocentowanie rzędu 3- 4%, natomiast średni e oprocentowanie zagranicznego dlugu publicznego w latach 1995-2000 wynosi lo 3,3% , Dla porównania średnie oprocentowanie nowyc h pożycze k zaciąganych przez polski rząd w latach 1995- 2000 na międ zy narodo wych rynkach finansowych wynosi lo ok. 6.5%',. I W. Małccki. Ohciąfe l/;ll dla hm/::'etll ... , s. 30 ..

(4) Lidia. 3. Wielkość I struktura zadłużenia zagranicznego budżetu państwa w latach 1994-2000 Zadłuż.enie. zagraniczne budżetu patistwa na koniec 2000 r. wynosiło 29,2 mld USD, co stanowiło 42%, całego zadłużenia zagranicznego Polski (tabela 2), przy czym jego udział wykazywał tendencję spadkow'l w ostatnich łatach. Dla porównania w ł996 r. zadłuż.enie budżetu patistwa stanowiło jeszcze 77,5% całego zagranicznego długu, Największa część zadłul,enia zagranicznego budżetu przypada nadał na wierzycieli zrzeszonych w Klubie Paryskim (21 ,2 młd USD, tj. prawie 73%). W chwili podpisywania umowy z wierzycielami rządo wymi o redukcji i restrukturyzacji zadłużenia (2ł IV ł99ł r.) wynosiło ono ok. 33 mld USD. Spadek długu o ok. ł2 mld USD spowodowany był przede wszystkim redukcją oprocentowania długu (tzw. opcja B), a w mniejszym stopniu redukcjq kapitału (tzw. opcja A). Drug'l co do wielkości grupą wierzycieli sq posiadacze obligacji Brady'ego, na które zostało zamienione nasze zadłuż.enie w bankach komercyjnych. Zadłu żenie to wynoszące w 1993 r. 12.7 mld USD zostało zamienione 27 X ł994 r. na obłigacje Brady'ego o nominalnej wartości ok. 8 mld USD'. Przeprowadzone w latach 1995-2000 operacje przedterminowego wykupu części obligacji Brady' ego na rynku wtórnym zredukowały to zadłużenie do 4.4 mld USD na koniec 2000 r. (co stanowi ok. 14,7% długu)'. Do kolejnego wykupu długu doszło w kwietniu 2001 r. (na sumę 289,5 mln USD), w wyniku czego łączne nasze zadłużenie z tytułu obligacji Brady' ego zmniejszyło się do ok. 4,Imłd USD w 200ł r.' Do 200ł r. wykupiono łącznie prawie połowę obligacji Brady'ego, w tym całość obligacji o zmiennym oprocentowaniu (tj. obligacji dyskontowych i obligacji na nowe kredyty), których obsługa jest najbardziej kosztowna. Ponadto wykupiono część obligacji parytetowych i rewołwingowych, które mają oprocentowanie stałe, ałe zwiększaj'lce się progresywnie (2,75-5%). Termin wykupu większości obligacji przypada na 2024 r. Przedterminowy wykup miał więc na cełu nie tylko zmniejszenie ryzyka wzrostu kosztów ich obsługi obligacji, ale także uniknięcie spiętrzenia się płatności w przyszłości.. Wycmi!Owano 6 typów obligacji Brady'cgo: zabezpieczone obligacje dyskontowe, zabezpieczone obligacje parytetowe. zabezpieczone obligacje z tytułu kredytów rewolwingowych. obligacje za zaległe odsetki, obligacje z tytułu konwersji zadlu7.cnia i obligacje na nowe kredyty. Na temal szczcgólowych warunków emisji por. Skarhowe papla.\' l1'(lrtm'('iowl', rapor! roczny, 2. Ministerstwo Finansów, Warszawa 20nO, s. 34 . .1 W 1995 r. wykupiono obligacje Brady'cgo o wartości nominalnej 261,8 mln USD, w 1497 r. 1686 mln USD. w 1998 r. 748 mln USD, a w 1000 (", 943 mln USD. 4 H, Nakoniccl.na-Kisicl, W kll't'stii wyktIJ'1I polskich ohligm)i /Jr(/(ly'l'go [w:1 1I1l11dd mi{'d;.J,lwrodow...., 2001, pod rcd. K. Budzowskicgo i S. Wydymusa, AE w Krakowlc, Kraków 2(X) t..

(5) Uwarunkowania i Tabela 2.. --'--. Zad łu żenie. zagra ni u .ne. budżetu. W )'S1.CZC gi)1 n ie 11 ie Zadłuże ni e. z'lgranicznc ---_._-_... - .--.--. - ._ ........ _. Kredyty otr/.ymanc - Klub Paryski - Kl ub LOIli.Jyliski. , . ",'. " " ,,. ,. ~.-. . _._---. .... .. ,. .. ,. .. .. " ... . ......... .. "._."., .'.. .- . "" _.. " .. PKB (w 'k ) , '",. " .. "",,, ,,. ,,. Dług ............. ...... Dług. do. ""' " " " "' " ". '. "". 1996. 39 046 4050.1 .16 -- - -. ~. -. - -- --. - ... - _.. ~5X. IlJ<)7. 199H. 33 426 33 167. -. (w. mln USD). 1999. ::!OO(). >I 264. 29 165 ~. ""t( -'x_ - ., ?- 7 06::! 15 IXII 2.~ 725 058 :12 5 13 2X 70M _) 26 XIX 27 <)()J 26463 24 247 24 XOX 22 gOn 2 1 17 ~\. ~łI. SPW wyem iT owa ne za granicq: - obligacje Brady'cgo - obligacje zagra niczne ........... .. .. ............. ", "", ,., , """. 191.)5. 1994. - MIF - Rosja - pomstlIIi wicrzy(, .' jclc ..... _. ...._.. - ."._ --- .. . .... pallstwa w latac h 1994- 2000. .. -. -. I 229. I 516. .. ::! 359 7,5. -., 616 -W"'. - .... _... .. .... ........ 7988 7988. ....... .... .... .. . . ......... ---_. .......... 45,8. -- ...... - -. 79k9. 7740 ... 250. 512.. .... _ . ,, "". 31.X. " ". .. _. 649 . .. . .. 8 150 (, 84.1 774() (,OS4 41 I .. 7')0 27,3 14.9 ".".'". ... .... -. I M7. -. ._ .............. .................. .~. ,. -. I 732. " ,. ". ,,. " . , . ,. -. I 884. 2061. .no. .:PO. ..., 4"-. 105. () OX4. 5440. .~( l(). 779. 4 J62 I 077. 2 1.0. 2 1, ł. 17.6. 9X,1. J 06,7. 92,0. -. /). 5 .106 79') '". ~~ ~. -. 5. ,. ,,,. 1 311. -. ", . " ,. do cksponu towarów i usług. {W ()',.,). MIF - miltdz)'narodowc instytucje. 204.4 fimms ow l~. 155.2. 132 .6. 109.9. (Bank Swiatowy. EH I. EBOR . Bank Rozwoju Rady. Euwpy) Ź.ródlo: SkarhOlvt' p"piay wu"'o.,:óowt' , raporty rot.'Zlll' (Z Iilt 19 tH - lOOO). Mi lll ~t cr."two Fi nanst'I\\',. Warszawa: dam! GUS i NBP oraz oblicze nia. wła s n e.. Wykup długu dokonany w łat ac h ł997 - ł998 został sfinansowany wycmilowanymi przez Skarb PańsIwa i objętymi przez NBP specja łn ym i obl igacjami. W ten sposób część długu zagranicznego zamieniona zosIala na dlug wewnę lrz ny'. Obligacje wykupione w 2000 r. wSiały sfinansowane z części wpływ ów ze s przedaży Telekomunikacji Połskiej SA, a tran sakcja wykupu obli gacji Brady 'ego mająca miejsce w 2001 r. curoobligacjami wyemilOwanymi przez Skarb Państwa na rynkach zagranicznych. Finansowe sk utki wykupu przez Polskę obligacji Brady'ego należy ocenić pozylywnie . Polegają one na obniżeniu poziomu zad łu że ni a zag ranicznego wobec Klubu Londyńskiego (o około połowę), zmniejszen iu kosztów obsługi dług u w przy sz łośc i oraz podwyższeniu wiarygodności kredytowej Skarbu Pań s Iwa i gospodarki jako całości, czego konsek wencją jesl łal wiejszy i na lepszych warunkach dostęp do międzynarod owcgo rynku finansowego'. Ponadlo pozby li ś my s ię długu re łat yw nie wysoko oprocenlOlva ncgo, nominowanego w dolarach, podczas gdy naszą docelową walutą rezerwową jesl curo . Zabezpiecza lO nas przed ryzykiem kursowym i ryzyk iem zmi any SIÓp procc nto5 Korzyściq jest to, że nowe obligacje. choć nominowane w do larach. b~d:} obslugiwane w ,lo· tych. co ()ZnaCl.~ zmniejszenie obciążenia bilansu płatnio,ego przyszlilobs łu g;) dlugu . Ponadto znaczna CZffŚĆ placonych przez rz:}u odsetek powraę<:\ do budl.ctu paJlslwa w postaci jego udziatll w zyskach NBP. /, Pozbycie s ię obligacji Brady'ego, które wyrażaj :) niespła co ne zadłużenie z czasów PRL. zwiększa wi aryg()dll()śi.~ kraju dłużniczego na rynku finansowym . Wyrazem tego jest niższe opro· centowanie wyemitowanych przez Polskę na rynku światowym curoobli gacji dolarowyc h: w 1995 r. i 1997 r. było to 7.75% . a w 2001 r. 5,SlYo w skali rocznej..

