ARTYKUŁY–STUDIA
L u c y n a K o p c i e w i c z , M a r c i n W e l e n c Uniwersytet Gdański
NIENORMATYWNA SEKSUALNOŚĆ W PERSPEKTYWIE
TEORII QUEER
Intencją niniejszego tekstu jest próba przyjrzenia się teorii queer1 – strategiom
badawczym usiłującym opisywać różnice seksualne poza ramą tożsamościowych (esencjalistycznych) odniesień. Zatem istotą badań queer, które przedstawiamy w dalszej części tekstu, jest zwrócenie bacznej uwagi na akty kategoryzacji – nazy-wania różnic. Przy czym chodzi nie tylko o to, w jaki sposób nazywać „innych” (nazywać seksualną odmienność) i co jest efektem owej kategoryzacji (jaka jest „ich” tożsamość – stała, niezmienna, a może płynna). Idzie raczej o zakwestiono-wanie przywilejów „nazywającego” zdobywanych kosztem „nazywanego”, o desta-bilizację i dekonstrukcję związków panowania i poznawania.
Zanim jednak scharakteryzujemy istotę teorii queer, odniesiemy się do zagad-nień, które wiążą się z klasycznymi studiami nad problematyką seksualnych odmienności (polityki tożsamościowej, jej esencjalistycznych kategorii, praktyk normalizacji oraz ucieczki potencjalnych badanych przed „nazywaniem”) trudno-ściami, które wywołuje pojawienie się perspektywy queer w naukowym dyskursie
1 Teoria queer odnosi się do studiów nad nienormatywnymi seksualnościami/radykalnymi
pograniczami seksualnymi, których wspólnym rysem jest kwestionowanie istnienia stabilnych, esen-cjalnych kategorii tożsamościowych. Teorię queer tworzy zbiór perspektyw badawczych i strategii tekstualnych, poprzez które autorzy i autorki mierzą się wysiłkiem odnalezienia najbardziej adekwat-nych sposobów mówienia/pisania o „seksualnej odmienności”, kwestionujących tożsamościowe uję-cia. W polskiej i zachodniej literaturze przedmiotu ten zbiór perspektyw opatrzony jest wspólną nazwą „teoria queer”, dlatego w niniejszym tekście zdecydowaliśmy się zachować tę konwencję. Por. S. Shapiro, Marks to the Rescue! Queer Th eory and the Crisis of Prestige, ,,New Formations” 2004,
w Polsce (czy można pominąć „etap tożsamościowy” w badaniach seksualnych różnic) oraz obiecującymi próbami mówienia/pisania o „kulturowych innych” na gruncie nowej humanistyki, w której relacje władzy i wiedzy zostały zakwestiono-wane w radykalny sposób.
Socjopedagogiczne badania dotyczące problematów seksualnej „odmienności” w Polsce nie należą do przedsięwzięć łatwych. Po pierwsze, analizy tej problema-tyki muszą się zmierzyć z aurą podejrzeń i „obyczajową ostrożnością” oraz poten-cjalnymi zarzutami o chęć epatowania prywatnością, której miejsce jest „w czte-rech ścianach” nie zaś – w naukowym dyskursie. Po drugie, potencjalni badani i badane, antycypując interpretacyjne nastawienia i formy krytyki, z reguły z dużą nieufnością traktują swój udział w takim przedsięwzięciu – po początkowym zgło-szeniu chęci udziału, odmawiają lub nalegają, by badanie odbyło się za pośrednic-twem Internetu, gwarantującego całkowitą anonimowość. Inny typ trudności, który poniekąd tłumaczy zachowania potencjalnych badanych, wynika z przyjęcia na użytek analiz seksualnych „odmienności” kategorii opisu, które Ulrich Beck nazywa „kategoriami zombie”. „Kategorie zombie” są kategoriami z przeszłości, których – z jakichś względów – ciągle używamy2. Konsekwencją ich używania jest
utrwalanie przeszłości w teraźniejszości. W przypadku badań seksualnej „odmien-ności” odwołanie się do zabiegów nazywania i kategoryzowania osób – uczestni-ków badania – jest wprost związane z XIX-wieczną klasyfi kacją „seksualnych per-wertów”. Procesy te były przedmiotem analiz Michela Foucault zaprezentowanych między innymi w Historii seksualności. W pracach Foucault podkreślany jest szcze-gólny układ stosunków między XIX-wieczną władzą, wiedzą, seksualnością i cia-łem. Z jednej strony biowładza służyła produkcji wiedzy dla państwowej admi-nistracji zainteresowanej gatunkiem ludzkim jako takim (problem wielkości populacji, zarządzania populacją), z drugiej zaś – generowała swoistą mikrofi zykę ciała w celu zwiększenia jego produktywności. W okresie nowożytnym oba wymiary biowładzy zostały wyartykułowane za pośrednictwem sfery seksualności, która stała się jej głównym instrumentem3. Foucault udało się pokazać, że w wieku
XIX, kiedy „seksualność została zaprzężona do pracy”4, pojawił się również
homo-seksualizm i homoseksualista jako zagrożenie dla zdrowego społecznego or-ganizmu.
2 K. Plummer, Krytyczny humanizm i teoria queer. Nieuniknione napięcia [w:] Metody badań
jakościowych, t. 1, N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Warszawa 2009, s. 507.
