EN The Ways of Jan Potocki's "The Manuscript Found in Saragossa" to Polish Reader (Preliminary Reception Comments)

MIROS£AW S£APIK

Stowarzyszenie Pisarzy Polskich, Oddzia³ w Olsztynie

Drogi Rêkopisu znalezionego w Saragossie

Jana Potockiego do polskiego czytelnika

(wstêpne uwagi recepcyjne)

The Ways of Jan Potocki’s “The Manuscript Found

in Saragossa” to Polish Reader

(Preliminary Reception Comments)

S³owa kluczowe: translacja, literatura polsko-francuska, powieœæ podró¿nicza, Jan Potocki

Key words: translation, Polish-French literature, travel novel, Jan Potocki

I

Rêkopis znaleziony w Saragossie Jana Nepomucena Potockiego nale¿y do najbardziej tajemniczych powieœci literatury œwiatowej i to zarówno z powo-dów stricte literackich, jak i zawi³oœci, które towarzyszy³y powstawaniu ko-lejnych wydañ i t³umaczeñ tej znakomitej prozy.

Warto mieæ na uwadze fakt, i¿ Potocki by³ pisarzem francuskojêzycz-nym. Do koñca 2015 roku czytelnikom w Polsce niew³adaj¹cym jêzykiem znad Sekwany powieœæ by³a dostêpna jedynie w t³umaczeniu Edmunda Cho-jeckiego z 1847 roku – w przek³adzie wzbudzaj¹cym tak¿e obecnie niema³e kontrowersje1_{. Francuskie rêkopisy powieœci do niedawna znane by³y w}

sta-nie sta-niekompletnym. Mimo to od œmierci krajczyca2 _{do naszych czasów}

opu-blikowano wiele wydañ Rêkopisu znalezionego w Saragossie lub jego frag-mentów. Niestety, upowszechniano równie¿ plagiaty, których autorami byli: Cousen de Courchamps, Charles Nodier i Washington Irving3_{. Sam Potocki}

nigdy nie wyda³ drukiem swojej powieœci w ca³oœci. W styczniu 1805 roku zdecy-dowa³ siê na opublikowanie w Petersburgu jej dwóch pierwszych dekameronów,

1 _{Patrz. A. Wasilewska, W podziemiach Chataczu, „Literatura na Œwiecie” 2008,}

nr 444–445, s. 268–283.

2 _{Jan Potocki by³ synem Józefa – wielkiego krajczego koronnego, dlatego czêsto jest}

nazywany „krajczycem”.

czyli dwóch rozdzia³ów zawieraj¹cych po dziesiêæ dni dziennika oficera gwar-dii waloñskiej Alfonsa van Wordena. By³y to prowizoryczne odbitki drukar-skie. W dwóch tomach osobne historie Avadora i Alfonsa wydaje w latach 1813–1814 Thèophile Ètienne Gide, który by³ znajomym krajczyca jeszcze z czasów, gdy posiada³ w Warszawie filiê swojej firmy. Wczeœniej Potocki wys³a³ mu cztery pierwsze dekamerony swojej powieœci. To w³aœnie owe wydania sta³y siê podstaw¹ wspomnianych plagiatów4_.

Rok 2015 w polskiej recepcji dziennika oficera gwardii waloñskiej van Wordena przyniós³ prze³om, bowiem w dwusetn¹ rocznicê œmierci Jana Po-tockiego5 _{nak³adem Wydawnictwa Literackiego ukaza³a siê wreszcie}

kom-pletna wersja powieœci w t³umaczeniu romanistki Anny Wasilewskiej6_{. Nowy}

przek³ad oparty zosta³ na manuskrypcie zawieraj¹cym kopie poszczególnych dekameronów z odrêcznymi poprawkami Jana Potockiego, odkrytym przez badaczy Dominique’a Triaire’a i Françoisa Rosseta w zbiorze jarociñskim, zdeponowanym w Archiwum Pañstwowym w Poznaniu. Jak informuje François Rosset, jest to:

[...] szeœæ nieznanych rêkopisów Rêkopisu odnalezionych w 2002 roku w Archi-wum Pañstwowym w Poznaniu, precyzyjne datowanie wszystkich 22 zebranych dokumentów tworz¹cych materia³ Ÿród³owy, którego materialna analiza (papier, atrament, pisownie) pozwala ustaliæ kszta³t tekstu i odtworzyæ chronologiê po-wieœci w kolejnych jej odmianach7_.

Dociekania Dominique’a Triaire’a i Françoisa Rosseta potwierdzaj¹, ¿e w okresie dwóch pierwszych dekad wieku dziewiêtnastego powsta³y przynaj-mniej dwie pe³ne wersje Rêkopisu znalezionego w Saragossie – jedna w roku 1804, druga w 18108_{. Pierwsza charakteryzuje siê lekkoœci¹ i swobod¹}

w opisach, zw³aszcza w podejœciu do religii, drug¹ Potocki stonowa³, niewy-kluczone, ¿e dokonuj¹c autocenzury ze wzglêdu na zmiany w ówczesnej sytuacji politycznej, zwi¹zane z wp³ywami Napoleona w Europie. Wersja z 1804 roku jest bardziej materialistyczna i zbli¿ona do idei oœwieceniowych, natomiast ta z 1810 roku zosta³a wyraŸnie ugrzeczniona. Dlaczego dosz³o do tych zmian? Na to pytanie próbuje odpowiedzieæ równie¿ François Rosset:

[...] A jeœli tak, to czy wolno uznaæ, ¿e Potocki okaza³ siê pod koniec ¿ycia jednym z rozczarowanych adeptów Oœwiecenia? Zarówno w jego tekstach, jak

4 _{A. Wasilewska, Wariacje na temat polskich przek³adów „Rêkopisu”, „Literatura na}

Œwiecie” 2015, nr 528–529, s. 373.