(6) Lid/lI Mc.\jas:. wych. DodatkowlI korzy śc ill są wplywy do budżetu palistwa z tytulu sprzedaży dwóch collaterali uwolnionych \V rczultacie dwóch transakcji wykupu dlugu (z grudnia 1998 L oraz z pażdzicrnika 2000 L) na lącz n'I s um~ 438 mln USD' . Uzyskane w ten sposób "rodki zostaly zamienione na zlote i sfinansowaly bicż"cc wydatki bud żetowe . Trzecim rod zajem zobowiązali zagranicznych Skarbu Plllistwa jest zadluże nie z tytulu obligacji wyemitowanych na rynkach zagranicznych, które na koniec 2000 L wynosiło 1.1 mld USD (3,7<){' dlugu ). Do kOlka 2000 r. mialy miejsce cztery klasyczne emisje obligacji skarbowych, przezllaczone na tzw. segment euroobligacji międzynarodowego rynku kapitalowego oralna lunerykański rynek emitentów zagranicznych tzw. Yankec, tj.: - w 1995 r. curoohligaeje S-letnie onomillale 250 mln USD, .- w 1996 r. euroohligacje S-letnie () nominale 250 mln DM, - w 1997 L obligacje 7-letnic o nominalne 300 mili USD i 20-letnie" nominale 100 mln USD (lIa ryllek Yankee) , - w 2000 L euroobligacjc lO-letnie o nominalne 600 mln curo. W 2001 L wyemitowallo kolejne lO-letnie euroobligacje skarbowe o wartości 750 mln curo, co zwiększylo stan zadlużenia do ok. 1,9 mld US D (tj . ok . 6% zadlużenia zagrmliczncgo budżetu) . Wszystkic dotychczasowe emisje mialy stale oprocentowanie, co ogranicza ryzyko stopy procentowej . Podstawowymi celami emisji obligacji zagranicznych bylo: - ugruntowanie pozycji Polski jako godnego zaufania emitenta na zagranicznych rynkach kapitalowych oraz ustanowienie korzystnych warunków dla przyszlych emisji w latach, gdy spiętrzenie splat "starego" dlugu zagranicznego może uczynić koniecznym przynajmniej częściowe ieh refinansowanie za pomocą nowych pożyczek zagranicznych, - uzyskanie dostępu do dużych grup inwestorów instytucjonalnych, dysponujących znacznymi zasobami środków finansowych, - utorowanie drogi na rynki międzynarodowe bankom i przedsiębiorstwom oraz zw iększenie możliwości wyboru segmentu rynku wgranicznego, - dywersyfikowanie zagranicznych ź.ródeł zaspokajania pożyc zkowych potrzeb bud żetu pmistwa. W następstwie redukcji i restrukturyzacji zadlużenia zagranicznego zachodzil w Polsce w latach 90. proces określany "wyrastaniem z dlugu" , którego wyrazem bylo zmniejszenie obciążenia gospodarki z tytulu zadlużenia zagranicznego. W latach 1992- 2000 zadlużenie zagraniczne budżetu państwa zmniejszy lo się o ok. 17 mld USD. W relacji do PKS zadlużenie to zmniejszylo się z 64,1% do 17,3% , a w relacji do wplywów z eksportu towarów i uslug z 294,6% do 92,()%.. 1. Operacja. s przedaży. collaterali została przeprowadzona w styczniu 200 1 r..

(7) Uwamnkowania i perspektywy sp/aty ... Zadłużenie zagraniczne wlałach 1996-2000. 4.. polskich. przedsiębiorstw. Na początku lat 90. zadlużenie zagraniczne przedsiębiorstw bylo niewielkie i zwiększalo się powoli. Szybszy wzrost zadlużenia nastqpil dopiero w latach 1996-2000'. W ciągu pięciu lat zadłużenie przedsiębiorstw wzrosło z 8.5 do 30 mld USD, tj. 3,5-krotnie (tabela 3). W 2000 L zadłużenie zagraniczne sektora przedsiębiorstw stanowiło 43% całego zadłużenia zagranicznego Polski, podczas gdy jeszcze w 1996 L tylko 18%. Na wzrost zadłużenia przedsię biorstw miały wpływ takie czynniki. jak: postępul'lca liberalizacja dostępu podmiotów prywatnych do źródeł zewnętrznego finansowania (od 1996 L podmioty prywatne majq prawo zaciqgać kredyty oraz emitować dłużne papiery wartościowe na rynkach zagranicznych); niższy koszt pozyskania kapitału na rynkach zagranicznych niż w Polsce zwiqzany z wyższymi stopami procentowymi w Polsce, realnq aprecjacją złotego, a także niż.sz,! marżą płaconą od kredytów zagranicznych w związku z poprawą wiarygodności kredytowej naszego kraju; łatwość uzyskania kredytów od udziałowców zagranicznych przez działające na terenie Polski spółki z kapitałem zagranicznym oraz za pośrednic twem działających w Polsce renomowanych zagranicznych banków; brak dostatecznie dużych zasobów kapitałowych polskich banków, potrzebnych do zaspokojenia potrzeb pożyczkowych największych polskich przedsiębiorstw (takich jak PKN Orlen czy Telekomunikacja Polska). Dane tabeli 3 wskazują, że tempo przyrostu zadłużenia zagranicznego przedsiębiorstw bardzo wysokie w 1998 L (76,2%) w kolejnych dwóch latach zmniejszyło się (do 31,1% w 1999 L i 20,4% w 2000 L). Spadek dynamiki narastania długu był kontynuowany także w 200 I r. Zmniejszenie się skłonności polskich podmiotów do zaciągania kredytów za granicą moi.e być efektem wzrostu ryzyka kursowego (po upłynnieniu złotego 12 IV 2000 L). malej,!cych krajowych stóp procentowych (co oznacza spadek ceny kredytów złotowych), deprecjacji złotego (co oznacza wzrost kosztów obsługi kredytów zagranicznych) oraz wysokiego deficytu obrotów bieżących (co stwarza ryzyko gwał townej deprecjacji złotego). Na zadłużenie przedsiębiorstw składają się dwa główne komponenty: zobowiązania z tytułu kredytów zagranicznych (26,5 mld USD. tj. ok. 88%) oraz zobowiązania z tytułu dłużnych papierów wartościowych w posiadaniu zagranicznych inwestorów portfelowych (3,5 mld USD, tj. ok. 12%). W zadłużeniu II Porównywalne dane na terna! zadłu7.cni'l zagranicznego prl..edsiębiorstw dostępne S_l od 1996 r ... co spowodowane jest. przyjęciem. przez NBP nowej definicji. zadłużenia. zagranicznego zgodnej ze. standardami międzynarodowymi. Szerzej na temat zmian prezentacyjnych i metodologicznych. w zadłużeniu zagranicznym Polski por. L. Mesjasz Zmltużellie zagraniczne Pol.\·ki II' .~\Vietl(' 1WWC';. definicJi dtugu (w:]/nternacjollalizmja i glohalizacja gospodarki polskiej. Halldclmi('dZVlIllrodowy i inwesl}'(je :.agrol1icznc, Prace Naukowe AE wc Wrocławiu. Wrocław 2000, nr 867..