3 D. Howarth, Dyskurs, Warszawa 2008, s. 121.
Chęć opanowania różnorodności przestrzeni społecznej w nowoczesności skła-niała ludzi nauki do katalogowania wszystkiego, co ludzkie: pragnień, uczuć, myśli, zachowań, działań oraz odseparowania tego, co normalne, od tego, co nienormal-ne, chore, niewłaściwe i szalone. Kategorie płci, podobnie jak kategorie seksualno-ści, stały się zatem kategoriami normatywnymi, a ich zastosowanie doprowadziło do normatywnego podporządkowania. Jak zauważa Jacek Kochanowski, kategorie seksualne wynalezione zostały w obrębie heteronormatywnego dyskursu w celu włączenia opisanych nimi jednostek do heteronormatywnego porządku5. Jednak,
jak podkreśla autor, w tym znaczeniu heteroseksualizm został wynaleziony później niż homoseksualizm, bowiem w centrum zainteresowania władzy było przedsię-wzięcie zidentyfi kowania, opisania i sklasyfi kowania wszelkiego rodzaju perwer-tów i ich pożądań zagrażających heteronormatywnemu ładowi. Stworzenie perwertów jako perwertów, czyli przedmiotów zabiegów renormalizacyjnych zmierzało do neutralizacji ich odmienności6. Homoseksualizm pojawił się zatem
jako produkt wielkiego zabiegu katalogowania i separowania – wraz z innymi ga-tunkami seksualnych perwersji został określony mianem aberracji, jednostki cho-robowej, skąd wywodzi się jego podstawowa funkcja oznaczania tego, co jest pa-tologicznym odchyleniem od normy, by można było tak oznaczone „zwyrodnienie” zneutralizować (usunąć poza sferę widzialności) lub znormalizować – zasymilo-wać, zmusić do wyrzeczenia się własnej odmienności7.
W przypadku współczesnych socjopedagogicznych badań seksualnej odmien-ności powracają zatem zidentyfi kowane w XIX-wiecznym dyskursie medyczno-psy-chiatrycznym gatunki – etykiety, które powodują zrozumiałe, ucieczkowe reakcje badanych. Niemniej jednak byłoby naiwnością (graniczącą z głupotą) ferowanie przekonania o nieistnieniu światów alternatywnych relacji seksualnych oraz o nie-możności ich badania. Istotną kwestią jest jednak uruchomienie specyfi cznego słownika, który pozwoliłby na uniknięcie błędów w postaci wnioskowania o „isto-cie tożsamości” na podstawie danych o alternatywnej praktyce seksualnej. Taki o „isto- cie-kawy słownik umożliwiający ominięcie pułapek kategoryzacyjnych został wypra-cowany na gruncie badań queer, które – jako perspektywę badawczą – proponujemy w miejsce „tożsamościowych metodologii”, które bazują na koncepcjach „podmio-tu” lub esencjalnie pojmowanej różnicy (na przykład szeroka gama badawczych ujęć problematyki odmienności proponowana przez lesbian i gay studies).
5 J. Kochanowski, Poza funkcję falliczną. Płeć w perspektywie społecznej teorii queer [w:] Teatr
płci. Eseje z socjologii gender, M. Bieńkowska-Ptasznik, J. Kochanowski (red.), Łódź 2008, s. 243.
6 Ibidem. 7 Ibidem, s. 238.
Jacek Kochanowski zwrócił uwagę, że tendencja do esencjalizowania tożsamo-ści nie jest bynajmniej specyfi ką gay studies, ale jest mocno zakorzeniona w środo-wisku socjologicznym, pedagogicznym oraz związanym z gender studies. Autor jest przekonany, że esencjalistyczne przyzwyczajenia, które nakazują traktować płeć i seksualność jako „fakty”, nie są efektem powszechnego przekonania na temat wpły-wu norm płci/seksualności na kształt przestrzeni społecznej, ale dominującego przekonania, że w naukach społecznych należy badać raczej konsekwencje – spo-łeczne, kulturowe, edukacyjne, polityczne czy ekonomiczne – płci czy seksualności, niż krytyczne przyglądać się samym tym instancjom i procedurom ich konstruowa-nia. W ten sposób, jak przekonuje Kochanowski, przyglądamy się skutkom proce-sów normatywnych, poza refl eksją pozostawiając przyczyny: same te procesy8.
1. Queer w Polsce
Pierwsze próby antyesencjalistycznych ujęć seksualnej odmienności pojawiły się w Polsce w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych XX wieku w akademickim środowisku anglistów i amerykanistów. Pojawienie się teorii queer zostało dość szybko dostrzeżone na gruncie polskich gender studies. Joanna Mizielińska zwró-ciła uwagę na pewien paradoks: w ich ramach podjęto wysiłek odrobienia teore-tycznego zapóźnienia związanego z negowaniem feminizmu i traktowaniem go jako wytworu zachodniego konsumpcjonizmu przy jednoczesnym kwestionowa-niu założeń, na których przez lata wpierał się zachodni feministyczny aktywizm. Zatem polskie gender studies podjęły wysiłek zmierzenia się z ogromem tradycji feministycznych drugiej fali (lat siedemdziesiątych XX wieku) wraz z teorią, któ-ra zakwestionowała któ-ramy tożsamościowej polityki rozwijanej w tym okresie. Sy-tuację tę Mizielińska określa mianem chaosu, z którego „na gorąco” i symultanicz-nie próbowano wydobyć to, co może się sprawdzić i stanowić użyteczne narzędzia badawcze9.
Teoria queer kwestionująca uniwersalny charakter kategorii, które w femini-zmie drugiej fali były traktowane jako oczywiste również w Polsce, podobnie jak na Zachodzie, wywołała pewne zamieszanie, by nie powiedzieć – panikę. Pracą, która doprowadziła do tego stanu, była Gender Trouble autorstwa Judith Butler
8 J. Kochanowski, Queer Studies – wprowadzenie [w:] Queer Studies. Podręcznik kursu, J.
Kocha-nowski, M. Abramowicz, R. Biedroń (red.), Warszawa 2010, s. 11.
(w polskim przykładzie Uwikłani w płeć)10. Polskie środowisko feministyczne
zmierzyło się z teorią Butler dzięki Bożenie Chołuj, która konsekwentnie przybli-żała środowisku genderowemu problem polityki budowanej bez odwołań do toż-samościowych fundamentów oraz kontrowersje, które wzbudzał ten projekt w Niemczech (oraz Europie Zachodniej). Pierwsze próby przekładu fragmentów książki Butler pojawiły już w 1995 roku, natomiast książka autorki została wydana w języku polskim bardzo późno, bo dopiero w 2008 roku, kiedy jej tezy zostały w pewien sposób oswojone i „przykrojone” dla potrzeb polskiej teorii i praktyki.