5 _{Jan Potocki 23 grudnia 1815 roku pope³ni³ samobójstwo, strzelaj¹c sobie w g³owê}

z pistoletu.

6 _{J. Potocki, Rêkopis znaleziony w Saragossie, prze³. A. Wasilewska, Warszawa 2015,}

ss. 784.

7 _{F. Rosset, Nowy rêkopis i co?, „Literatura n Œwiecie” 2014, nr 520–521, s. 252.} 8 _{A. Wasilewska, S³owo o przek³adzie „Rêkopisu” Potockiego, „Literatura na Œwiecie”}

i w biografii brakuje fragmentów, które mog³yby wzmocniæ taki obraz. Lecz s¹ te¿ inne, nie mniej istotne przes³anki, sugeruj¹ce ostro¿noœæ w ocenie, pocz¹w-szy od wysoce skomplikowanej i niespójnej konstytucji psychicznej i intelektual-nej, która ka¿e w¹tpiæ w s³usznoœæ modelu linearnej progresji w odniesieniu akurat do tego cz³owieka.9

Zatem chyba najbardziej istotn¹ determinant¹ mo¿e byæ po prostu osobowoœæ autora – jego charakter wiecznego poszukiwacza i cz³owieka ustawicznie przepe³nionego w¹tpliwoœciami.

Mo¿na przypuszczaæ, ¿e gdyby ¿yciem i twórczoœci¹ Jana Nepomucena nie zajêli siê Dominique Triaire i François Rosset10 _{oraz Anna Wasilewska,}

to do tej pory nasza wiedza na temat integralnej wersji Rêkopisu znalezione-go w Saraznalezione-gossie opiera³aby siê jedynie na polskim t³umaczeniu Edmunda Chojeckiego z 1847 roku11_{. Zauwa¿alny jest tu swoisty paradoks: choæ}

Rêko-pis znaleziony w Saragossie to dzie³o znakomite, w Polsce do 2000 roku stosunkowo niewiele mieliœmy ksi¹¿kowych opracowañ poœwiêconych twór-czoœci i biografii Jana Potockiego. Dominowa³y g³ównie artyku³y, teksty pra-sowe oraz wstêpy do kolejnych wydañ jego dzie³, w tym wstêpy autorstwa Leszka Kukulskiego do Podró¿y (Warszawa 1959) i Parad (Warszawa 1966). W tym kontekœcie szczególnie nale¿y doceniæ prace pog³êbiaj¹ce nasz¹ wie-dzê o krajczycu i jego twórczym dorobku autorstwa Micha³a Otorowskiego12_,

Marii Eweliny ¯ó³towskiej13_{, Janusza Ryby}14_{, Wojciecha Piotrowskiego}15 9 _{F. Rosset, dz. cyt., s. 258.}

10 _{O pocz¹tkach swojej przygody z biografi¹ Jana Nepomucena Potockiego opowiada³}

Dominique Triaire w rozmowie przeprowadzonej przez Annê Wasilewsk¹: „A wracaj¹c do pytania, nasza przygoda zaczê³a siê stosunkowo niedawno, na prze³omie lat 2002–2003, kiedy Flammarion poprosi³ nas obu o przygotowanie biografii Jana Potockiego. W tamtym czasie szykowaliœmy wydanie dzie³ Potockiego. Rozpoczêliœmy pracê w roku 2000 i trzy pierwsze tomy mia³y siê ukazaæ w roku 2004, obejmuj¹c podró¿e, teatr, wybór tekstów historycznych i chronologicznych oraz pisma polityczne. Byliœmy w³aœciwie zaskoczeni, nic nie pozwala³o nam s¹dziæ, ¿e powa¿ny francuski wydawca zamówi u nas biografiê Jana Potockiego” (A. Wasilewska, Od Potockiego do Pereca. Piêæ rozmów o literaturze francu-skiej, Warszawa 2009, s. 7).

11 _{Polski przek³ad Rêkopisu znalezionego w Saragossie ukaza³ siê w 1847 roku w}

Lip-sku, na skutek starañ jednego z synów Jana Potockiego.

12 _{Autor m.in. ksi¹¿ek: Jan Potocki koniec i pocz¹tek. Wprowadzenie do badañ nad}

„Rêkopisem znalezionym w Saragossie”, Warszawa 2008 i Archipelag Potockiego, Warszawa 2010.

13 _{M. E. ¯ó³towska, Stosunek Jana Potockiego do insurekcji. Listy Jana Potockiego do}

Henryka Lubomirskiego z 1794 r., „Wiek Oœwiecenia” 1995, nr 11, s. 21–41; M. E. ¯ó³tow-ska, Rêkopis znaleziony w tezie, „Kultura” Pary¿ 1989, nr 11, s. 122–123.

14 _{J. Ryba, Miêdzy wiar¹ a libertynizmem (O rozterkach religijnych Jana Potockiego),}

„Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Literackie” 1991, nr 31 (1368), s. 201–212; ten-¿e, Motywy podró¿nicze w twórczoœci Jana Potockiego, Wroc³aw 1993; tenten-¿e, „Gry” osobliwe z utworami Jana Potockiego, „Pamiêtnik Literacki” 1995, z. 2, s. 45–57; ten¿e, Dwaj hra-biowie: Jan Potocki i Edward Raczyñski, „Twórczoœæ” 1997, nr 8, s. 110–118.

15 _{W. Piotrowski, Horyzonty œwiatopogl¹dowe „Rêkopisu znalezionego w Saragossie”,}

oraz Aldony Cholewianki-Kruszyñskiej16_{. Dominique Triaire, który wraz}

Françoisem Rossetem opracowa³ monumentaln¹ biografiê Potockiego, w roz-mowie przeprowadzonej przez Annê Wasilewsk¹ uwydatni³ te¿ znaczenie ksi¹¿ki W³adys³awa Kotwicza, istotnej dla scharakteryzowania postaci hra-biego17_.