(8) Lidia Me.\jas::. kredytowym przedsiębiorstw dominują wbowiqzania z tytułu kredytów i pożyczek pozostałych" (ok. 46%). Drugie pod względem wielkości "j zobowi,,zania z tytułu kredytów uzyskanych od inwestorów bezpośrednich (ok. 32%), a najmniejszą wartość stanowi,! zobowiązania z tytułu kredytów handłowych (ok. 21 ')f,). Pozostałe kredyty i pożyczki stanowią nie tyłko największe źródło zewnętrznego finansowania przedsiębiorstw, ale uważane S:'I za najważniejsze przy ocenie równowagi finansowej przedsiębiorstw. Obejmuj'l one bowiem kredyty i pożyczki, które zaciągane s,! przez przedsiębiorstwa za granicą ze względu na lepsze warunki finansowe (głównie niższe stopy procentowc), bez brania pod uwagę ryzyka kursowego,jakie towarzyszy pożyczkom dewizowym. Tyłko największe połskie przedsiębiorstwa zabezpieczają się przed ryzykiem kursowym. Tabela 3.. Zadłui.cnic. zagraniczne Polski. Pozycja zadluzcnia zagranicznego. według. 1996. 1997. 1998. stan na kOIHCC roku. _.. ItJtJ9 (W. 2(X)(). mln USD). -'6-:). 79 I. 9'S. I 844. ..D6. 271. 34402. 34098. 32 121. 329XO. Sektor bankowy. 251R. 3683. 5 131. 654X. 6 122. Sektor pozarz,jdowy i pozabankowy: Kredyty inwestorów bezpośrednich Dłuż.ne papiery wartościowe w posiadaniu zagranicznych inwestorów portfelowych: - długoterminowc papiery dłużne - instrumenty rynku pieniężnego Pozostałe inwestycje zagraniczm:: - otrzymanc kredyty handloweb.~· - pozostałe kredyty i pożyczki otrzymane -" pozostałe pasywa zagraniczne. 8487. 10 771. 18 4R I. 2681. 4326. 6 218. 24 RR4 7 080. 29959 8409. 107. 347. 2705. 34R7. .11 76. 325 22. 2. 682. 3386. °l. 5699. 609R I R62. I 416 I 328 RR II 347 3560 77H7. 15099 5225. 10 I I g 061 5572. 9758. 12 2.69. Narodowy Bank Polski Sektor rZ'ldowy i samorlljdowy. ----. nowej definicji dlugu<l. ~'\6. 2 197 3502 O. 4236 O. _.. O. I 16. 59135 50720 X 415. 65.Vn 54 IX2 112.15. -- - --- -- -_.- -- -- - .-. Zadtul.enie. ogółem:. Długoterminowe. Krótkotcrminowe h. 47541. _.. 4' -14S. 4996. 49647 44 514 45 133. y)"} ~. "" .... 69497 59 99S 94Y9. <l zestawienie sporzqdzono na podstawie danych dostępnych na dzielI IX XII 200! r.: b z powodu braku moiJiwoi;ci dokonania podziału kredytów handlowych na kredyty z terminem do I roku wl,)cznie i powyżej J roku, ".ostały one w (alości wl'lczone do zadlużenia krótkoterminowego: c w marcu IY99 L nowe przepisy prawne nałol.yly na przedsit;biorstwa obowit)zki sprawozdawC'lc ola potrzeb bilansu płatniczcgo i I.adłul.enia zagranicznego, co spowodowało wzrost liczby przedsit;biorstw, które zlol.yly 00 NBP sprawozdania na lemat zadłul,cnia z tytułu krcdyt(IW handlowych. Dane w ujęciu porównywalnym prezentowane sri od 1998 L Zródło: NBP. www.nbp.pl Kredyty i pożyczki pozostałe obejmuj;) wszystkie z wyj;)lkiem kredytów handlowych i kredytówod inwestorów zagranicznych. 'I.

(9) Uwarut1kowan;a i. , . .'~pl(1ly .... Zadłużenie. z tytułu pozostałych kredytów i poi.yczek otrzymanych wzrosło ponad 3,5-kromie z 3,5 mld USD w 1996 L do 123 młd LISO w lOOO L. ajego ud z iał w zadłużeniu kredytowym przed s ięhiorstw wykazywał tendencję WZfOstową (z 41 % do 46%). Przewa".a zadłużenie długoterminowe (96- 9X % omawianego zadłużenia). Zadłul.enie wobec międ zy narodowyc h instytucji finansowych stanowi ok. 16% omawianego długu. Rola organizacji międzynarodowych w finansowaniu przedsiębiorstw maleje (jeszcze w 1996 L zadłużenie wobec tych organizacji stanowiło 36%) kosztem wzrostu znaczenia innych kredyIOdawców (głównie banków komercyjnych ). Zadłużenie wobec tych ostatnich wynosi obecnie 84C';(,- omawianego zadłui..enia wobec 64(Yr,) w 19961'.111 Drugim składnikiem zadłużenia kredytowego polskich przedsiębiorstw są zo bowiązania z tytułu kredytów od zagranicznych inwe storów bezpoś rednich. Zadłużenie to wzrosło z 2,7 młd USD w 1996 L do X.5 mld LI SO w 2000 L (tj . ponad 3- krotnic). Jego udział w zadłu 7,eniu kredyto wy m przed s iębi ors tw zmalał z 41 % w 1997 L do 32% w łOOO L Na kraje Unii Europejskiej przy pada ok . 80%, a na Stany Zjednoczone ok. 12- 14"+ otrzymanych kredytów, Kredyty od inwestorów zagranicznych uważane S,} za bezpieczne z punktu widzenia równowagi na rynku finansowy m. Nawet bowiem w wypadku kryzys u finansowego zagraniczny współwła ścici el przed si9biorstwa nie wiąda nat ychmiastowej spłaty swojej naleino śc i, poniewa ż nic będzie chcial dopu ścić do bankructwa wspólnej firmy . Trzecim składnikiem zadłużenia kredytowego przedsiębiorstw jest zadłuże nie z tytułu kredytów handlowych. które w 2000 L wynosiło 5,6 młd LISO, tj . 2ł % zadłużenia kredytowego, podczas gdy w 1996 L 2.2 młd LI SO (26% zadłu że nia kredytowego). Oprócz zaciągania kredytów przedsiębiorstwa zadluiały się za granic.) emitując dłużne papiery warto śc iowe . Zadłu że nie z tego tytułu nie jest jeszcze duże , ale dynamicznie wzrasta. Tempo wzrostu omawianego długu wynosiło kolejno: 224% w ł997 L, 308% w ł998 L, 91 % w 1999 L i 29% w 2000 L i było wielokrotnie wyższe niż tempo wzrostu zadłużenia kredytowego (odpowiednio: 24%,68 %,27 %, 19%). W konsekwencji zadłużenie zagraniczne przedsię biorstw z tytułu emisji dłużnych papierów wartościowych zwiększyło się z 107 młn USD w ł996 L do 35 młd USD w 2000 L (lj. prawic 32-krotnic) , a jego ud z iał w zadłuże niu zagranicznym przeds iębiorstw zwiększył się z ok. ł J % do 12%. Przewa i.ają długotcnninowc papiery dłużne. Szybszy wzrost zadłużenia z tylU!u emisji papierów wartościowych i niczaciąganie kredytów można tłumaczyć tym, żc za graniC<! finansuj.) się duże firmy o ustalonej renomie (posiadające rating) , którym przy duż yc h kWOlach. 10. .~kid ,. lJi/alls p/uw ic:.y 11/1 ha::.ie Irall ,w l.:!ji oraz hil(lll.~ aktyw(jll' i PWY\\'ÓIl' R::'l'l':p().\.,,(lli l (~j Pol· NBP, WarszJ wa (różne lil[a) ,.