Pierwszą próbą zgromadzenia teoretyków i badaczy odwołujących się we wła-snych pracach poświęconych płci i seksualności do teorii queer była konferencja w Szczyrku w 2001 roku. I mimo że grono badaczy queer w Polsce wciąż się po-większa i umacnia, to już wówczas dały o sobie znać pierwsze napięcia i trudności związane z jej recepcją i miejscem w naukowym dyskursie11. Najważniejszym
pro-blemem jest wciąż kwestia przekładu kategorii queer na język polski. Tomasz Ba-siuk w tekście zatytułowanym Queerowanie po polsku próbował dokonać języko-znawczej analizy, której celem byłoby odnalezienie polskiego pojęcia znaczeniowo najbliższego angielskiemu queer. Dokonując inwentaryzacji polskich odpowiedni-ków, autor zwrócił uwagę, iż w języku polskim brak pojęcia, które przeszło taką samą znaczeniową przemianę – od pojęcia konotującego pogardę do pojęcia, któ-rego istota wiąże się z afi rmacją12. Basiuk rozważał zakres semantyczny polskich
pojęć: „odmieniec”, „kochający inaczej” czy „pedał”, ale żadne z ani nich nie odda-wało istoty i złożoności queer. Poza tym żadne z nich nie mogłoby funkcjonować w naukowym dyskursie (na przykład jako tytuł uniwersyteckiego wykładu). Basiuk przekonywał, że z punktu wiedzenia potrzeb teoretycznych dokonywanie przekła-du pojęcia „queer” jest niepotrzebne, gdyż zainteresowani mają świadomość zało-żeń i tradycji, z których owa teoria wyrosła. Kwestia przekładu może być istotna wyłącznie w kontekście politycznym, w kontekście wyjścia z teorią queer w szerszą, nieakademicką przestrzeń publiczną. Innymi słowy, rodzi się pytanie o to, w jaki sposób przełożyć wyrafi nowany język akademickiej debaty o podmiocie na prak-tykę społeczno-prawną. Czy kategorie tożsamościowe („mniejszości seksualne”, „gej”, „lesbijka”, „osoba homoseksualna”), które od niedawna zaczęły się pojawiać w polskiej sferze publicznej, wywołując wzmożone homofobiczne reakcje (na przy-kład niechlubny „zakaz promowania pederastii” sformułowany w 2007 roku jako
10 J. Butler, Uwikłani w płeć. Feminizm i polityka tożsamości, Warszawa 2008.
11 T. Basiuk, D. Ferens, T. Sikora, Odmiany odmieńca/A Queer Mixture. Gender Studies
Perspec-tives on Minority Sexual Identities, Warszawa 2002.
polska propozycja, która miała zostać zapisana w dokumencie Unii Europejskiej, w tzw. karcie praw i wolności), powinny być podważane w imię polityki nowej jakości (polityki nietożsamościowej) w momencie, w którym w dyskursie publicz-nym dają o sobie znać siły zakazujące im istnienia i spychające je do sfery niewi-doczności po to, by nigdy nie zyskały uznania (na przykład prawnego).
Zdaniem Mizielińskiej recepcja teorii queer na polskim gruncie musiała się zmierzyć z kolejnymi poważnymi przeszkodami, którymi są: brak ugruntowanej tradycji naukowego pisania o nienormatywnych seksualnościach (na Zachodzie perspektywa ta rozwijała się w ramach lesbian i gay studies) oraz słabość polskiego aktywizmu LGBT. Mizielińska jest przekonana, iż ruch LGBT znajduje się wciąż na etapie przedemancypacyjnym lub, co najwyżej, zaczął wkraczać na emancypa-cyjne tory. Jest w dalszym ciągu ruchem słabym, posługującym się strategiami asymilacyjnymi (ich celem jest podkreślanie podobieństwa czy „normalności” osób homoseksualnych w odniesieniu do heteroseksualnej części społeczeństwa) i od-wołującym się do polityki tożsamościowej budowanej w oparciu o model etniczno--obywatelski. Doskonałą ilustracją strategii asymilacji była kampania zatytułowa-na Niech zatytułowa-nas zobaczą13. Zatem, jak przekonuje autorka, teoria queer w Polsce
pojawiła się w zasadniczo odmiennym niż na Zachodzie kontekście społeczno-po-litycznym. Pojawiła się bowiem w oderwaniu od sfery działania LGBT, nie miała zaplecza w postaci konkretnych działań czy realizowanej polityki. Trzeba przypo-mnieć, że w Stanach Zjednoczonych queer pojawił się nie tylko jako teoretyczny projekt zakorzeniony w krytyce modelu tożsamościowego, ale przede wszystkim „projekt praktyki queer” – jako „oddolna” odpowiedź, „praktyka solidarności” wo-bec nieporadności polityki społecznej oraz wykluczeń związanych z epidemią HIV/AIDS14. Co więcej, owo oddalenie od sfery aktywizmu społecznego w Polsce
stawia w wyjątkowo trudnej sytuacji teoretyków queer, kiedy mierzą się z zadaniem określenia strategii emancypacyjnych. Z jednej strony zdają sobie bowiem sprawę z tego, iż model tożsamościowy zawiera szereg niebezpieczeństw w postaci pod-trzymywania istniejących struktur opresji, tendencji do wykluczania i przymusza-nia do milczei przymusza-nia w imię utrzymai przymusza-nia tożsamościowej iluzji (jakieś wersji bycia „takim samym”), z drugiej zaś strony pragmatyka działania zmusza do dostrzeże-nia, iż sukcesy ruchów homoseksualnych w latach sześćdziesiątych i siedemdzie-siątych XX wieku były jednak wyraźnie związane z polityką tożsamościową. W tym kontekście rodzi się pytanie o możliwość „pominięcia” jakiegoś historycznego aspektu działań emancypacyjnych opresjonowanych grup społecznych. Czy
teo-13 J. Mizielińska, op.cit., s. 128. 14 Ibidem.