Na literacki, czasem kontrowersyjny, sposób próbowali „mocowaæ siê” z Potockim Tomasz Jurasz (Rozkosze nocy, czyli ostatnia podró¿ Jana hr. Potockiego, Warszawa 1997) i Krzysztof Rudowski (Rêkopis zapodziany w Sa-ragossie, Poznañ 2009). W okresie powojennym du¿y udzia³ w recepcji Rêkopi-su mia³, zrealizowany w roku 1965, film Wojciecha Hasa, który raczej nale¿y potraktowaæ jako dzie³o odrêbne wobec powieœci. Zakoñczenie filmowego Rêko-pisu by³o przyjête krytycznie przez wielu mi³oœników prozy Potockiego.

Wiêkszoœæ czytelników Rêkopisu znalezionego w Saragossie nie siêga po inne ksi¹¿ki Jana Potockiego, zarówno z dorobku pisarskiego, jak i naukowe-go. A przecie¿ ju¿ wspomniane Podró¿e œwiadcz¹ nie tylko o lekkoœci i ele-gancji pióra krajczyca, ale te¿ o jego ogromnej erudycji i wra¿liwoœci, a przy tym zach³annoœci na ¿ycie i wiedzê.

Nasz obraz autora niew¹tpliwie pog³êbiaj¹ wydane ostatnio publikacje Dominique’a Traire’a i Françoisa Rosseta: Z Warszawy do Saragossy. Jan Potocki i jego dzie³o (Warszawa 2005) oraz Jan Potocki. Biografia (Warszawa 2006). Obie ksi¹¿ki z jêzyka francuskiego na polski prze³o¿y³a Anna Wasi-lewska. Równie¿ z jêzyka francuskiego na polski przet³umaczona zosta³a przez Stanis³awa D³uskiego (i wydana w Polsce w 2007 roku), napisana w formie popularnonaukowej, biografia Jan Potocki. Daleka podró¿ autorstwa Aleksandry Kroh.

II

Nie³atwo analizowaæ Rêkopis bez odniesieñ do biografii Jana Potockiego i bez uwzglêdnienia kontekstów: historycznego, filozoficznego i religijnego, jakkolwiek przygod¹ lekturow¹ mo¿e byæ potraktowanie tego dzie³a autono-micznie, np. interpretacja szkatu³kowej kompozycji powieœci. Nowa edycja

16 _{A. Cholewianka-Kruszyñska, £añcuckie portrety Jana Potockiego, „Spotkania z}

Za-bytkami” 2011, nr 3–4, s. 14–21.

17 _{„Mam zw³aszcza na myœli znakomit¹ pracê W³adys³awa Kotwicza, który szczegó³owo}

przeœledzi³ misjê hrabiego do Chin, ale przeœledzi³ tak¿e czas, który poprzedzi³ tê wyprawê i który po niej nast¹pi³, a to daje nam pokaŸny zasób cennych informacji”. Cyt. za:. A. Wasilewska, Od Potockiego do Pereca. Piêæ rozmów o literaturze francuskiej..., s. 10. Mowa tu o ksi¹¿ce: W. Kotwicz, Jan hr. Potocki i jego podró¿ do Chin, Wilno 1935, dostêpne w Internecie: http://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=136780 [dostêp: 10.12.2015].

18 _{A. Pliszka, Legenda o wilko³aku. Rozmowa z Ann¹ Wasilewsk¹, dostêpne w}

Interne-cie: http://www.dwutygodnik.com/artykul/5874-legenda-o-wilkolaku.html [dostêp: 04.12. 2015].

uruchamia œmia³e hipotezy badawcze. Anna Wasilewska twierdzi, ¿e powieœæ krajczyca „antycypuje nurt postmodernistyczny”18_.

Rêkopisu znalezionego w Saragossie trzeba broniæ przed bezwarunko-wym i jednoznacznym zaliczaniem go do literatury fantastycznej, bowiem w istocie opowiedziana tu historia jest gr¹ ukartowan¹ przez islamski ród Gomelezów, sprawdzianem oficera gwardii waloñskiej Alfonsa van Wordena i labiryntem intelektualnym. Leszek Kukulski, którego wk³ad w poznawanie twórczoœci Jana Potockiego (i poprawianie t³umaczenia Chojeckiego) trudno przeceniæ, we wstêpie do Parad (1966) kwalifikuje utwór jako „powieœæ fan-tastyczno-filozoficzn¹”19_{. François Rosset, jeden z najwybitniejszych badaczy}

postaci i twórczoœci Jana Potockiego, uwa¿a, ¿e do utwierdzenia w œwiado-moœci czytelników pogl¹du o Rêkopisie jako powieœci fantastycznej przyczyni-³o siê wydanie fragmentów tego dzie³a przez Rogera Caillois w 1958 roku:

[...] Caillois by³ wyrafinowanym czytelnikiem i kulturoznawc¹, zachowa³ pe³n¹ ostro¿noœæ i nie siêgn¹³ po tekst Chojeckiego, by uzupe³niæ powa¿ne braki. Wy-da³ fragmenty, co do których mia³ pewnoœæ, ¿e zosta³y napisane przez Jana Potockiego. W rezultacie jednak skutki jego edycji s¹ fatalne. Z jednej strony ta fragmentaryczna wersja zainspirowa³a szereg interpretacji, które s¹ nie do utrzymania w œwietle ca³oœci. I tak na przyk³ad wielu historyków literatury nadal traktuje Rêkopis jako tekst zwiastuj¹cy powieœæ grozy, albo to, co w kulturze francuskojêzycznej okreœla siê mianem „literatury fantastycznej” – w kontekœcie ca³ego utworu jest to oczywistym nieporozumieniem […]20_.