(10) Lidia Mesjar:. pożyczanego kapitału. bardziej. op łac a się cm i tować. papiery. wartościowe ni ż. zac iągać. kredyty. Przytoczone dane wskazuj'l, że zmienia się przedmiotowa struktura zadłu żen i a zagranicznego przedsiębiorstw. Coraz mniejsze znac zen ic mają kredyty handlowe i kredyty zagranicznych inwestorów bez.pośrcdnich, a coraz większq rolę odgrywają pozostałe kredyty i pożyczki otrzy mane oraz dłużne papiery wart ościowe . Dominacja kredytów bankowyc h stwarza pOl e ncjałne za groże nie ni ewypłacałno śc i przeds iębi ors l w z uwagi na lo, że większość z nich nie zabezp iecza się przed ryzykiem kursowym . W wy padku zaburze l\ na rynkach wałutowych i pre sj i deprecjacyjnej na z ł oIego, co oznacza wz rost koszlów obsłu g i zadłużenia zagranicznego w prze li czeniu na złote, przeds iębiorstwa te mogli mieć poważn e trudn ośc i ze spłaq długu . Tabela 4 . Krótkotcmtinowe zadluzcnie zagranit:zne;\ Polski oraz sekt.ora pozarzi}dowego i poz:lhankowego 191J(). Wy':iZCZC gól n iCllil::. 1997. krótkotcnnin(lwc pr/cd':iięb iorstw: - w mln USD 2345 19R9 - w relacji do cale go zaJlu7.cnia firm (w %) 27.6 I K5 - w relacji do oficjalnych aktywów <J .., rezcrwowych (\Ii tyo) 12 .9 _------ _. -- .- ._-_.. _..._-_ - . - _. -_._-- - . . -. ..Za dłu żenie krótkoterminowe P(.ł s ki : 4996 5 133 - w mln USD - w relacji do całego zat.llużenia zag ranicznego (W %) tOj toJ - w re lacj i do oficjalnych aktywów 24,0 27.4 rezerwowych (w %). 1tNR. 191)1). 2(XX). .1927 20.7. ~'JJ7. 62.12 :W.R. Zad ł użenie. -._- --~-- --. _. ... ...•.... .... .. .. -. -. .. IJ .l) ... - •. ........ _. . '19. 21.7 .. _. - - ..... ..22.7. K4 15. I t 215. 9499. 14.2. I 7,I. 13.7. 29,R. 41. I. 34,6. a zadłużenie pożyczk.i. krótkotcrminowl.! obejmuje wszystkic krcdyty handlowe, krótkoterminowe pozostałe i kredyty otrlymanc. in slrumcnty rynku pieniężne go oraz pozostałe pasywa krótkotcrmi-. nowe. 2rOOlo: Bif(II/s p/tllllic.y 'w bazfc' IrtllIsllkt.ji oraz bila"..,; llkly "" ów i pm·yll'ów :llgrtwic:'lIych RZ. I!CllJ(J.~polilej. Polskit.:i '-02000 rok, NB P, Wars zawa 2001 : NB P.www. nbp .pl oraz oblicICn iiJ. w ł asnc.. Zagrożenie. to jest tym większe im więk szy jest udział zobowiqzań krótkoterminowych w całości ich zadłużenia zagranicznego. W 2000 r. zobowi ązania krótkoterminowe przedsięb ior stw stanowiły 2ł 'jf, ich zadłużenia zagranicznego , co ni e stanowi jeszcze powodu d o niepokoj u, tym bardziej że ud z iał ten miał tendencję spadkową (w ł996 r. stanowił 28%). Udział krótkoterminowych zobow iązań sektora rządowego i sa morządo wego nie przekracza ł 0.5- 2% w ła tac h ł996-2000. Dużo wyższy udział zobowiąz al\ krótkoterminowych sektora przedsiębiorstw ni ż sektora pubłiczne go pozwała wnioskować, że przeciętny okres spłat zobowiązań sektora przedsiębi orstw jest znacznie krótszy niż lObo-.

(11) Uwarunkowa nia i~'!E.~~~~~'':.:.'_______________ wi,}zań. sektora publiczncg[). Zadlu żenie krótkoterminowe wszystkich sek torów gospodarki lącz nic wynosilo 10.5% c,lIego dlugu w 1996 r. i wzros lo do 17% w 1999 r., po czym spadlo do 13,7% w 2000 r Niepokoi natomiast wzrost udziału zadłu że nia krótkotcnninowcgo przedsiębiorstw w relacji do oficjalnych aktywów reze rwowych. W 1997 r. zobowi,}zan ia te stan ow iły ok. 9% rczerw, w ł998 r wzrosły do ł4 % . a w 2000 r. do ok. 23 %. Je ś li uwzględnić rów ni eż pozo s tałe sektory gospodarki (tj . dodatkowo sektor rządowy, samo[Z;}dowy i hankowy). to w relacji do rezerw dewizowych c ałe zad łu że nie krótkoterminowe Polski wzrosło z 24% w 1997 r. do 41 % w ł 999 r, po czym zmalało do 35')(, w 2000 r. (tabela 4). Poziom tego wskaź nika nie jest jeszcze alarmujący, ałe jak wska z ują doświadczenia krajów dotkniętyc h kryzysami wałutowymi, wskaźnik ten może hardzo szybko pogarszać się, gdy pojaw iaj'} s ię pierwsze prze s łank i kryzys u łuh wyst'lp i'l nagłe, nieprzewidziane okołic z nośc i.. 5. Harmonogram spłat zadłużenia zagranicznego państwa w latach 2001-2010. zagranic znego hudżetu P'''lstwa w latach 200ł --20 10 został przedstawion y w tabeli 5. Wed łu g szacunków Mini sterstwa Finansów obcii}żenie budżetu państwa z tytulu obsługi dłu g u zagrani cznego w 2002 r wyniosło ok . 2A mld USD, czy li ksztaltowalo się podobnie jak w 200ł r W latach 2003 -2004 splaty wzroSlUJ do 2,9 młd USD rocznic, przy czym coraz większy udział w nich maj,! spłaty kapitałowe będące efektem realizacji zohowiązań wobec Kłubu Paryskiego. W 200S r spłaty w z rosną do 3,9 mld USD, a najwięks ze ich spiętrzenie przypadnie na lata 20()6- 2008. W okresie tym spłaty w zros ną od 4,3 do prawic 5 mld USD. Po 2008 r koszty obsługi długu będą szybko małały i szacuje się, że w 2009 r wyniosą one ok. 2.8 mld USD, a w 2010 rok . 0,6 młd USD rocznic . Powy ższy harmonogram s płat, sporz<,dzony w maju 2000 r , nał eiy traktować jako przybłiżony . W harmonogramie tym nie uwzględniono zdarzell , które miały miejsce już po jego spom}dzeniu, a które będą miały wpływ na przyszłą obsługę dlugu. Chodzi tutaj przede wszystkim [) wspomniany wcześniej przedterminowy wykup obłigacji Brady'ego, który miał miejsce pod koniec 2000 r i na początku 200ł r, oraz e mi sję łO-letnich euroobłigacji w styczniu 2001 r Dwa pierwsze wydarzenia wpłyną na zmniejszenie zarówno spłat y odsetek,jak i kapitału w okresie objętym harmonogramem, podczas gdy trzecie wydarzenie zw iększy niceo płatności odsetkowe w nadchodz,!cych łatach oraz spłaty kapitału za 10 lat. O wiełe większy wpływ na przysz"} obsługę długu hędą jednak miały kolejne poż.yczki i inne operacje finansowe, które nastąpi " w nadHarmonogram. spłat z adłużenia. budżetu.

