Proces starzenia się ludności i jego skutki dla rynku pracy w rozszerzonej Unii Europejskiej

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 709. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2006. Lucyna Mączka Katedra Polityki Ekonomicznej i Programowania Rozwoju. Proces starzenia się ludności i jego skutki dla rynku pracy w rozszerzonej Unii Europejskiej 1. Wprowadzenie Podczas szczytu Rady Europejskiej w marcu 2000 r. szefowie państw i rządów „piętnastki” przyjęli strategię, zgodnie z którą Unia Europejska ma stać się najbardziej konkurencyjną i najbardziej dynamiczną w świecie gospodarką opartą na wiedzy do 2010 r. (GOW). Program ten, zwany strategią lizbońską, zawiera wiele rekomendacji dla polityki państw członkowskich UE na rzecz rozwoju GOW. Cele te odnoszą się do trzech obszarów: wiedzy, gospodarki oraz polityki społecznej, a które w nadchodzących latach mogą istotnie zmienić – nawet pogorszyć – sytuację ekonomiczną krajów Unii. Wśród zagrożeń wymienia się przede wszystkim globalizację i zmiany demograficzne, głównie starzenie się społeczeństw, w powiązaniu z wyzwaniem, jakim jest rozszerzenie UE, największe w historii tego ugrupowania, a zarazem znacznie zwiększające zróżnicowanie gospodarcze i społeczne państw członkowskich. Podstawowymi wymiarami dywersyfikacji pozycji społecznej jednostki są jej płeć, wiek i klasa społeczna. Wiek – poprzez system oczekiwań formułowanych pod adresem osoby w danym wieku – określa status społeczny. Starość jest z punktu widzenia np. demografii, dyscypliny lubiącej posiłkować się jasnymi, łatwo kwantyfikowalnymi kategoriami, pojęciem dość niejasnym. Wynika to głównie z nadmiernej arbitralności wyboru granicy wieku, zapoczątkowującej starość. W rezultacie wiek kalendarzowy służy do wyodrębniania grup, których dostęp do różnorodnych zasobów społecznych podlega systematycznej kontroli. Ów proces kontroli nazywany jest dyskryminowaniem..

(2) Lucyna Mączka. . W wielu rozwiniętych krajach od dwóch dekad przyciągają uwagę polityczne, ekonomiczne, społeczne i naukowe aspekty starzenia się ludności oraz wzrost liczby osób w starszych grupach wieku i ich udziału w populacji. Na przełomie XX i XXI w. starzenie się ludności stało się dominującym procesem demograficznym w tych krajach. Istotne zmiany struktury wiekowej ludności i bezprecedensowy wzrost liczby osób w starszych grupach wieku spowodowały pojawienie się nieistniejących wcześniej problemów. Starzejące się społeczeństwa szukają dróg optymalnego rozwoju w warunkach zmieniającej się struktury wieku ludności. Sprostanie wyzwaniom związanym z procesem starzenia się ludności stało się jednym z podstawowych celów polityki społeczno-gospodarczej w wielu krajach. Polityczne debaty obejmują takie problemy, jak: dostosowanie opieki medycznej oraz systemu zabezpieczenia społecznego do nowej sytuacji, ekonomiczne skutki starzenia się ludności, rola i pozycja osób starszych w społeczeństwie. W odpowiedzi na proces dalszego starzenia się ludności stworzone zostały liczne koncepcje aktywnego starzenia się ludności, które podkreślają istotny wkład wnoszony przez osoby starsze do społeczeństwa. 2. Tendencje demograficzne w państwach członkowskich Przyjęcie do Unii dziesięciu nowych państw jest niezwykle istotnym wydarzeniem. Rozszerzenie spowodowało przyrost liczby ludności UE o jedną trzecią i prawie podwojenie liczby państw członkowskich. Rozszerzenie UE było więc dużą zmianą podstawowych jej rozmiaru: powierzchni – o blisko jedną czwartą, ludności – o jedną piątą, PKB – według kursu o 5,5%, a według parytetu – o 9%. Kluczowe znaczenie Polski w tym rozszerzeniu UE wynika z tego, że ma ona ponad połowę udziału w ludności i blisko połowę w PKB według kursu i parytetu w grupie dziesięciu krajów które weszły w 2004 r. do UE. W Europie w 2000 r. 112 mln ludzi miało 65 i więcej lat, co stanowi 14% całości populacji Europy. W Ameryce Północnej udział ten wynosił 12,3%, a w Australii i Nowej Zelandii – 9,9%. Z tego m.in. powodu Europa stoi przed koniecznością głębokich reform społeczno-gospodarczych dostosowujących gospodarkę do nowej sytuacji demograficznej. Struktura ludności według wieku zależy od przeszłych i bieżących trendów umieralności i dzietności. Starzenie się ludności przejawiające się wzrostem liczby i udziału osób starszych w całej populacji może być konsekwencją spowolnienia wzrostu udziału osób młodych L. Mączka, Rynek pracy w Polsce w warunkach integracji europejskiej, Zeszyty Naukowe AE w Krakowie, nr 651, Kraków 2004, s. 27. . W. Wojciechowski, Starzenie się społeczeństw i aktywność zawodowa osób powyżej 55 roku życia w krajach OECD, MG.PiPS, Warszawa 2003, s. 3..