retyczna świadomość emancypacyjna (i jej dekonstrukcyjny potencjał w stosunku do modeli tożsamościowych) nie pojawiła się za wcześnie w perspektywie potrzeb praktyki? Być może, jak sugeruje autorka, modus teoretyczny i praktyczny będą musiały się w Polsce rozwijać, przynajmniej przez jakiś czas, niezależnie od siebie. Istotnym problemem okazuje się również brak wsparcia instytucjonalnego dla teorii queer. Osoby zajmujące się problematyką płci i seksualności są zazwyczaj jedynymi na wydziale lub nielicznymi w konkretnym uniwersytecie. Rozproszenie środowiska teoretyków i badaczy queer powoduje, iż w kontekście codziennego funkcjonowania w instytucjach edukacji wyższej muszą stawić czoła realnym ba-rierom „wyciszania” problematyki w postaci niechęci, niezrozumienia oraz działań eliminujących „niewygodne” czy „ryzykowne” treści kształcenia. Mimo wrażenia, że gender studies udało się zagnieździć w strukturach polskiej akademii warto przy-pomnieć, iż w dalszym ciągu funkcjonują one w szczelinach systemu jako odpłat-ne studia podyplomowe, nie zaś programy, które byłyby fi nansowaodpłat-ne z dotacji państwowych. Ich status w dalszym ciągu jest niestabilny. Poza tym w polskim dyskursie naukowym niemal nieobecna jest krytyka postkolonialna, która również dopracowała się potężnego instrumentarium opisu inności oraz analizy i dekon-strukcji relacji dominacji i podporządkowania. Zatem, jak zauważa Mizielińska, dekonstrukcja norm, która na Zachodzie dokonała się już dawno, u nas wciąż jest na bardzo wstępnym etapie, co powoduje, iż polscy teoretycy queer nie mogą po-wołać się na istotnych sojuszników analizujących kategorię „inności”15.
Brak tradycji (ciągłości) pisania o seksualności w Polsce, niemal jednoczesne pojawienie się teorii queer i prób z zakresu studiów gejowsko-lesbijkich oraz kształtujące się gender studies stały się ramami odczytań (oswojeń) queer, niekie-dy przyczyniając się do jej znaczeniowych deformacji. Pierwszy typ wypaczeń wiąże się z błędnym zastąpieniem słowa „gej” pojęciem „queer”, obstając przy na-turalności i oczywistości „podstawy” lub formy odmienności, jaką miałaby uosa-biać homoseksualna tożsamość. Kolejny typ nadinterpretacji wiąże się z funkcjo-nowaniem teorii queer na feministycznym gruncie, gdzie obserwowalna jest tendencja do przesuwania na dalszy plan (lub całkowitego „wyciszenia”) seksual-nego komponentu teorii i uwypuklenia kwestii antyesencjalistyczseksual-nego ujęcia ka-tegorii gender16. Zatem teoria queer okazała się użyteczna w perspektywie
eman-cypacyjnych celów gender studies, które – odwołując się do wspominanej już pracy Judith Butler – skutecznie podważają binarny sposób myślenia o płci, kwe-stionują zasadność podziału na płeć biologiczną i płeć kulturową oraz wskazują na
15 Ibidem, s. 132. 16 Ibidem, s. 138.
performatywne mechanizmy wytwarzania płci. Jednak, jak podkreśla Mizielińska, w odwołaniach tych rzadko nawiązuje się do istoty Butlerowskich analiz, czyli analiz i krytyki heteroseksualności. Mizielińska przypuszcza, że odsunięcie na dal-szy plan centralnego problemu teorii queer wskazuje na niezrozumienie jej zasad-niczego przesłania (i bardzo powierzchowne odczytanie) albo, co powinno zasta-nawiać, niemożność całkowitej adaptacji (nieprzekładalność, niemożliwość przyjęcia z jakichś przyczyn) analiz queerowych na polskim gruncie. Być może zatem autorka ma rację, przypuszczając, iż queer jako teoria powstała w odmien-nych warunkach społeczw odmien-nych, polityczw odmien-nych i kulturowych wykazuje niewielką przydatność w warunkach polskich. Wydaje się jednak, iż dbając o przywrócenie seksualnego komponentu teorii queer, może ona zaoferować skuteczne narzędzia analizy, krytyki i dekonstrukcji heteronormatywności polskiej kultury17.
Przykła-dem takiej pracy jest Rykoszetem autorstwa Agnieszki Graff 18. Zatem, jak zauważa
Mizielińska, być może zamiast przekładać teorię queer na język politycznego dzia-łania, sensowniejsze byłoby odwołanie się do queer jako propozycji badawczej19,
co czynimy w dalszej części niniejszego artykułu.
Jedną z najistotniejszych kwestii, którą trzeba podkreślić na wstępie w celu uniknięcia interpretacyjnych nieporozumień, jest kierunek potencjalnych analiz. Jak zauważa Jacek Kochanowski, warto pożegnać się z redukcjonistyczną wizją, w myśl której społeczna sytuacja osób nieheteroseksualnych byłaby powodowana „po prostu” dominacją heteroseksualistów. Warto, jak podkreśla Kochanowski, zwrócić uwagę na konstrukcję seksualności jako narzędzia normatywnej przemo-cy oraz heteronormatywnej konstrukcji norm płci. To istotne rozstrzygnięcie teoretyczne otwiera nowe pole badań nad sposobem konstruowania dominują-cych czy mniejszościowych znaczeń gender czy nad sposobami konstruowania seksualności (obowiązkowych lub skazywanych na status nielegalnych), co, jak twierdzi autor, pozwala odpowiedzieć na wiele ważnych pytań dotyczących roli normatywnej przemocy w codziennym życiu i sposobów budowania skutecznych strategii oporu20.