(12) Lidia chodzących. latach. Ponadto faktyczna wysokość splat uzależniona przyszlych poziomów kursów walutowych i stóp procentowych.. Tabela 5. Harmonogram. 2001-2010". (w. obsługi zadłużenia. zagranicznego. będzie. budżetu p~lIlstwa. od. w latach. mln LISO) 200 I. 2002. 20(J3. 21Xl4. Klub Paryski - od'l.etki - kapital .... ...... _.... 664 S6S. 502 1297. 476. 4411. 1723. 2214. Obligacje Brady'cgo - od'l.clki - kapitał _... ,,_.- .. 314. 29S. 319. 25. 50. 318 IIXl. 217. 133 177. 123. 187. 112 502. 2457. -'HP7 -. 2933. Wy'l.zCl.egól nicnic. _. _.. ..- .. -_ .... - --- .. --_ ... ------. 137. 2006. 21Xl7. 200S. 20()\). 2010. 383 .p-) 2747 3193. 24H 3667. 142. 31. 3. 417.1. 2202. 20. 310 174. 19S 174. 2S7. 271. 262. 174. 174. 174. 24S 249. 79. 67. 55. 43. '11'1. 214. 16H. 34 145. 26 108. 3903 4nO 4645 773 691 S90 3130 3579 4055. 4973. 2H4H 327 2521. 655 278 377. 2005. .......... Pozostałe zaLllużenie h. - odsetki - kapitał. 331. bjCznie - odsetki - kapitał. 2419 1195 1224. 871 1524 20JO 2852 933. 917. 21 (). --. 4SS. 4515. harmonogram sporzqLlzono prz)'Jmuj'lc pOZlO1ll kursów walutowych i stóp procentowych z dnia 17 V 2000 r. (kurs LJSD/ELJR na poziomic 0,9(70); h pozo'l.tałc zadłużenie ohejmuje w całości zobowiązania POc!lOuz,Ice z okre'l.u po 19H9 r. Zródlo: dane Minister'l.twa Finansów na podstawie: W. Malecki, Ohciąf.{,l/it: dla hud:etll, .. , s. 38.. i\. Warto. również zauważyć, że. w przedstawionym terminarzu splat nie uwzględniono zobowiązań wynikających z emisji skarbowych papierów wartościowych na rynku krajowym nominowanych w zlotych, będących w posiadaniu nierezydentów, które stanowią coraz bardziej znaczące kwoty. O ile na koniec 1996 r. stan tych zobowiązań wynosil zaledwie 363 mln USD (tj. ok. 1% zad lu żeni a zagranicznego budżetu paristwa), to w latach 1997-1999 zwiększyl się do ok. 1,4-1,6 mld USD w skali rocznej (4-5% dlugu), a na koniec 2000 r. wzrósl do 4,1 mld USD, co stanowiło już 12,5% zadlużenia zagranicznego budżetu". Wiąże się z tym nie tylko kwestia wyższych kosztów obslugi dlugu, ale również zagrożenie zaburzeniami na rynku walutowym, gdyby inwestorzy zagraniczni chcieli się wycofać z aktywów zlotowych. Ponadto przedstawiony hannonogram splat nie uwzględnia kosztów obslugi zadlużenia sektora pozarzą dowego i pozabankowego, które stanowi obecnie 43% calkowitego zadlużenia zagranicznego Polski i, w przeciwielistwie do zadlużenia sektora rządowego, rośnie. Terminarz splal zadlużenia pozarządowego i pozabankowego niestety nie jest publikowany. W związku z powyższym można oczekiwać, że calkowite obciążenie gospodarki polskiej z tytulu splat zadlużenia zagranicznego w nad-. II. Por. Bi lallS p(atnicz}' ... , s. 53..

(13) U~varu1/kml'ania. chodzących. i perspekTywy .. latach. będzie większe niż,. kwoty zaprezentowane w naszym tenni-. narzu.. 6. Zagrożenia dla zagranicznego. I. przyszłe obsługi zadłużenia. Najistotniejszym zagrożeniem dla przyszłej obsługi i spłaty zadłużenia zagranicznego jest nierównowaga w bilansie obrotów bież,,}cych, a zwłaszcza w bilansie handlowym. W zwi'lzku z tym warto przeanalizować skałę tej nierównowagi oraz źródła jej finansowania, gdyż będ'l one w znacznym stopniu determinowały możliwości spłaty długu zagranicznego w nadchodzących latach (tabela 6). Tabela 6. Podstawowe. wskaźniki. bilansu. Wyszczególnienie. płatniczego. lt)lJ5. na bazie transakcji. 1996. IlJ97. 1998. Saldo obrotów bicżqcych/PKB (w C;;") 0.7 -40 -44 ·-2.3 • • Saldo obrotów towarowych i usługo~, 7 wych/PKS (w fk) ,-s ,4 -4,6 1.5 -, EkspoI1 towarów i uslug/llllport towarów i usług (w Ik') -105,6 -90,6 -85.6 -83,4 Stan oficjalnych aktywów rezerwowydl/irnport towarów i usług (w mies.) -6,5 -5J -5J -55 Saldo BIZ/saloo obrotów bici.qcych (w (;(,,) 42:\,5 -136,2 -847 -87,7 , Salon BlZ + saldo kredytów długoterminowych otrzymanych/saldo obrotów bió..<}cych (w %) 306,0 -29,9 -109,7 -125,H Saldo obrotów bici.,}cych + saldo BIZ '. (w mln USD). Saldo obrotów bieżących + saldo BIZ + + saldo kreoytów dlugoterminowych otrzymanych (w mln USD) Saldo obrotów bieżących (w mln USD) Saldo obrotów towarowych i usługowych (w mln USDI. Saldo zagranicznych inwestycji. 1999. 201XJ. -K.I. -6.3. -K,8. --6,9. -73,7. -xo ,l). -61 ,. -58.0. -'). , X -93.J. -H2,6. -117.2. -5248. II 048. 4471. 1181. -881. -852. 6231 854. -4239 -3264. 556 -5744. 1780 -2169 1723 -6901 -12487 -9997. 1891. -3883. -6650. -8620 -13(l91 -[O 916. 3617. 4445. 4863. bezpośre-. dnich (w mln USD). 6049. 7239. 9325. Stan oficjalnych aktywów rezerwowych (w mln USD). 14963 18 219 21403 28275 27 314 27 465. Źródło: Bilans p/atniczy, .. , s. 87 oraz obliczenia własne.. Deficyt wymiany towarowej utrzymuje się w Polsce od ł 993 L, a łączny deficyt wymiany towarów i usług od 1996 L Obydwa deficyty charakteryzuje tendencja do szybkiego wzrostu. W relacji do PKS deficyt obrotów towarowych i usługowych wzrósł z 2,7% w 1996 L do 8,8% w 1999 L W 2000 L.

(14) Lidia Mesjas:.. wprawdzie obniżyl się do 6.9%. aJe nadal byl wyi.szy niż do 199~ L Wskaźnik pokrycia importu eksportem pogarsza I się przez caly okres 1995·· 1999 (z 105,6% do 73.7%). W 20()0 L wprawdzie poprawił si9 niceo (~I %). ale jego poziom wc iąż jest niebezpiecznie niski, Niepokoi również spadek nadwyżki nicsklasyfikowanych obrotów bieżą cych, pochodzących głównie z nierejestrowanego handlu przygranicznego (z 7,8 mld USD w 1995 L do 4 mld USD w 200() L). Pozycja ta stanowiła ważne żródlo wplywów dewizowych. Dzięki niej deficyt platności towarowych tylko częściowo (w latach 1993-1999) przenosi I się na deficyt obrotów bież'l tych lub zostal sfinansowany z naddatkiem (w okresie 1994-1995). Wohee braku odpowiednich wplywów dewizowych z eksportu towarów i uslug malej'lce wplywy bież'lce z handlu nicrejestrowanego. które maj'l raczej charakter trwaly. będą powiększać nasze trudności platnicze". Nierównowaga w handlu zagranicznym była głównq przyczyną deficytu obrotów bież'lcych. który systematycznie narasta od 1996 L W relacji do PKB zwiększyI się on z 2,3% w 1996 L do 8,1 % w 1999 L Chociaż w 2000 L zmalal do 6,3%, to nadal pozostaje wysoki według powszechnie uznawanych kryteriów bezpieczeństwa l_l.. Sposób finansowania deficytu obrotów bieżących był jak dotychczas bezpieczny. Deficyt ten był w calości (a niekiedy nawet z pcwn'l nadwyi,ką) pokrywany dopływem zagranicznego kapitalu długoterminowego. tj. inwestycji bezpośrednich i kredytów dlugoterminowych. Łączna wielkość trzech sald (bilansu obrotów bieżących, bezpośrednich inwestycji zagranicznych i kredytów długoterminowych otrzymanych) wykazywala nadwYż'kę, dzięki której spłata zagranicznego zadlużenia nic stanowi la dotychczas problemu. Wyj'ltkiem byl rok 1999 L. kiedy saldo inwestycji bezpośrednich i kredytów długoterminowych nie pokryło w pełni deficytu obrotów bież'lcych, w wyniku czego pojawi! się deficyt bilansu płatniczego w wysokości ok. 2,2 mld USD, tj. ok. 1,4% PKB".. I~. H. Nakol1ieczna-Kisicl. CZyl/niki cll'(l'rmilllljl/Cl' l1Io;:liwo.\(: wystąpicllia kry:,yslI walll((J\\'ego w Polsce [w: I Prohlt'IIIY hal/dlll międ:.y//amdoll'q.:o, pod 1'1:0. K. Budzowskiego i S. Wydymusa, AE w Krakowie. Kraków 2000, s. 209. D Według tradycyjnej szkoly ekonomii deficyt obrotów hici.iJCych nic powinien. przckrau,ać. 6% PKB, Z kolei MFW za graniet; bczpic(zcńslWa fmansowcgo kraju uznaje rc1acjt; 59;" która po ostatnich kryzysach walutowych w krajach \\'schooz<)cych została ohniżona do co najwyi.cj 41){·. 14 Podobna sytuacja, choć jakośc iowo odmielllla, miała m icjscc w ł 996 r. Uje mile saldo trl,ech wymienionych pozycji było wynikiem u!11orl.enia spłaty kreJytów długoterminowych otrzymanych (5738 mln USD), Saldo BlZ natomiast I. nawi', .. k:j pokryło deficyt obrotów biezi~cych. Deficyt hiłansu płatniczego rozumiany jest jako ta cz<;ść deficytu hilansu ohrotów hió.,-!cych, która nit: została. sfinansowana. Jopływem kapitału. zagranicznego wynikaj:lcym z normalnej dzialalno:ki gospodarnej, len dopływem kapitału krótkoterminowego. spekulacyjnego kapitału portfelowego i (łuh) spadkiem oficjalnych rezerw walutowych. Por. A. Sławitiski. FilllllISm\'llIIil' dt:f/"cytu obrotów bieŻ.qc)-'ch. "Ekonomista" 1999, nr 1-2..