Rêkopis znaleziony w Saragossie jest dzie³em wybitnym, co dosyæ emocjonal-nie podkreœli³ kiedyœ w swoim felietoemocjonal-nie Jan B³oñski:

Czy istnieje wiele tajemnic w literackich dociekaniach? Mo¿na by powiedzieæ, ¿e sk³adaj¹ siê one z samych zagadek, i na tym poprzestaæ. Ale na pewno istniej¹ takich zagadek ca³e skupiska... Myœlê o Rêkopisie znalezionym w Saragossie, gdzie zagadkowy jest temat, niejasne postacie, ale tak¿e autorstwo ksi¹¿ki i wielonarodowoœæ bohaterów. Pomyœlmy tylko: Jan Potocki by³ niew¹tpliwie Polakiem, ale sw¹ najlepsz¹ powieœæ napisa³ po francusku i nie wiemy nawet, czy j¹ sam wykoñczy³! Wielki pan... i kapryœny skryba, któremu na dodatek przylepiono sporo rozmaitych literackich atrybucji... i uzupe³nieñ... w przewa¿a-j¹cej mierze nierozs¹dnych. Z tym wszystkim uwa¿am – nie tylko ja! – Rêkopis za arcydzie³o i jako ³apczywy Polak czyniê Potockiego najlepszym polskim po-wieœciopisarzem, i basta!21_.

To arcydzie³o by³o polskim czytelnikom znane przez dwa stulecia jedynie w t³umaczeniu Chojeckiego. Nie jest pewne, z jakich Ÿróde³ w trakcie pracy

19 _{L. Kukulski, Wstêp do: J. Potocki, Parady, prze³. J. Modrzejewski, Warszawa 1966,}

s. 7.

20 _{F. Rosset, dz. cyt., s. 256.}

21 _{J. B³oñski, Rêkopis znaleziony w Saragossie, dostêpne w Internecie:}

nad orygina³em pierwszy rodzimy translator korzysta³. W rozmowie z Ann¹ Wasilewsk¹ Dominique Triaire wyra¿a swój pogl¹d na ten temat:

[...] Tymczasem Chojecki po³¹czy³ wszystkie te rêkopisy, ¿eby wykroiæ z nich tekst idealny, który Potocki winien by³ napisaæ. W tamtej epoce podobny zabieg nie by³ niczym nadzwyczajnym, w XIX wieku czêsto stosowano takie praktyki. A zatem powsta³a œwietna powieœæ, tyle ¿e nie by³a to powieœæ, jak¹ napisa³ Potocki22_.

Chojecki swój przek³ad zatytu³owa³: Rêkopis znaleziony w Saragossie. Ro-mans wydany poœmiertnie z dzie³ hr. Jana Potockiego. W XIX wieku jego wersja doczeka³a siê jeszcze dwóch edycji. Natomiast w stuleciu nastêpnym mo¿na wymieniæ trzy. W roku 1917 kolejne wydanie ukaza³o siê w Bibliotece Muz. Tym razem edytor, Jan Lorentowicz, wprowadzi³ do przek³adu Chojec-kiego liczne poprawki, powielone we wznowieniu w roku 1950. Spor¹ ich czêœæ zakwestionowa³ w 1951 roku póŸniejszy wydawca Rêkopisu Leszek Kukulski. Jego wersja ukaza³a siê w 1965 roku23_.

Pisze o niej miêdzy innymi Anna Wasilewska:

[...] Kukulski usun¹³ blisko tysi¹c „nieuprawnionych” poprawek Lorentowicza, podyktowanych, jak pisze, „jego w³asnym poczuciem stylistycznej i jêzykowej poprawnoœci”. Nastêpnie podda³ tekst gruntownej rewizji: skorygowa³ imiona postaci historycznych i nazw geograficznych, usun¹³ b³êdy rzeczowe z rozwa¿añ filozoficznych i matematycznych, przywróci³ niektóre partie tekstu, w których pojawiaj¹ siê sceny erotyczne, ocenzurowane przez Chojeckiego. Ró¿nice miêdzy tymi wersjami s¹ znaczne. Przekona³am siê o tym, szykuj¹c monograficzny numer „Literatury na Œwiecie”, musia³am w jednym z tekstów krytycz-nych podmieniæ cytaty Rêkopisu, które t³umaczka poda³a wed³ug edycji Lorento-wicza24_.

Kukulski docenia³ t³umaczenie Chojeckiego, m.in. za literack¹ swadê, jednak dokona³ w nim istotnych korekt stylistycznych, wzoruj¹c siê równie¿ na wspomnianych edycjach paryskich, wydanych przez Théophile’a Etienne’a Gide’a. W nocie edytorskiej do Rêkopisu znalezionego w Saragossie wznowio-nego w roku 1976 Kukulski pisze o swojej pracy, odnosz¹c siê do redagowa-nego przez siebie wydania z 1965 roku25_:

Tekst przek³adu Chojeckiego zosta³ tam przejrzany i poprawiony przy pomocy dostêpnych cz¹stkowych wersji francuskiego orygina³u, tj. wydania

petersbur-22 _{A. Wasilewska, Od Potockiego do Pereca. Piêæ rozmów o literaturze francuskiej,}

War-szawa 2009, s. 6.

23 _{L. Kukulski, „Rêkopis znaleziony w Saragossie”, Jan Potocki, wstêp napisa³ Marian}

Toporowski, ilustrowa³ Antoni Uniechowski, „Czytelnik” 1950, t. 1, s. 313, 3 nlb.; t. 2, s. 253, 3 nlb.; t. 3, s. 268, 4 nlb. : [recenzja], „Pamiêtnik Literacki” 1951, nr 2, s. 615–618.