Eve Kosofsky Sedgwick w pracy Episemology of the Closet zwróciła uwagę, w ja-ki sposób binarna strukturyzacja seksualności (jako homo- i heteroseksualności) ogranicza nasze rozumienie relacji seksualnych oraz wolność w zakresie ich do-świadczania i ekspresji. Nowoczesna konceptualizacja seksualności prowadzi do
17 Ibidem, s. 140.
18 A. Graff , Rykoszetem: rzecz o płci, seksualności i narodzie, Warszawa 2008. 19 J. Mizielińska, op.cit., s. 139.
„nowoczesnego niezrozumienia”, którego nośnikiem jest język. Język, jak wynika z badań Sedgwick, jest najistotniejszą z sił „nadających znaczeniowy kształt” sek-sualności. W tej perspektywie warto zwrócić uwagę, że to język, a dokładniej akty mowy, nie zaś seksualna praktyka, okazują się ostateczną instancją przesądzającą o istocie jednostkowej seksualności21. Sedgwick we własnej pracy analitycznej
kro-czy ścieżką wytyczoną przez Jacques’a Derridę, Michela Foucault kro-czy Judith Butler. Odwołanie do teorii queer w wykonaniu Sedgwick polega zatem na ukazaniu i zde-konstruowaniu wielości znaczeń ukrywających się w podstawowych opozycjach i dystynkcjach nowoczesnej kultury.
Queer jako propozycja badań seksualności koncentruje się zarówno na świecie życia badanych osób (ich perspektywie, sferze uczuć, pragnień i codziennym życiu) oraz na sferze tekstów strukturyzujących owe światy. Wraz z badaniami femini-stycznymi, postkolonialnymi, antyrasistowskimi, wielokulturowymi, konstrukty-wistycznymi, marksistowskimi perspektywa queer wpisuje się w projekt tzw. nowej humanistyki, który jest wyraźnie inspirowany wartościami przywracającymi ba-danym osobom/grupom społecznym/wspólnotom godność, zmniejszają ludzkie cierpienie i sprzyjają emancypacji22. Do zbioru owych wartości należą:
– wartości demokratyczne osadzone w koncepcji praw człowieka, zwłaszcza prawo do równości jako podstawowa wartość demokratyczna;
– etyka troski i współczucia – koncepcja rozwinięta przez feministyczne ba-daczki wartości (C. Gilligan), podstawowa etyka wspólnototwórcza; – polityka uznania, szacunku i solidarności dla różnic i różniących się; – zaufanie jako fundament relacji społecznych23.
2. Projekt nowej humanistyki
Jednym z najważniejszych sojuszników teorii queer okazała się krytyka postkolo-nialna i sformułowany przez nią projekt nowej humanistyki. Warto, jak sądzimy, przybliżyć ten projekt by naświetlić istotę współczesnych problemów związanych z „innością”.
Próbując opisać istotę nowej humanistyki, która narodziła się jako projekt re-wizji relacji świata niezachodniego z zachodnim, warto odwołać się do słów Jean--Paul Sartre’a, dla którego projekt europejskiego humanizmu (humanizmu,
kon-21 E. Kosofsky Sedgwick, Epistemology of the Closet, Los Angeles 1990, s. 17. 22 K. Plummer, op.cit., s. 512.
cepcji człowieczeństwa) jest ściśle związany z historią kolonialnych podbojów oraz historią niewolnictwa. Europejczyk, jak pisze Sartre, chcąc stać się „pełnym czło-wiekiem”, musiał produkować niewolników i potwory24.
Nowa humanistyka jest projektem wyrosłym ze sprzeciwu wobec konserwa-tywnego, totalizującego i opresyjnego nachylenia tradycyjnej humanistyki. Projekt nowej humanistyki i właściwej jej koncepcji wiedzy jest gestem sprzeciwu wobec każdej postaci dominacji i nadużyć. Celem tego projektu jest tworzenie wiedzy wolnej od środków przymusu, wytwarzanej w interesie maksymalizacji ludzkiej wolności. Istotnym aspektem jest sprzeciw wobec wykluczeniom obecnym w tra-dycyjnej myśli humanistycznej oraz próba nadania temu polu produkcji wiedzy większej reprezentatywności25.
Cele nowej humanistyki realizowane są dwojako. Po pierwsze, chodzi o proces ujawniania kulturowo-politycznych interesów obecnych w procesach wytwarzania wiedzy (naświetlenie niewypowiadanych założeń tradycji humanistycznej, doko-nywanie krytycznej refl eksji nad sposobem, w jaki tradycyjna humanistyka przed-stawia siebie jako bezinteresowna, niezaangażowana i uniwersalna). Po drugie, chodzi o ujawnienie, w jaki sposób tradycyjna humanistyka jako program kultu-rowo-pedagogiczny działa na rzecz dyskredytowania, dyskwalifi kowania i podpo-rządkowania konkurencyjnych systemów wiedzy. Projekt nowej humanistyki obej-muje zadanie odzyskania owych systemów wiedzy, wydobycia ich ze sfery kultowego milczenia, by z ich pomocą zrekonstruować i zdekonstruować kanon humanistyczny i ideę „pełnego człowieka”. Ta funkcja nowej humanistyki podej-mowana jest w interesie tworzenia emancypacyjnej wiedzy26. I nie idzie tu
bynaj-mniej o procesy nadania podporządkowanym czy dyskredytowanym systemom wiedzy nowej, wyższej rangi czy zapewnienie im należnego, godziwego miejsca w kulturowym kanonie. Chodzi raczej o wprowadzenie do myśli humanistycznej takich systemów wiedzy, które zachowując pamięć o własnym wykluczeniu, zde-precjonowaniu czy marginalizacji, zachowują twórczy związek z innymi obszarami „nie-kultury”27. Nowa humanistyka jest wyraźnie projektem rewizyjnym. Jak
traf-nie określił ją Edward Said, jest projektem, który pozbawia tradycyjną humanisty-kę całego jej tryumfalistycznego obciążenia28.