(15) UwanmkOWl111ia i perspekryw}' "piaty .... Poziom deficytu obrotów bicż.ących oraz pojawienie się w 1999 L deficytu bilansu płatniczego stanowiły realne przesłanki wysqpienia w Polsce kryzysu walutowego. Ze względu jednakie na wysokie rezerwy dewizowe (27,5 mld USD na koniec 2000 L) równoważące prawic 6-miesięczne wypłaty za import towarów i usług oraz niskie zadłużenie krótkoterminowe (34,6% rezerw w 20()O L) do kryzysu nie doszlo. Zagrożenia kryzysem walutowym nic można jednak wykluczyć w średnim okresie. Mogłoby się ono zmaterializować zwłaszcza, jeśli nic uleglaby poprawie sytuacja w bilansie obrotów bieżących, gdyby nie obniżyła się inflacja oraz gdyby tempo wzrostu dochodu narodowego było niższe od realncj stopy oprocentowania zadłużenia zagranicznego". Taka sytuacja spowodowalaby spadek zaufania inwestorów do gospodarki i do możliwości obsługi przez Polskę zadłużenia zagranicznego. Inwestorzy zagraniczni byliby wtedy mniej skłonni inwestować w długoterminowe zobowiązania. W coraz większym stopniu ujemne saldo obrotów bież"cych byłoby finansowane napływem kapitału krótkoterrninowego. Gdyby jeszcze zmniejszył się stan oficjalnych aktywów rezerwowych (w efekcie osłabienia proc csu prywatyzacji), to uległaby pogorszeniu relacja krótkoterminowego zadłużenia do rezerw. Wtedy zaś wybuch kryzysu walutowego byłby już tylko kwestią czasu. Gdyby doszło do kryzysu walutowego, to związana z nim silna deprecjacja złotego (powodująca wzrost kosztów obsługi zadlużenia zagranicznego w przeliczeniu na zlote) oraz znaczna utrata rezerw walutowych pohlczona z odpły wem kapitału zagranicznego doprowadziłyby do istotnych trudności ze splat" zadłużenia zagranicznego, Deficyt obrotów bieżących będzie się najprawdopodobniej utrzymywać, a nawet może się pogłębiać w wyniku niskiej konkurencyjności eksportu oraz wzrostu w przyszłości odpływu dewiz z tytułu transferu zysków za granicę od ulokowanych w Polsce inwestycji zagranicznych".. Stopa wzrostu PKB (w cenach stałych) wynosiła w Jatach 1995-2000 kolejno: 7,0(71" 6 ,OIYr;. , 6,8°10.4,8(70.4,19'0 i 4,1 %, a przeciętne oprocentowanie zagranicznego długu publ innego:; Jtk, IS. PClyk.ladowo w 1999 r. transfer zysków z Polski z tytułu inwestycji bczpośrcdnil:h szacowany był na ok. 0,5-1 mld USD, przy zasobie inwestycyjnym sięgającym prawic 40 mld USD (PAIZ, FD/ i1l Poland, 2000, http:/www.paiz.gov.pJl). Należy siC spodziewać, że ok. 2010 r. odpływ zysków moze sięgnąć 15 mld USD rocznic, przy zasobie kapitału zagranicznego po7.yczoncgo lub zainwestowanego w Polsce sięgaj:}cym ok. 300 mld USD, z czego polowa w formie inwestycji bezpośrednich (W.M. Orlowski, Koszty i korzy.\:ci z cz!rmkoslwa w Ul/ii Europl'jski(>j. M('fody, modele, szacunki, CASE, Warszawa 2000, s. 77). II,.

(16) I .idia. 7. Sposoby łagodzenia przyszłych publicznego długu zagranicznego. trudności. ze. " .. spłatq. Niezależnie. od wspom nianych wyżej zastrzeżcli dotyczących terminarza splat zadluże nia zagranicznego budżetu pmistwa. podstawowym problemem pozostaje kumulacja splat w latach 2004-200X. a zwlaszcza w latach 2006- 20()8. kiedy będą one wynosić 4.3 - 5 mld USD . Gdyby tej wielkości splaty mialy miejsce obec ni e. to stanow il yby ok. 12 - I 6 % dochodów budżetowych lub 2- 3% PKB . Ponadto splaty te bylyby w przybliżeniu równe wp lywom z prywatyzacji na ich szczytowym poziomic w latach 2()(Xl-200 I ". Zakładając pełną spła t e długu ze środk ów własnych budżetu (w tym przede wszystkim z wpływów z prywatyzacji lub innych nadzwyczajnych dochodów budżetu) " . podstawowy problem polega na tym. ż.e w latach 2()(J4--200H trudno będzie znaleźć środki na taką spłatę. ponieważ dochody z prywatyzacji ulegną wyczerpaniu ". Jeśli ZOslan'l one przedtem w cał ości wykorzystane na inne cele (np. zwiększe nie bicż'lcyc h wydatków budżetowyc h ). to zniknie bardzo istotne źródlo finansowania sp łat zad łużenia . Istnieją w zasadzie dwa możliwe rozwiązania umożliwiajqce wykorzystanie dochodów z prywatyzacj i dla spłaty zadłużenia zagraniczneg(r'''. Pierwszym rozwiązaniem może być wykorzystanie cz,ści dochodów z prywatyzacji na przedterminową sp ł atę części zobowiązali zagranicznych zapadających w latach 2004- 2008. Trudność polega jednak na tym . że w wypadku zadł u że nia wobec Klubu Paryskiego. na który przypada większość splat. nic istnieje . jak dotąd, precedens umożliwiający taką przedterminową sp łatę części dlugu . Strona polska stara się stworzyć taki preceden s. ale nic będzie to łatwe . Drugie rozwiązanie polegałoby na lokowaniu części wpływów z prywaty zacji w aktywach dewizowych o terminach zapadalności dokładnie pokrywaj'lcych się z tenninami zapadalności zad łużenia Z<lgranicznego budżetu ". Wobec bardzo niskiego oprocentowania tego zadlużenia (por. pkt 2) wariant te n móglby dodatkowo zapew ni ć zys k z różnicy międ zy odsetkami otrzymywanymi i placonymi. Trzecim rozwiązaniem mogłoby być opóźnia nie pryw'l1yzacJi. tak aby część dochodów przypadała na okres 2004- 2008 . ale poni eważ zasadniczym. 11 W. M<llccki. ObcilJ ~t"u'{/ dla hlld~('III .. .. s. :14.. Wpl ywt'lw z prywatyz<.Icji nic 7.a lkD.I si\.' lhl dOl'hod6w hudżt! l u . Jcl.:z do żródeł fillanS()\vani;1 jcg() deficyt u. IY Największe wplywy z prywal)'7.acj i si.;gaj ijc.:C' kilku miliardów dolarów HK:znic pr/y p'ldajil na lata 199 1)-2002 (por. Slnlll'giu PfItlIlS(iW p/lhli( ': lIyd/ i m:H'oju gos/)(ł(f(//'( ':: e).!,o. Po/siw 2(XJO- 20/f), Ministerstwo Finansow, Wars/,awa 19(9) . 211 W. Małcck i, Ohcią t. l'lIia d/a /J/ub' tu . .. , s . .1ó-:n . ~ I Wpływy z ptywat yzac.:ji.jak również z innych i. ródcł, np. z emisji curoohlig;lI.:ji , gromadzollc są obecnie na utworzonym w sierpniu 2000 r. specjalnym rachunku walutowym rZijdu w NBP. IH.