24 _{A. Wasilewska, Wariacje na temat polskich przek³adów „Rêkopisu”, s. 375.}

25 _{J. Potocki, Rêkopis znaleziony w Saragossie, t³um. Edmund Chojecki, tekst oprac.}

skiego, obu wydañ paryskich, oraz paru fragmentarycznie zachowanych auto-grafów i przekazów rêkopiœmiennych. Nie zosta³y uwzglêdnione pierwotne re-dakcje tekstu, które znaleŸæ mo¿na w manuskryptach, a tak¿e warianty z wydañ paryskich – z wyj¹tkiem jednego. Tekst Dnia 47. jest w wersji Avadora zupe³nie odmienny i wydawa³o siê rzecz¹ celow¹ umieœciæ go jako Dodatek po tekœcie romansu26_.

Problemem badacza podczas poprawiania przek³adu Chojeckiego by³ brak dostêpu do wykorzystanych przez tego t³umacza Ÿróde³. Z najnowszych usta-leñ wynika, ¿e pierwszy translator czerpa³ z dwóch rêkopisów Potockiego (miejscami ró¿ni¹cych siê stylistycznie, co by³o wynikiem ¿mudnych przeró-bek autora) – z roku 1804 i 1810. Wersja pierwsza ma bogato rozbudowany w¹tek ¯yda Wiecznego Tu³acza, natomiast póŸniejsza redukuje go do kró-ciutkiej wzmianki. W stosunku do wersji z 1804 roku, w tej z roku 1810 znacznie zmieniona i wyd³u¿ona zosta³a opowieœæ geometry Velasqueza. Jak twierdzi François Rosset27 _{– Chojecki pierwsze cztery dekamerony swojego}

Rêkopisu opar³ na tekœcie z 1804 roku, natomiast dwa na tym póŸniejszym. Istniej¹ przypuszczenia, ¿e René Radrizzani, francuski wydawca powieœci (1989), traktuj¹c tekst Chojeckiego jako kanoniczny, z braku dwóch ostatnich dekameronów swoj¹ edycjê uzupe³ni³ o przet³umaczone fragmenty wersji polskiej, przy tym Maria Ewelina ¯ó³towska wykaza³a, ¿e nie przek³ada³ on tych czêœci Rêkopisu bezpoœrednio z Chojeckiego, ale z edycji niemieckiej opartej na polskim wydaniu opracowanym przez Leszka Kukulskiego28_.

Po odkryciu przez Dominique’a Triaire’a i Françoisa Rosseta w zbiorach jarociñskich wspomnianego wy¿ej manuskryptu Rêkopisu29 _{wysz³o na jaw, ¿e}

Chojecki jako t³umacz powieœci Jana Potockiego nie kierowa³ siê zasad¹ wiernoœci; dowolnoœæ dotyczy nie tylko t³umaczenia, ale równie¿ elementów strukturalnych, np. zwiêkszenia liczby rozdzia³ów. W przek³adzie Chojeckie-go historia opowiadana jest przez szeœædziesi¹t szeœæ dni (powieœæ ma formê dziennika), zaœ w wersji z 1810 roku Potocki zakoñczy³ j¹ na dniu

szeœædzie-26 _{L. Kukulski, Nota edytorska, w: J. Potocki, Rêkopis znaleziony w Saragossie, t. 2,}

t³um. E. Chojecki, Warszawa 1976, s. 209.

27 _{F. Rosset, dz. cyt., s. 255–266.}

28 _{M. E. ¯ó³towska, Rêkopis znaleziony w tezie..., s. 122–123.}

29 _{Jak informowa³a Anna Wasilewska w rozmowie przeprowadzonej na portalu}

dwuty-godnik.com: „Sytuacja zmieni³a siê dopiero, gdy w roku 2002 Dominique Triaire odnalaz³ w zbiorze jarociñskim, zdeponowanym w Archiwum Pañstwowym w Poznaniu, manu-skrypt powieœci z³o¿ony g³ównie z kopii poszczególnych dekameronów, ale za to z odrêcz-nymi poprawkami autora. To odkrycie pozwoli³o obu uczonym, którzy od lat zajmowali siê ¿yciem i twórczoœci¹ Jana Potockiego, odtworzyæ genezê powieœci” A. Pliszka, dz. cyt. [do-stêp: 04.12.2015].

30 _{Anna Wasilewska pisze o trzech edycjach przek³adu Chojeckiego: „W obiegu s¹}

obecnie trzy edycje przek³adu Chojeckiego, które znacznie siê miêdzy sob¹ ró¿ni¹: wydanie oryginalne z roku 1847, które mia³o nastêpnie dwa wznowienia, edycja z poprawkami Lo-rentowicza z roku 1917, powielona nastêpnie w roku 1950, oraz wydanie pod redakcj¹ Kukulskiego z 1956 roku. Notabene, warto wspomnieæ o tym, ¿e w pierwszym wydaniu przek³adu, a tak¿e w wydaniach nastêpnych, w tym Lorentowicza, zachowa³ siê œlad wersji

si¹tym pierwszym, wprowadzaj¹c wyraŸne zamkniêcie fabu³y; pozwoli³ van Wordenowi opuœciæ góry Sierra Morena30_{. Jedn¹ z charakterystycznych cech}

t³umaczenia Chojeckiego by³o dowolne ³¹czenie lub dzielenie zdañ z równie swobodnym stosowaniem interpunkcji. Nie zachowa³ on zwiêz³ego i literacko dojrza³ego stylu orygina³u.