24 J.-P. Sartre, Przedmowa [w:] F. Fanon, Wyklęty lud ziemi, Warszawa 1985, s. 217. 25 L. Gandhi, Krytyka postkolonialna. Wprowadzenie krytyczne, Poznań 2008, s. 53. 26 Ibidem.
27 Ibidem, s. 54.
3. Badania queer
Istotą teorii queer jest sprzeciw wobec uznawania tożsamości seksualnej za natu-ralną podstawę budowania tożsamości grupowej (proces coming out jako seria aktów mowy staje się procesem ujawnienia „prawdy” o jednostkowej tożsamości oraz przystąpienia do tożsamości grupowej). Teoretycy queer dostrzegając potrze-bę prowadzenia badań nad nienormatywnymi przejawami seksualności (oraz „he-teromatrycą”, w ramach której są interpretowane i oceniane), zwracają uwagę na niebezpieczeństwo wytworzenia jednolitej i sztucznej prawdy o istocie bycia osobą seksualnie odmienną – monolitycznym, jednolitym podmiotem, o standardowym życiowym scenariuszu. Z tego względu queer bywa przywoływany na użytek ba-dań, których celem jest ukazanie wielu przejawów nienormatywnych seksualności, a teoretyczny punkt ciężkości jest przeniesiony ze stabilnych tożsamości na współ-istnienie oraz współzależność aspektów normatywnego i nienormatywnego. Jak przekonuje Jacek Kochanowski:
Teoretycy i teoretyczki queer nie ujmują homoseksualności i heteroseksualno-ści jedynie jako kategorii tożsamoi heteroseksualno-ści czy statusu społecznego, ale jako kategorie wiedzy, kategorie językowe determinujące naszą wiedzę o ciałach, pożądaniach, seksualnościach. Jest to język normatywny, który nadaje kształt normom moral-nym i politycznej hierarchii. Teoretycy i teoretyczki queer przenoszą swoją uwagę z wyłącznego zainteresowania opresją i wyzwoleniem homoseksualnego podmio-tu na analizę instypodmio-tucjonalnych praktyk i dyskursów produkujących wiedzę sek-sualną oraz sposoby, w jakie organizują one życie społeczne represjonujące różni-cę. W tym sensie teoria queer sugeruje, że studia nad homoseksualnością nie powinny być studiami nad mniejszościami – przyczyniającymi się do upodmioto-wienia lesbijek, gejów czy osób biseksualnych – ale badaniami tej wiedzy i praktyk społecznych, które organizują społeczeństwo jako całość, seksualizację – hetero-seksualizację lub homohetero-seksualizację – ciał, pożądania, działania, tożsamości, rela-cji społecznych, wiedzy, kultury i instyturela-cji społecznych. Teoria queer dąży do transformacji teorii homoseksualnej w ogólną teorię społeczną, punkt widzenia, który umożliwi analizę procesów społecznych29.
Teorię queer można nazwać, za Kenem Plummerem, awangardą badań nad płcią i seksualnością ze względu na stopień radykalizacji języka oraz kwestiono-wanie oczywistości, na których – niekiedy – wspierają się studia genderowe czy klasyczne studia nad seksualnością, podejmowane na przykład w ramach lesbain i gay studies (istniejących od 1969 roku). Teoria queer i utrzymane w jej duchu
badania kwestionują procesy normalizacji i kategorię normalności, proponując radykalną dekonstrukcję konwencjonalnych seksualności i gender, celebrując sub-wersję i transgresję30. Badacze queer czynią przedmiotem własnych analiz
prakty-ki wytwarzania seksualnego porządku, który organizuje nie tylko sferę seksualnej praktyki, ale przede wszystkim – instytucji i ideologii funkcjonujących w społe-czeństwie. Badania queerowe kwestionujące ów porządek prędzej czy później mu-szą się zatem zderzyć z tymi instytucjami i ideologiami jako problemem31. Choć
najistotniejszą materią badań queerowych są doświadczenie oraz świat życia, jed-nak bardzo często badania inspirowane tą perspektywą funkcjonują jako badania tekstualno-dekonstrukcyjne. Operując strategiami dekonstrukcji, wypracowują bardziej otwarte sposoby myślenia i nowe propozycje kategorialnego ujęcia nie-normatywnych seksualności. Teoria queer otwarcie bowiem podważa zamknięcia, kategorialne uporządkowania, zastane defi nicji i kodyfi kacje, wpisując się w projekt tworzenia „polityki wyzwolenia” bez esencjalnie pojmowanej tożsamości, do której owa polityka miałaby się odnosić.
Zdaniem Plummera badania queerowe – odwołujące się do prac Judith Butler, Teresy de Lauretis oraz Eve Kosofsky Sedgwick – dopracowały się kilku swoistych założeń, które czynią je niepodobnymi do klasycznych badań nad „seksualną od-miennością”. Najistotniejszą kwestią teoretyczną jest zakwestionowanie binarnego ujęcia kategorii heteroseksualność/homoseksualność oraz płci biologicznej/płci kulturowej. Zabieg ten powoduje, iż na użytek badań queerowych przywoływana jest kategoria decentrowanej tożsamości, pozbawionej defi niującej ją „istoty”. W konsekwencji wszystkie nienormatywne, jak i normatywne seksualności są ka-tegoriami otwartymi, „płynnymi”, pękniętymi i do końca nieustalonymi, co – zda-niem autora – znosi wszelką pokusę normatywizacji32.
Jak zauważa Plummer, metodologia queer przyjmuje, że władza jest dyskursyw-nie ucieleśniona, zatem skuteczną strategią wyzwolenia są subwersywne, „prowo-kacyjne spektakle”, rozgrywające się na powierzchni ciał. Punkty badawczego za-interesowania teoretyków queer są rozsiane – obejmując zarówno tradycyjnie ujmowaną homoseksualność, heteroseksualność i ich dekonstrukcje (na przykład homoseksualne praktyki wpisane w konstrukcję heteroseksualności) oraz światy radykalnych pograniczy seksualnych – zjawiska cyberseksualności, drag kings, drag queens i inne. Przy czym, jak zauważa autor, całkowicie odrzucony został
30 K. Plummer, op.cit., s. 510.
31 M. Warner, Th e Trouble with Normal: Sex, Politics and the Ethics of Queer Life, Chicago 1999,
s. 5.
paradygmat „zboczenia” oraz traktowania sfery seksualnych praktyk, dokonują-cych się między dorosłymi ludźmi, jako nieprawomocnych33.