(17) Uwarul/kowania i. celem prywatyzacji ma być poprawa efektywności gospodarowania , odraczanie tych efektów nic wydaje się właściwe. Ministerstwo Finansów preferuje pierwsze z wymienionych rozwi'IZ'lIl. co wynika z ograniczeó. jakie na ustawę budż.ctoW:'ł nakłada Ustawa o finansach publicznych (z 26 XI 1998 L, rozdz. 3, art. 45- 47). Ustawa ta nie tylkn określa górny dopuszczalny pulap dlugu publicznego powiększonego o kwoty przewidywanych wypłat z tytułu poręczeli i gwarancji (60% PK B), ale już. przy przekroczeniu przez tak zdellniowany dług publiczny poziomu 50%· PK B zobowią zuje Radę Ministrów do podjęcia określonych działali ostrożności owych i sanacyjnych. Przy obecnym poziomie relacji długu publicznego do PKB wynosz'lcym w 2002 L 45,8 % i planowanym wzroście tego deficytu w latach następnych ", Ustawa o finansach publicznych stanowić może powai. ną przeszkodę dla drugiego rozwiązania. Wobec trudności ze zgromadzeniem środków na splatę długu zagranicznego.. znaczna jego część będzie musiała hy" refinansowana nowymi poi.yczkami na rynku krajowym oraz na rynkach zagranicznych (w zależno śc i od kosztów refinansowania na obu rynkach). Pozwoli to na złagodzenie wspomnianych trudności.. Zakładając pełne. refinansowanie spłat długu nowymi pożyczkami. trzeba hyłoby pożyczać rokrocznie przez kilka lat 4- 5 mld USD na międzynarodowych rynkach finansowych lub 16- 20 młd zl na rynku wewnętrznym (poza pożycz kami wynikającymi z koniecznośc i reFinansowania zapadających splat długu krajowego oraz konieczności finansowania deficytu budżetowego) . Takie rozwiązanie nie jest całkiem niemożliwe, ale hardzo trudne. Może ono oznaczać znaczny wzrost kosztów obsługi całego długu publicznego. Nale ży bowiem pamiętać o znacznie niższym od rynkowego oprocentowaniu dużcj części obecnego zadłużenia zagranicznego budźetu państwa. W celu łagodzenia przyszłych trudności ze sphltil i obsługą publicznego dlugu zagranicznego podejmowane są specjałne działania . Po pierwsze. od 1995 L rząd polski dokonuje emisji obligacji skarbowych na rynkach zagranicznych , aby przygotować grunt pod zwiększone potrzeby pożyczkowe w nadchodzących latach . Do 200 I r. przeprowadzono 5 takich emisji o lącznej wartości nominalnej ok. 2,2 mld USD. Chodzi (l to. aby zwiększona nasza obecność na tym rynku za kilka lat. gdy będziemy potrzebowali wyemitować obligacje o wartości 2- 3 mld USD, nie stanowiła zaskoczenia dla rynków finansowych . Po drugie, od kiłku lat prowadzone są operacje przedterminowego wykupu obligacji Brady'ego. Do 2001 L wykupiono okolo polowy tych obligacji o łącz nej nominalnej wartości ponad 3,9 mld USD. w tym calość obligacji O zmien-. ~~. www .s lal.gov.pl /staJc/wskazniki .htm.

(18) Lidia. nym oprocentowaniu. Tym samym obniżone zostały koszty obsługi długu zagranicznego, w tym również \v lalach największego spiętrzenia się jego spłat. oraz ograniczone zostało ryzyko stopy procentowej. Co prawda w części operacje te oznaczały jedynie zamianę długu zagranicznego na krajowy. ale i tak wiązalo się. to z pewnymi korzyściami dla budzetu (wplywy z zysku NBP oraz ze sprzedaży collaterali). Po trzecie. następuje clywersyfikacja i wydluż.anie terminów zapadalności instrumentów dlużnych emitowanych przez budi.et na rynku krajowym. Powinno to umożliwić takie ukształtowanie terminowej struktury dlugu krajowego. aby ograniczyć do minimum potrzeby jego refinansowania w latach 2006--2008.. kiedy przypada. największe. zapotrzebowanie na refinansowanie. długu. zagra-. •. nIcznego.. Po czwarte. strategia gospodarcza rzqdu zakładała zrównoważenie budżetu państwa do czasu znacznego wzrostu spłat zadłużenia zagranicznego w latach 2004-2008. Pozwoli loby to na zmniejszenie w tym okresie potrzeb pożyczko wych budżetu państwa i presji z tego tytulu na krajowy rynek kapitalowy". Niestety deficyt budżetu państwa przekroczyi w 2002 r. 5,4% PKB i nic nic wskazuje na to. że uda się go zrównowai.yć w najbliższych latach.. 8. Uwarunkowania. spłaty zadłużenia. zagranicznego Polski. i problemy związane ze spłat~ł zagranicznego dlugu pozwalają na sformulowanie warunków. jakie powinny być spelnione. aby kumulująca się w okresie 2004-2008 obsluga zadłużenia zagranicznego nie by la nadmiernym obciążeniem dla budżetu parislwa i gospodarki jako calości. Warunki te odnoszą się zarówno do polityki zarządzania dlugiem. jak i polityki makroekonomicznej oraz sytuacji geopolitycznej Polski. Właściwa polityka zarządzania dlugiem publicznym powinna umożliwiać: - refinansowanie. na korzystnych warunkach. części splat dlugu zagranicznego przypadających na lata 2004-20()8. zarówno na rynku krajowym. jak i na rynkach zagranicznych, - przeznaczanie pewnych dochodów z prywatyzacji na przedterminową splatę części zagranicznego zadlużenia. - dopasowanie struktury walutowej zadlużenia do struktury walutowej rezerw w celu zmniejszenia kosztów przewalutowari oraz ryzyka kursowego". - takie kształtowanie struktury terminowej dlugu krajowego. aby terminy jego zapadalności omijaly okresy największych splat zadlużenia zagranicznego.. Przedstawione. wcześniej zagrożenia. BW. Malccki, Ohciq'Ż.l'lIia d/o Imdź.ctu. ,., s. 35. 24 Na konicc 2000 r. zadłużenie zagraniczne Skarbu Pm1s!Wa wyrazone czym dług nominowany w dolarach stanowił ok. 44% lego zadłu7,cnia.. było. w 9 walutach, przy.