Najprawdopodobniej Jan Potocki prace nad swoj¹ wielk¹ powieœci¹ za-cz¹³ na pocz¹tku ostatniej dekady XVIII stulecia, kiedy to powsta³a pierwsza wersja, która, niestety, nie zachowa³a siê w ca³oœci. Bior¹c pod uwagê kilka-krotne ¿mudne poprawianie tekstu przez autora, konsekwencjê w prowadze-niu gry przez bohaterów powieœci, dba³oœæ o jêzyk, niezliczone odniesienia do nauki, filozofii i kilku mitologii i wreszcie czas, który Potocki poœwiêci³ na przeróbki, trudno jest zgodziæ siê z doœæ czêsto formu³owan¹ tez¹, ¿e twórca traktowa³ literack¹ aktywnoœæ jako dzia³anie uboczne w stosunku do swojej pracy naukowej. Taki pogl¹d znaleŸæ mo¿na m. in. w artykule Juliusza Kur-kiewicza zamieszczonym w tygodniku „Polityka”. Publicysta pisze miêdzy innymi:

Wiele wskazuje na to, ¿e Rêkopis znaleziony w Saragossie zosta³ napisany przy okazji, na marginesie innych, istotniejszych pasji autora, który – choæ sw¹ powieœæ pisa³ d³ugo – nie przywi¹zywa³ do niej wielkiej wagi31_.

Tak¿e w ksi¹¿ce Triaire’a Dominique’a i Françoisa Rosseta Z Warszawy do Saragossy. Jan Potocki i jego dzie³o znajdujemy takie zdanie: „[...] Powieœæ [...] przynios³a w koñcu Potockiemu s³awê pisarza, chocia¿ on sam liczy³ na s³awê uczonego”32_{. Z kolei Janusz Ryba pisze na ten temat nastêpuj¹co:}

Jakie motywy kryj¹ siê za tak¹ w³aœnie postaw¹ Potockiego wobec w³asnych dzie³? Mia³o na ni¹ wp³yw niew¹tpliwie jego arystokratyczne pochodzenie. Dla oœwieceniowego (nie tylko zreszt¹ oœwieceniowego) arystokraty pisanie literac-kich utworów mog³o stanowiæ tylko przedmiot rozrywki. Arystokratyczny etos wyklucza³ pracê zawodow¹ i zarobkow¹. Z tych powodów zachowanie paraj¹cych siê piórem nobilów by³o zdecydowanie odmienne od postawy zawodowych litera-tów. Ci pierwsi wrêcz manifestacyjnie akcentowali, ¿e pisanie jest dla nich przyjemn¹ zabaw¹, traktowan¹ z przymru¿eniem oka. W tym arystokratycznym

z 1810 roku, gdy¿ ostatnie s³owa powieœci brzmi¹: By³ to dziennik szeœædziesiêciu pierw-szych dni mego pobytu w Hiszpanii. Leszek Kukulski naprawi³, jak pisze, „niedopatrzenie pisarza”, a tym samym mimowolnie usankcjonowa³ mistyfikacjê. Co znamienne, zarówno Lorentowicz, jak i Kukulski nie podaj¹ na karcie tytu³owej nazwiska Chojeckiego, lecz na odwrocie zamieszczaj¹ zapis: „Tekst wg przek³adu Edmunda Chojeckiego” (Lorentowicz); „Tekst oparto na przek³adzie Edwarda (sic!) Chojeckiego z r. 1847” (Kukulski)” – A. Wasi-lewska, W podziemiach Chataczu..., s. 375).

31 _{J. Kurkiewicz, Rêkopis ponownie znaleziony, dostêpne w Internecie:}

http://www.poli-tyka.pl/tygodnikpolityka/kultura/206529,1,rekopis-ponownie-znaleziony.read [dostêp: 15.01.2007].

32 _{D. Triaire, F. Rosset, Z Warszawy do Saragossy. Jan Potocki i jego dzie³o, prze³.}

A. Wasilewska, Warszawa 2005, s. 160.

podejœciu do w³asnej twórczoœci mieœci³o siê doskonale zarówno bezimienne pu-blikowanie dzie³, jak i wydawanie ich w miniaturowych nak³adach33_{. [...]}

Trudno rozszyfrowaæ motywy, które zadecydowa³y o tym, ¿e w koñcu u schy³ku ¿ycia zdecydowa³ siê publikowaæ tê powieœæ w ca³oœci. Skromny materia³ fakto-graficzny nie pozwala na bardziej precyzyjne konstatacje. Mo¿emy tylko snuæ przypuszczenia. Moja hipoteza jest nastêpuj¹ca: Potocki u schy³ku ¿ycia doszed³ do przekonania, ¿e na pamiêæ u potomnych mo¿e liczyæ jako autor Rêkopisu znalezionego w Saragossie, a nie erudycyjnych rozpraw z zakresu pras³owiañsz-czyzny czy chronologii34_.

Czytaj¹c Rêkopis znaleziony w Saragossie, trudno pos¹dziæ Potockiego o brak konsekwencji w budowaniu powieœci. Owszem, mo¿na natkn¹æ siê w jego dziele na pewne nieœcis³oœci dotycz¹ce miêdzy innymi... nomina³ów pieniê¿-nych35 _{lub niektórych nazw, ale zdecydowanie s¹ to drobiazgi nienaruszaj¹ce}

w najmniejszym stopniu integralnoœci, wielkoœci i istoty dzie³a.

III

Czym wyró¿nia siê nowe polskie t³umaczenie Rêkopisu znalezionego w Saragossie? Wspó³czesny przek³ad jest nie tylko dalszym ci¹giem fascynuj¹-cej przygody literackiej, zwi¹zanej ze zmian¹ spojrzenia na – do niedawna kanoniczn¹ – polsk¹ wersjê Rêkopisu znalezionego w Saragossie, ale te¿ dalszym ci¹giem odkrywania autora.