(3) Proces starzenia się ludności…. . lub przyspieszeniem wzrostu udziału osób starszych w całej populacji. Relatywne spowolnienie wzrostu udziału osób młodych jest zwykle rezultatem spadku wskaźników dzietności i liczby urodzeń. Tabela 1. Wskaźniki starzenia się ludności w krajach UE-15 oraz UE-10 według danych za 2002 r. Kraje UE–15 Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia. Irlandia. Luksemburg Niemcy Portugalia Szwecja Wielka Brytania Włochy. Kraje UE-10 Cypr Estonia Litwa Łotwa Malta. Polska. Republika Czeska Słowacja. Słowenia. Węgry. Udział ludności w wieku 65 lat i więcej w % do ogółem 15,6 16,9. Na 100 osób w wieku 15–64 lata przypada ludności w wieku 14 lat i mniej. 65 lat i więcej. 27. 26. 24. 23. 0,1. 22. 1,3 4,2. 14,8. 28. 16,2. 29. 25. 21. 25. 15,2. 27. 17,3. 22. 13,6. 28. 17,1. 11,2. 31. 23. 26. 20 17. 27,4. 28. 16,5. 24. 24. 15,6. 29. 24. 17,1. 17,2. 18,2 12,7. 23. 28 21. 33. Przyrost naturalny. 21. 25 27. 27 19. 1,1. 1,4. –0,2. 1,3 3,7. 7,3. 4,0. –1,4. 0,8 0,1. 1,0. –0,5 4,7. 15,2. 26. 23. –4,3. 15,5. 24. 23. –5,7. 12,5. 26. 14,2. 12,6 13,8 11,5. 14,5 15,1. 29. 28. 21. 19 18. 23. 20. 22. 21. 27. 24. Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej GUS, 2003.. 16. 22. –2,5. 1,9. –0,1 –1,5. –0,1. –0,5 –3,5.