(19) UH'anmkm\'lluia i ::!.2!..~~-,_-,-________________. Do głównych zadali połityki makroekonomicznej w kwestii zapohiegania nadmiernemu obci"żeniu gospodarki spłatami zagranicznego zadłuż.eniu załi• • czyc mowa: - kontynuowanie prz'ekształceTl strukturalnych prowadZ<lcych do prokonkurencyjnego wzrostu PKB i eksportu. maj'lcych chronić polsk" gospodarkę przez kryzysem walutowym i gospodarczym. - przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego (5- 6% rocznic) i utrzymanie go powyżej poziomu reałnej stopy oprocentowania zadłużenia zagranicznego. - przyspieszenie tempa wzrostu eksportu i utrzymanie go powyżej tempa wzrostu PKB. - stabilizowanie deficytu obrotów bieżących w rełacji do PKB na bezpiecznym poziomie (4- 5%) przez przeciwdziałanie realnej aprecjacji złotego. - stwarzanie warunków makroekonomicznych (m.in. przez obniżkę stóp procentowych) do bezpiecznego finansowania deficytu obrotów bież:lcych napływem kapitału długoterminowego . w tym zwłaszcza w formie inwestycji bezpośrednich.. - zrównoważenie budżetu patistwa do 2004 r.. co zmniejszy potrzeby pożycz kowe budżetu i jego presję na krajowy rynek kapitałowy. Poza czynnikami ekonomicznymi również czynniki geopołityczne będ" wpływały na stopieli obciążenia Połski przyszłą obsługą zadłużenia zagranicznego . Szczególnie istotne będzie włączenie się Polski do Współnot Europejskich (WE) i strefy euro. Przystqpienie do Współnot Europejskich przed 2004 L. tj. zanim zaczną piętrzyć się płatności z tytułu zadłużenia zagranicznego. może oznaczać zasadnicze zmniejszenie probłemu spłaty długu zagranicznego. Po pierwsze. członkostwo w WE wiąże się z napływem oficjałnych transferów finansowych". a także zwiększonym napływem kapitału prywatnego (zarówno w formie inwestycji bezpośrednich. jak i portfełowych) wskutek zmniejszenia ryzyka inwestycyjnego w nowym kraju członkowskim. zmiany miejsca kraju w strategii ponadnarodowych koncernów oraz liberalizacji i zniesienia ostatnich ograniczeli w przepływie kapitału '". Po drugie. przyłączenie się do strefy euro całkowicie ełiminuje ryzyko kryzysu wałutowego (kryzys wałutowy z definicji nic dotyczy emitentów światowych wałut rezerwowych. a do ich grona dołączy Połska jako emitent euro). Zanim jednak Połska stanie się członkiem Unii Monetarnej. będzie musiała przystąpić do mechanizmu wiążącego trwale kurs złotego z euro (tzw. ERM2). co wyraźnie ograniczy swohodę połityki makroekonomicznej i zwiększy podatność kraju na atak spekułacyjny. Tak ~5 Ocenia s ię. 'i.c transfery nclln (po odj~ciu składki mJprowad7.ancj prl.CI. Po l skę lin bud żelU. UE) otrzymywane przez PoJsklY . zakladaj~lc członkostwo w 2tXl4 1"., mog,1 wynicSć prawic: 6- 7 mld USD ok . 2(XJ(, r., ił nast~pnic wzrastać do ok. 15 mld USD w latach 2010-2014 (W.M. Orłowski, op . cil .. s. 74-75). 2(1 R.E. Baldw i n, J .F. Francoj s, R. Portes, TIu' C (I .'·I,\' uml Bl'mii ts ol E(/.\' /(' 1'11 Ell/a rRl'l1Il'lI t . .. Ec onomic Policy" 1997 . nr 24 ..

(20) Lidia więc. w czasie przystępowania do strefy euro ryzyko kryzysu walutowego jest całkiem spore. Tym samym mogą wystąpić problemy ze spłatą zagranicznego dlugu, Jeśli spełnione zostaml wszystkie przedstawione powyżej warunki oraz nic wystąpią jakieś niekorzystne wydarzenia (np, kryzys walutowy i gospodarczy lub impas w negocjacjach z WE), to jest szansa na kontynuowanie procesu wychodzenia Polski z długu zagranicznego, Jest to tym bardziej możliwe, że zwiększone splaty zadłużenia zagranicznego wystqpią dopiero za kilka lat, gdy poziomy PKB, eksportu i dochodów budżetowych będ'l już odpowiednio wyż sze, a polski rynek kapitalowy znacznie glębszy i bardziej rozwinięty, gdy PoIska będzie już części,! WE i tym samym znacznie latwiej i na lepszych warunkach będzie mogła pozyskiwać kapitał na międzynarodowych rynkach finansowych, W konsekwencji ciężar obsługi zadłużenia zagranicznego dla gospodarki i budżetu będzie relatywnie mniejszy, a koszty retlnansowania długu relatywnie niższe, Literatura Baldwin R.E., Francois J.F., Portes R., "Economic Policy" 1997, nr 24.. TlIl' ('OSIS. and. Bent~llts. of EaslertJ Enlargelll('IlI,. BilafIs plamiczy lIa baz.ie transakcji oraz bilans akty\1.'ó\V i pasywów zaf:,ranicz-nych Rzeczpospolitej Polskiej za 2000 rok, NBP, Warszawa 200 I. Extenwl Debl: Defillition, Statistlell! Covaage and Met/lOdo!ogy. BIS, IMF. OECD, World. Bank, Paris 1988. Małecki W., Obciążef1ia dla budżetu pwisnva :. tytli/u pr::.ys::.ll'j obsługi i sp/aty :.ad/uŻcnia zagranicznego. "Studia Finansowe" 200 I. nr 56. Małecki W., Ryzyko kryzysu walutowego w Polsce. "Gospodarka Narodowa" 2000. nr 4. Małecki W., Zagraniczn.v dług publiczny, Instytut Finansów, Warszawa 1997. Mesjasz L., Zadlużenie zagraniczne Polski w .\~łvietle nowej definicji dhtgu I w: ]/mt'rfl(ujoflalizcuja I globalizcuja gospodarki polskil'i Hande! międz.ynarodow:v i illwl'stycje z.agra~ nieme, Prace Naukowe AE we Wrocławiu, Wrocław 2000, nr 867. Nakonieczna~Kisiel H., Czynniki detaminujące moż./iwo.\:(: wystąpil'nia kryzysu walutowego w Polsce [w:] ProbJoll}' handlu międzynarodowego. pod red. K. Budzowskiego i S. Wydy~ musa, AE w Krakowie, Kraków 2000, Nakonieczna~Kisiel H., W kwestii a'.vkl/pll polskich obligcuji Brady'ego {w:j Handd mię dz.vnarodowy 200/, pod red. K. Budzowskiego i S. Wydymusa. AE w Krakowie, Kra~. ków 20ClI. Orłowski W.M .• Koszty i korz)'ki ::. cz/onkostwa w Ullij Europc>jskiej. Metody, modele, szacunki, CASE, Warszawa 2000, Skarbowe papiery warlo ...:óowe, raporty roczne, Ministerstwo Finansów, Warszawa (różne lata), Sławiński A., Finansowanie deficytu obrotów bieiących, "Ekonomista" 1999. nr 1-2. Strategia finansów publicznych i rOZłl'oju gospodarczego. Polska 2000-20/0. Ministerstwo Finansów, Warszawa 1999. Ustawa o finansach publicznych z 26 listopada 1998 r. (znowelizowana 27 lipca 2(01), Dz,U,z21IX 2001,nr 102..

(21) Uwanmkowallia i. , , sp/aty .. .. The Condllions ol, and Perspectives lor, Repaymenl ol Poland's Forelgn Debl The problem ot" Poland's foreign debl has once ag'lin become (he hK~US of inleresl and COTlcern in economic policy due to the aCCUn1Ulalion of rcpaymcnts ol" "old" debl from 2004 lo 2008 . The purposc ot" thi s articlc is lo altcmpl to vicw this problem in Ihe propcr perspecti ve , and in parlicul<tr l"(lIlslitutcs all drurl 10 rc spond lo Ihe que slion as to what conditions musi be met S() Ihal deh! servicing in the curren! dec;'łll c docs not o"crburdcn Ihe stale budget ;Ind the nalional econom y as a whole . The i1rtit" le prescnlS Ihe size and slruclure of foreign debl in (he n"tional budget as well as (he COslS ot" debl ser vicing from \995 lo 2000 . The anicie also di sc usse s the size, dynamic's and Slructurc ot" cnlerpri sc foreign debl. The aUlhor presents the t"orei gn debl rcpaymcnl schedule for 200 I-lO I O and analyscs Ihe repaymenl burden and problems associated wit h fUlurc dcbl scrvicing . The article also discusscs aClions that are being undcrtakcn, and whi ch could be undcrtakcn , (() alle viatc these problems. Thc analysis ot" Ihe burdell ol' t"uturc debt scr vic in g olllhe Poli sh cl' onomy docs not indude enlcrprisc. seclOr debl bcr au se. the repaymenl schedulcs for Ihis debl are not published..

(22)