Jedna z najistotniejszych ró¿nic wynika z faktu, i¿ Chojecki najprawdo-podobniej korzysta³ z dwóch wersji Rêkopisu (1804 i 1810), natomiast Anna Wasilewska swoje t³umaczenie opar³a na wersji z 1810 roku, ju¿ mniej mate-rialistycznej w swej wymowie. Dlatego porównywanie przek³adu Chojeckiego z najnowszym mo¿e byæ równie¿ w pewnej mierze pretekstem do œledzenia ewolucji pogl¹dów hrabiego, bior¹c po uwagê choæby wyeliminowanie przez Potockiego w¹tku ¯yda Wiecznego Tu³acza i ideow¹ zmianê w wywodach geometry Velasqueza. Ponadto w nowej wersji ten drugi w¹tek jest znacznie d³u¿szy.

Przek³ad Wasilewskiej jest ogromnym wyzwaniem dla czytelników, dla których Rêkopis znaleziony w Saragossie w t³umaczeniu Edmunda Chojeckie-go by³ jedyn¹ znan¹ (i w ich odczuciu t¹ w³aœciw¹) wersj¹. Podczas pracy nad now¹ wersj¹ autorka du¿o czasu poœwiêci³a t³umaczeniu Chojeckiego, o czym czytamy w jej tekœcie Wariacje na temat polskich przek³adów „Rêkopisu”:

Do orygina³u Rêkopisu znalezionego w Saragossie zagl¹da³am w trzech etapach i dwukrotnie wycinkowo opisywa³am przek³ad Chojeckiego. Obecnie mam ju¿

34 _{J. Ryba, „Gry” osobliwe z utworami Jana Potockiego..., s. 52.}

35 _{Anna Wasilewska o niekonsekwencjach Jana Potockiego dotycz¹cych swobodnego}

traktowania nazw, geografii i niekonsekwencji w podawaniu nomina³ów pieniê¿nych infor-muje w przypisach do swojego przek³adu Rêkopisu znalezionego w Saragossie.

ukoñczony przek³ad wersji 1810, a tak¿e starann¹ lekturê wersji Chojeckiego, któr¹ zdanie po zdaniu porównywa³am z tekstem francuskim36_.

Anna Wasilewska, t³umacz¹c historiê Alfonsa van Wordena, prze³ama³a na-wyki czytelnicze. Mamy bowiem now¹ wersjê powieœci – bez zastosowania przesadnych stylizacji, œwietnie wspó³graj¹c¹ ze wspó³czesn¹ polszczyzn¹ li-terack¹. O swoim podejœciu do przek³adu t³umaczka wypowiada siê tak:

D³ugo namyœla³am siê nad kszta³tem jêzykowym, jaki powinien, czy móg³by przybraæ dzisiaj Rêkopis. Potocki nie jest naszym wspó³czesnym, ale szereg u¿ytych rozwi¹zañ stylistycznych i jêzykowych brzmi bardzo nowoczeœnie, a te¿ i to, co ma nam do powiedzenia, zas³uguje na wys³uchanie. Zgodnie z najcelniej-sz¹ mo¿e definicj¹ pisarza klasyka, jak¹ poda³ Italo Calvino, „klasyk to ktoœ, kto nigdy nie koñczy mówiæ tego, co ma nam do powiedzenia”. Jeœli mamy wys³u-chaæ Potockiego, niechaj przemówi w jêzyku wyzbytym stylizacji, ale te¿ nie nacechowanym nadmiernie mow¹ dzisiejsz¹37_.

Wasilewska zadba³a równie¿ o to, aby czytelnik nie pogubi³ siê w obfitoœci nazw geograficznych oraz faktów historycznych. W wielu przypisach doty-cz¹cych toponimii czy wydarzeñ historycznych nierzadko konfrontuje fakty z literack¹ fikcj¹. Co wiêcej, przypisy pos³u¿y³y t³umaczce do przybli¿enia wersji z 1804 roku, choæ (przypominam) najnowszy przek³ad Rêkopisu znale-zionego w Saragossie opiera siê na ostatecznym wariancie powieœci z roku 1810. Jakkolwiek Wasilewska odnosi siê w przypisach do wersji utworu w t³umaczeniu Edmunda Chojeckiego, to zasadniczo nie polemizuje z jego przek³adem. Jedynie w artykule zamieszczonym w „Tygodniku Powszech-nym” decyduje siê na nastêpuj¹c¹ ocenê pracy swojego poprzednika:

Wersjê sygnowan¹ nazwiskiem Chojeckiego czyta siê doskonale jako dzie³o su-werenne, które odznacza siê barwnoœci¹ i zmys³owoœci¹ opisów, dopóki nie we-Ÿmie siê do rêki orygina³ów38_.

Dlatego najlepszym wyjœciem dla czytelnika i badacza Rêkopisu znalezionego w Saragossie jest potraktowanie obu polskich t³umaczeñ jako dzie³ odrêb-nych i jednoczeœnie „spokrewnioodrêb-nych”, które sta³y siê ju¿ immanentnymi elementami legendy zwi¹zanej nie tylko z Rêkopisem znalezionym w Sara-gossie, ale i samym Janem Nepomucenem Potockim.

Bibliografia ród³a

Jurasz Tomasz, Rozkosze nocy, czyli ostatnia podró¿ Jana hr. Potockiego, Warszawa 1997.

37_{J. Boñcza-Szab³owski, Odkrycie: Rêkopis znaleziony w Saragossie, http://www.rp.pl/}

Plus-Minus/311139989-Odkrycie-rekopis-zaginiony-w-Saragossie.html/ [dostêp: 13.11.2015].

38 _{A. Wasilewska, Przygody hrabiego (i jego dzie³a), dostêpne w Internecie: https://}

Potocki Jan, Parady, prze³. Józef Modrzejewski, wstêp Leszek Kukulski, Warszawa 1966.

Potocki Jan, Podró¿e, prze³. Julian Ursyn Niemcewicz, Joanna Olkiewicz i Leszek Kukulski, wyb. i oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1959.