(4) . Lucyna Mączka. Z danych zawartych w tabeli 1 wynika, że wskaźnik udziału ludności w wieku 65 lat i więcej w skali ludności ogółem w poszczególnych krajach „piętnastki” jest bardzo zróżnicowany (według danych za 2002 r.), a mianowicie: od 11,2% w Irlandii do aż 18,2% we Włoszech. W grupie państw nowo przyjętych rozpiętość ta jest znacznie mniejsza, gdyż waha się od 12,7% dla Cypru do około 15% dla Węgier, Estonii i Łotwy, podczas gdy w Polsce wskaźnik ten wynosi 12,5%. Proces starzenia się ludności charakteryzują również zmiany wskaźnika obciążenia ludności w wieku przed- i poprodukcyjnym (poniżej 14 lat i powyżej 65 lat). Liczba osób w najmłodszej grupie wieku, tj. poniżej 14 lat, na 100 osób w wieku 15–64 lata we wszystkich „starych” państwach członkowskich waha się od 21 dla Włoch i Hiszpanii do 31 osób w Irlandii, zaś w grupie najstarszej wiekowo, tj. powyżej 65 lat, jest zróżnicowana od 17 w Irlandii do 27 osób w Szwecji, a więc zróżnicowanie w obu grupach wynosi po 10 osób. Z kolei zróżnicowanie to w „nowych” krajach Unii kształtuje się również na tym samym poziomie około 10 osób, tj. od 22 osób dla Słowenii do 33 osób dla Cypru, natomiast liczba osób w wieku 65 lat i więcej znacznie odbiega od państw „piętnastki”, gdyż waha się od 16 osób w Słowacji do 23 osób w Łotwie i Estonii, w Polsce 19 osób na 100 osób w wieku 15–64 lat. Inną przyczyną wzrostu udziału osób starszych jest przyrost naturalny. Ze względu na długookresowy charakter procesów demograficznych zjawiska te mają wpływ na strukturę wieku także w przyszłości. Szczególnie ważne okazać się może przechodzenie powojennego wyżu urodzeń w wiek poprodukcyjny, co silnie będzie wpływało na wzrost udziału osób starszych oraz na ogólną liczbę ludności. Według danych za 2002 r. średnia wartość przyrostu naturalnego w krajach UE-15 wynosi 1,6 osób na 1000 mieszkańców, zaś w UE-10 wartość ta wynosi 1,2. W krajach UE-15 ujemny przyrost naturalny ma miejsce w trzech krajach (Grecja – 0,2, Włochy – 0,5 i Niemcy – 1,4). Najwyższy dodatni przyrost naturalny występuje we Francji 4,2, w Luksemburgu 4,0, oraz Irlandii 7,3 osób na 1000 mieszkańców. W krajach UE-10 zaledwie w dwu państwach występuje dodatni przyrost naturalny (Malta 1,9 oraz Cypr 4,7) w pozostałych ujemny przyrost waha się od –0,1 (Słowacja i Polska) do –5,7 na Łotwie. Opisane wzorce stanowią pewne uproszczenie. Starzenie się konkretnej populacji może być rezultatem wcześniejszych innych głównych determinant struktury wieku, jak: śmiertelność, migracje czy dzietność. Deformacje struktury demograficznej wskazują widoczne i narastające negatywne konsekwencje ekonomiczne, społeczne, a nawet polityczne w krajach europejskich. Zaniechanie działań profilaktycznych spowodowało nie tylko nasilenie się obniżania wskaźnika dzietności jako zjawiska dotkliwego dla całych społeczeństw i państw jako instytucji, ale może rodzić nowe groźne w skutkach zjawiska. Od lat sześćdziesiątych do początku lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia współczynnik dzietności ogólnej w Europie wykazywał tendencję spadkową. Tak.