Z kolei Jacek Kochanowski podkreśla, że perspektywa queer nie jest kolejną ze strategii poznawczych umożliwiających ujawnienie, jak funkcjonuje konkretna mniejszościowa grupa w celu nazwania „prawdziwej istoty” jej odrębności. Badania queer umożliwiają przeanalizowanie fenomenu społecznej dominacji i co się z tym wiąże – procesu fabrykowania ludzkich tożsamości. Zatem, jak zauważa Kochanow-ski, idzie nie o badanie bycia „homoseksualnym mężczyzną”, ile o proces zajmowa-nia normatywnych pozycji dominacji – swoistych miejsc w układzie społecznym wyznaczonych wektorami oddziaływań władzy i opisanych normami ujętymi w ze-stawy ról społecznych. Chodzi również nie o badanie, w jaki sposób ów „homosek-sualny mężczyzna” imituje „heteroseksualnego” (jak ukrywa się w heterosek„homosek-sualnym kodzie), ale raczej o procesy performatywnego odgrywania przypisanej normaty-wem roli, której najważniejszym elementem jest unikanie zachowań mogących kwestionować istniejący system dominacji34. Zatem badania queerowe stawiają
sobie za cel między innymi analizę mechanizmów skłaniających jednostki do po-dejmowania działań zgodnych z normatywnymi ramami oraz warunków, w których przekroczenie owych ram staje się konieczne, wyzwalające lub przyjemne.
Mimo iż perspektywa queer obejmuje szerokie spektrum możliwych ujęć badawczych (badania etnografi czne skoncentrowane na świecie życia i doświad-czeniu, badania tekstualne związane z dekonstrukcją znaczeń, „metodologia odpadków” związana z destabilizacją istniejących taksonomii, wznoszeniem prowizoriów i ich demontażem oraz badania performatywne, związane z odtwa-rzaniem i przetwaz odtwa-rzaniem kulturowych stylistyk ciała), to najczęstsze zaintere-sowania badawcze obejmują sferę tekstualną – fi lmy, wideo, inne materiały wi-zualne, powieści, biografi e i poezję. Zwrot tekstualny w badaniach queerowych pozwolił na ukazanie, w jaki sposób teksty kształtują ludzką seksualność, jakimi wizjami relacji są „napędzane”, a jakie wizje są ich niewypowiadanymi wsporni-kami (strategie dekonstrukcji pozwalają na zidentyfi kowanie tekstualnych symp-tomów tych konstrukcji). I tak na przykład praca Kosofsky Sedgwick Between Men wskazuje, jak wiele kanonicznych tekstów literatury zachodnioeuropejskiej jest „napędzanych” wizją homoseksualności, wizją homospołeczną (pozytywnie waloryzującą relacje mężczyzn i dewaloryzującą relacje z kobietami, np. w poli-tyce, działalności religijnej, sportowej itp.) oraz homofobią. Praca autorki wciąż
33 Ibidem, s. 520.
34 J. Kochanowski, Uniwersytet i nierówności społeczne: wiedza, wykluczenie, system ekspercki
jest uznawana za wzorcowe odczytanie tekstów kulturowych z punktu widzenia queerowego instrumentarium35.
Inny typ badań queerowych odnosi się do kategorii doświadczenia. Na gruncie tego podejścia preferowane są naturalistyczne etnografi czne opisy seksualnych praktyk wywodzących się z różnych miejsc społecznych. Zasadniczym celem ba-dań jest wskazanie, w jaki sposób tożsamości seksualne (normatywne i nienorma-tywne) są wytwarzane w szerszych układach społecznych – poprzez system szkol-ny, system pokrewieństwa, opiekę medyczną, pole państwa i pole religijne. Istotnym celem jest również wskazanie, w jaki sposób seksualna praktyka wpisuje się w łań-cuch społecznych usytuowań, instytucji i ideologii, które ją organizują.
Kolejna odmiana badań queerowych wpisuje się w paradygmat tak zwanej „me-todologii odpadków”. Składającą się nań różnorodne metody zbierania danych i strategie tworzenia informacji o podmiotach, które celowo lub przypadkowo zostały wykluczone z tradycyjnych badań nad seksualnością. Eve Kosofsky Sed-gwick, posługująca się kategorią „chwilowej taksonomii”, zwróciła uwagę, że queer wymaga nieustanego ustanawiania, niszczenia i przerabiania oraz ponownego anulowania znaczeń dotyczących wszystkich kategorii i teorii, na których wspiera się konstruowanie świata36. Nie chodzi zatem o to, że pewne typy ludzi zwane
„homoseksualnymi mężczyznami” są wzywane do poddania się badaniu. Idzie raczej o to, że życie osób „prowizorycznie tak nazwanych” należy do nowych moż-liwych światów. Zadaniem badań queerowych byłoby ujawnienie owych światów oraz ich wyraziste wyartykułowanie, pamiętając o płynności i różnorodności oraz o tym, że każdy akt kategoryzowania powinien zmierzać do tworzenia i gromadze-nia nowych różnic37.