Potocki Jan, Rêkopis znaleziony w Saragossie, t³um. Edmund Chojecki, tekst oprac. L. Kukulski, Warszawa 1965.

Potocki Jan, Rêkopis znaleziony w Saragossie, t. 1–2, prze³. Edmund Chojecki, oprac. Leszek Kukulski, Warszawa 1976.

Potocki Jan, Rêkopis znaleziony w Saragossie, prze³. Edmund Chojecki, Warszawa 2007.

Potocki Jan, Rêkopis znaleziony w Saragossie, prze³. Anna Wasilewska, Warszawa 2015.

Rudowski Krzysztof, Rêkopis zapodziany w Saragossie, Poznañ 2009. Opracowania

Cholewianka-Kruszyñska Aldona, £añcuckie portrety Jana Potockiego, „Spotkania z Zabytkami” 2011, nr 3–4.

Kroh Aleksandra, Potocki. Daleka podró¿, prze³. W³adys³aw D³uski, Warszawa 2007. Kukulski Leszek, „Rêkopis znaleziony w Saragossie”, Jan Potocki, wstêp napisa³

Ma-rian Toporowski, ilustrowa³ Antoni Uniechowski, Czytelnik 1950, t. 1, s. 313, 3 nlb.; t. 2, s. 253, 3 nlb.; t. 3, s. 268, 4 nlb. : [recenzja], „Pamiêtnik Literacki” 1951, nr 2.

Otorowski Micha³, Archipelag Potockiego, Warszawa 2010.

Otorowski Micha³, Jan Potocki koniec i pocz¹tek. Wprowadzenie do badañ nad „Rêko-pisem znalezionym w Saragossie”, Warszawa 2008.

Piotrowski Wojciech, Horyzonty œwiatopogl¹dowe „Rêkopisu znalezionego w Saragos-sie”, S³upsk 1993.

Rosset François, Nowy rêkopis i co?, „Literatura na Œwiecie” 2014, nr 520–521. Ryba Janusz, „Gry” osobliwe z utworami Jana Potockiego, „Pamiêtnik Literacki”

1995, z. 2.

Ryba Janusz Motywy podró¿nicze w twórczoœci Jana Potockiego, Wroc³aw 1993. Ryba Janusz, Dwaj hrabiowie: Jan Potocki i Edward Raczyñski, „Twórczoœæ” 1997,

nr 8.

Ryba Janusz, Miêdzy wiar¹ a libertynizmem. O rozterkach religijnych Jana Potockie-go), Acta Universitatis Wratislaviensis. Prace Literackie, 1991, nr 31 (1368). Triaire Dominique, Rosset François, Jan Potocki. Biografia, prze³. Anna Wasilewska,

Warszawa 2004.

Triaire Dominique, Rosset François, Z Warszawy do Saragossy. Jan Potocki i jego dzie³o, prze³. Anna Wasilewska, Warszawa 2005.

Wasilewska Anna, Od Potockiego do Pereca. Piêæ rozmów o literaturze francuskiej, Warszawa 2009.

Wasilewska Anna, W podziemiach Chataczu, „Literatura na Œwiecie” 2008, nr 444–445.

Wasilewska Anna, S³owo o przek³adzie „Rêkopisu” Potockiego, „Literatura na Œwie-cie” 2014, nr 520–521.

Wasilewska Anna, Wariacje na temat polskich przek³adów „Rêkopisu”, „Literatura na Œwiecie” 2015, nr 528–529.

¯ó³towska Maria Ewelina, Rêkopis znaleziony w tezie [recenzja], „Kultura”, Pary¿ 1989, nr 11.

¯ó³towska Maria Ewelina, Stosunek Jana Potockiego do insurekcji. Listy Jana Potoc-kiego do Henryka LubomirsPotoc-kiego z 1794 r., „Wiek Oœwiecenia” 1995, nr 11. ród³a internetowe

B³oñski Jan, Rêkopis znaleziony w Saragossie, http://www.tygodnik.com.pl/numer/ 278648/blonski-felieton.html [dostêp: 04.12.2015].

Boñcza-Szab³owski Jan, Odkrycie: Rêkopis znaleziony w Saragossie, http://www.rp.pl/ Plus-Minus/311139989-Odkrycie-rekopis-zaginiony-w-Saragossie.html/ [dostêp: 13.11.2015].

Kurkiewicz Jan, Rêkopis ponownie znaleziony, http://www.polityka.pl/tygodnikpolity-ka/kultura/206529,1,rekopis-ponownie-znaleziony.read [dostêp: 15.01.2007]. Kotwicz W³adys³aw, Jan hr. Potocki i jego podró¿ do Chin, Wilno 1935 http://

kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=136780 [dostêp: 10.12.2015].

Pliszka Adam, Legenda o wilko³aku. Rozmowa z Ann¹ Wasilewsk¹, http://www.dwu-tygodnik.com/artykul/5874-legenda-o-wilkolaku.html [dostêp: 04.12.2015].

Wasilewska Anna, Przygody hrabiego (i jego dzie³a), https://www.tygodnikpowszech-ny.pl/przygody-hrabiego-i-jego-dziela-29743 [dostêp: 23.08.2015].

Summary

An article is about count Jan Nepomucen Potocki’s famous novel which is one of the most mysterious masterpieces of world literature. It turned out that Edmund Chojecki did quite rough novel’s translation from french into polish.

However late 2015 is the time of major breakthrough in polish reception of The Manu-script Found in Saragossa. On the count Potocki’s 200th _{anniversary of death a completely new}

version of the novel was released – based on autographs and copies of particular decamerons, with hand-written Potocki’s corrections from 1810 – translated by Anna Wasilewska. Her translation is a great challenge for readers, who knew only Chojecki’s version which was known as the right one. Modern translation overcame readers’ habits. New version of the novel is not overstyled which perfectly harmonize with modern literary polish language.