(5) Proces starzenia się ludności…. . gwałtowny spadek dzietności jest rezultatem przemian świadomości społecznej, szczególnie u kobiet. Coraz bardziej rozpowszechnione stały się różne metody antykoncepcji. Ponadto kobiety często odraczają decyzję o dziecku, chcąc najpierw osiągnąć pewną pozycję zawodową, co może prowadzić do przymusowej bezdzietności. Spadek dzietności rozpatrywać należy także w kontekście przemian społeczno-kulturowych, których odwrócenie jest niemalże niemożliwe do osiągnięcia. Współczynnik dzietności ogólnej jest zróżnicowany zarówno w „starych”, jak i „nowych” państwach członkowskich Unii Europejskiej (rys. 1). Najczęściej różnice wynikają z odmienności kulturowych, stopnia zamożności poszczególnych społeczeństw, modelu polityki społecznej, w tym polityki rynku pracy wspierających pracę kobiet. We wszystkich „starych” państwach członkowskich Unii Europejskiej dzietność w 2002 r. pozostaje poniżej poziomu prostej zastępowalności pokoleń, tj. 2,1 dziecka na kobietę. W krajach Europy Południowej – Włochy, Grecja, Hiszpania – dzietność jest najniższa (około 1,3). W pozostałych krajach UE dzietność utrzymuje się już od kilku lat na nieco wyższym poziomie, a mianowicie około 1,8 dziecka na kobietę. Z kolei w większości „nowych” krajów Unii (z wyjątkiem Cypru i Malty) dzietność pozostaje na poziomie około 1,2 dziecka na kobietę w 2002 r. (rys. 1). Jest to wynikiem związanego z transformacją gwałtownego spadku dzietności w latach dziewięćdziesiątych. Ostatnie trendy stabilizują dzietność poniżej poziomu zastępowalności we wszystkich prawie krajach europejskich, natomiast przewidywany jest dalszy spadek wskaźników umieralności w starszych grupach wieku. Wzrost liczby osób w starszych grupach wieku opuszczających rynek pracy oraz spadek liczby osób młodych, które wejdą na rynek, wpływa na zmniejszenie rozmiarów grupy w wieku produkcyjnym (15–64 lata) w krajach Unii Europejskiej. Nasilenie tego procesu związane jest z występowaniem kolejnych wyżów i niżów demograficznych. Z chwilą gdy wyż powojenny wchodzić będzie w wiek poprodukcyjny, w wieku produkcyjnym znajdować się będzie niż demograficzny po nim występujący. Wszystkie kraje europejskie są dotknięte tą tendencją, chociaż w różnym czasie i z różną siłą, i tak udział osób w wieku produkcyjnym w % ogółu ludności w 2002 r. kształtuje się w krajach UE-15 na poziomie od 62,4% w Hiszpanii do 57,6% we Francji, a w krajach UE-10 waha się od 63,7% w Słowacji do 57,8% na Cyprze (tabela 2). Z danych wynika, że wkrótce najbardziej wzrośnie liczba osób bardzo starych w porównaniu z grupą będącą we wczesnej starości. Będzie to miało istotne znaczenie dla organizowania opieki i zabezpieczenia głównie potrzeb zdrowotnych tej grupy. Wymagać to będzie opracowania odpowiedniego systemu ubezpieczeń społecznych, zapewniającego ludziom starszym godziwe warunki życia bez udziału pomocy społecznej..

(6) Lucyna Mączka. 10. Kraje UE-15 Irlandia Francja Dania Finlandia Luksemburg Holandia Wielka Brytania Szwecja Portugalia Austria Grecja Niemcy Hiszpania Włochy. 1,98 1,9 1,79 1,73 1,7 1,69 1,65 1,63 1,57 1,41 1,29 1,29 1,24 1,24 0. 0,5. 1. 1,5. Ogólny wskaźnik dzietności. 2. 2,5. Kraj UE-10 Malta. 1,5. Cypr. 1,5. Estonia. 1,4. Węgry. 1,3. Słowenia. 1,2. Słowacja. 1,2. Polska. 1,2. Łotwa. 1,2. Litwa. 1,2. Czechy. 1,2 0. 0,5. 1. 1,5. 2. Ogólny wskaźnik dzietności. Rys 1. Współczynnik dzietności ogólnej w 2002 r.. Źródło: Eurostat News Release. The New EU of 25 Compared to EU 15, marzec 2004, s. 1..