Ostatnim typem badań queerowych są badania performatywne. Wspierając się na koncepcji cielesności jako miejsca działania nieuświadomionych norm społecz-nych oraz wytwarzania wiedzy poprzez konkretne procedury społeczne, instytu-cjonalne i dyscyplinarne możliwe jest wyrażenie afektywnego zaangażowania w celu ponownego wkroczenia w strategiczną politykę formacji społecznej. Bada-nia performatywne odwołują się do różnych „poziomów cielesności”: odczuwają-cego ciała, odczuwająodczuwają-cego ciała ukonstytuowanego dialogicznie, ciała dyskursyw-nego oraz ciała performatywdyskursyw-nego jako miejscach społecznej inskrypcji. Badania te stają się de facto propozycją badań emancypacyjnych odgrywanych publicznie (nie zaś procesów autoekspresji i samopoznania) odnoszących się do centralnych
35 K. Plummer, op.cit., s. 522. 36 Ibidem, s. 523.
kwestii jaźni, etniczności, gender, seksualności, społeczeństwa i demokracji38.
Ba-dania alternatywnej sztuki, działalności teatralnej (teatr uliczny, teatr uciśnionych), zjawiska kampu i dragu oferują poczucie wyswobodzenia się z ciasnego gorsetu ról genderowych oraz konieczności posiadania „normalnego ciała”39.
Teoria queer, odnosząc się do szerokiego spektrum problemów związanych z płciową i seksualną normalizacją, może stwarzać osobom badającym i badanym sposobność do zakwestionowania zaszczepionych w nas pokus do orzekania, jak być powinno. Wyczula na punkty (pozycje podmiotowe), z których dokonujemy oglądu i oceny jednostkowych projektów czy wyborów życiowych. Ukazuje, jak umiejscowienie społeczne osoby badającej (jej miejsce w strukturze społecznej władzy) współgra z ujawniającym się w badaniach systemem oczekiwań i roszczeń względem „innych”, językiem, których chcemy ich nazywać i sferą uprawnień, któ-re bylibyśmy owym „innym” przyznać.
Trzeba jednak pamiętać o tym, że perspektywa queer zakreśla nie tylko ogólne ramy projektów badawczych, ale – jak przypomina Judith Butler – pojawiła się jako projekt krytyki polityki tożsamościowej. Istnieje jednak bardzo poważne ry-zyko uczynienia queer „tożsamością”, a dokładnie opcją rynkową, modą na płyn-ność, otwartość i niezdefi niowanie, dlatego autorka zwraca uwagę na konieczność ścisłego powiązania teorii queer z projektami politycznymi (aktywizmem AIDS, jak miało to miejsce w latach dziewięćdziesiątych XX wieku) czy obecnie – z kwe-stiami represji, przemocy, dyskryminacji, otwarcia przestrzeni publicznej czy bu-dowania widoczności40, w których ujawnia się radykalny projekt queer –
budowa-nie nowych wspólnot i polityki solidarności.
L I T E R A T U R A :
Alexander B.K. , Etnografi a performatywna. Odgrywanie i pobudzanie kultury [w:] Metody
badań jakościowych, t. 1, N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Warszawa 2009.
Basiuk T., Ferens D., Sikora T., Odmiany odmieńca/A Queer Mixture. Gender Studies
Per-spectives on Minority Sexual Identities, Warszawa 2002.
Basiuk T., Queerowanie po polsku, „Furia Pierwsza” 2000, nr 7.
Butler J., Uwikłani w płeć. Feminizm i polityka tożsamości, Warszawa 2008.
38 B.K. Alexander, Etnografi a performatywna. Odgrywanie i pobudzanie kultury [w:] Metody
badań jakościowych, op.cit., s. 605.
39 K. Plummer, op.cit., s. 523.
40 Płeć to rodzaj przechodzenia bez końca. Wywiad z Judith Butler [w:] J. Mizielińska, op.cit.,
Foucault M., Historia seksualności, Warszawa 1995.
Gandhi L, Krytyka postkolonialna. Wprowadzenie krytyczne, Poznań 2008. Graff A., Rykoszetem: rzecz o płci, seksualności i narodzie, Warszawa 2008. Howarth D., Dyskurs, Warszawa 2008.
Kochanowski J., Poza funkcję falliczną. Płeć w perspektywie społecznej teorii queer [w:] Teatr
płci. Eseje z socjologii gender, M. Bieńkowska-Ptasznik, J. Kochanowski (red.), Łódź
2008.
Kochanowski J., Queer Studies – wprowadzenie [w:] Queer Studies. Podręcznik kursu, J. Ko-chanowski, M. Abramowicz, R. Biedroń (red.), Warszawa 2010.
Kochanowski J., Uniwersytet i nierówności społeczne: wiedza, wykluczenie, system ekspercki [w:] Społeczeństwo, wiedza, demokracja, J. Kochanowski (red.), Łódź 2008.
Kosofsky Sedgwick E., Epistemology of the Closet, Los Angeles 1990.
Mizielińska J., Płeć, ciało, seksualność. Od feminizmu do teorii queer, Kraków 2006. Plummer K., Krytyczny humanizm i teoria queer. Nieuniknione napięcia [w:] Metody badań
jakościowych, t. 1, N.K. Denzin, Y.S. Lincoln (red.), Warszawa 2009.
Płeć to rodzaj przechodzenia bez końca. Wywiad z Judith Butler [w:] J. Mizielińska, Płeć, ciało, seksualność, Od feminizmu do teorii queer, Kraków 2006.
Said E., Orientalizm, Poznań 2005.
Sartre J.-P., Przedmowa [w:] F. Fanon, Wyklęty lud ziemi, Warszawa 1985.
Shapiro S., Marks to the Rescue! Queer Th eory and the Crisis of Prestige, ,,New Formations”
2004, No. 53.
Warner M., Th e Trouble with Normal: Sex, Politics and the Ethics of Queer Life, Chicago 1999.
SUMMARY
Th e aim of presented text is to reveal discussion of the basic assumptions of queer theory. Th e emergence of diff erent approach to normative and non-normative sexualities challeng-ing the “identity politics” provoked, in Polish gender studies, concern as well as the attempts to include queer theory to their emancipatory purposes. Queer is also a methodological perspective which includes the analysis of sexualities in the world life and the textual de-constructive studies revealing the ways in which simplifi ed binary oppositions system lim-it our understanding, especially related to sexuallim-ities, and lead to normative violence.