(7) Proces starzenia się ludności…. 11. Tabela 2. Ludność według wieku w 2002 r. w krajach UE (w % ogółu ludności) Kraje UE-15 Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania. Lata 19 i mniej. 20 – 39. 40 – 64. 27,7. 32,0. 24,2. 26,0. 34,6. 15,2. 21,8. 29,9. 31,0. 17,3. 22,3 23,4. 24,0 25,3. 20,5. Holandia. 24,5. Luksemburg. Irlandia Niemcy. Portugalia Szwecja Wielka Brytania Włochy. Kraje UE-10 Cypr Estonia Litwa Łotwa. Malta. Polska. 27,6. 32,6. 33,1. 30,9 29,8. 65 i więcej 15,6 16,9. 14,8. 16,2 17,1. 32,8. 13,6. 24,4. 30,0. 31,5. 14,1. 22,4. 30,1. 29,2. 20,9. 24,0. 31,7. 28,1. 26,6. 27,9. 33,9. 11,2 17,1. 31,0. 16,5 15,6. 32,2. 17,2. 25,1. 28,8. 30,5 32,2. 18,2. 29,5. 28,4. 29,4. 12,7. 26,8. 28,6. 26,6. 27,5. 19,6. 25,4. 30,0. 27,4. 32,0. 27,7. 32,3. 26,3. 28,9. 32,0. 26,8. 30,9. 30,8. 28,5. 33,2. 24,5. 22,5. Słowenia. 22,0. Węgry. 28,1. 32,4. 29,1. Republika Czeska Słowacja. 29,7. 23,2. 30,4 30,1. Źródło: Przegląd międzynarodowy, Rocznik GUS, 2003.. 30,4 33,3. 33,3 33,4. 15,2 14,2. 15,5. 12,6. 12,8 13,8 11,5. 14,5 15,1. 3. Proces starzenia się a rynek pracy Z punktu widzenia rynku pracy istotne jest przeanalizowanie zmian udziału osób według struktury wiekowej w całości populacji, gdyż słabnący wzrost liczby ludności, starzenie się ludności oraz starzenie się zasobów pracy mają poważny wpływ na gospodarkę we wszystkich państwach, zarówno „starej” jak i „nowej” Unii..

(8) 12. Lucyna Mączka. Dane przedstawione w tabeli 3 prezentują udział ludności w grupach wiekowych według danych za 2002 r., z których wynika że: – rozpiętość wskaźnika udziału ludności w najmłodszej grupie wieku, tj. do lat 19, w krajach „piętnastki” wynosi około 10 pkt. procentowych i kształtuje się od 19,6% we Włoszech do aż 29,15 w Irlandii. W krajach „dziesiątki” waha się od 22% w Słowenii do 29,5% na Cyprze, dla Polski wskaźnik ten wynosi 26,3%; – udział osób w grupach wieku produkcyjnego w całej populacji, tj. 20–39 i 40–69 lat interpretowany bezpośrednio jako zasób pracy we wszystkich krajach UE-15 z wyjątkiem Irlandii i Hiszpanii ma strukturę świadczącą o spadku zasobów pracy. W grupie wieku 20–39 lat wskaźnik waha się od 26% w Finlandii do 31,7% w Irlandii, zaś w grupie 40–64 lat od 27,9% w Irlandii do 34,6 w Finlandii. Przewiduje się, że wysokie wskaźniki udziału w grupie wieku produkcyjnego 40–64 lat w najbliższym czasie dotknie spadek zasobów pracy oprócz Finlandii także Niemcy (33,9%), Danię (33,1%), Holandię (32,8%) także Austrię (32,4%) i Włochy (32,2%); – w różnych częściach Europy proces starzenia się ludności jest odmienny. Szczególnie ważne okazać się może przechodzenie powojennego wyżu urodzeń w wiek poprodukcyjny 65 i więcej lat, co będzie silnie wpływało na wzrost udziału osób starszych. Zmiany wskaźnika obciążenia ludności w wieku produkcyjnym ludnością w wieku poprodukcyjnym stanowią ogromne zagrożenie dla stabilności finansów każdego państwa. Z tego względu konieczne jest podjęcie odpowiednio wcześniej niezbędnych reform dostosowujących gospodarki do nowej sytuacji demograficznej. Sytuacja pod tym względem jest dość zróżnicowana w poszczególnych krajach europejskich, i tak: w krajach UE-15 wskaźnik udziału ludności w wieku 65 i więcej lat w całej populacji waha się od 11,2% w Irlandii do 18,2% we Włoszech, zaś w UE-10 od 11,5% w Słowacji do 15,5% na Łotwie, dla Polski wartość ta wynosi 12,8%; – inną przyczyną wzrostu udziału osób starszych jest wzrost długości życia. Starzenie się społeczeństw europejskich jest z jednej strony niebywałym osiągnięciem ludzkiej cywilizacji, ponieważ wynika z wydłużenia przeciętnego trwania życia. Z drugiej strony poważnym problemem staje się kwestia zabezpieczenia dochodów oraz usług zdrowotnych tej wydłużonej fazy starości, gdy jednocześnie coraz mniej liczne jest pokolenie młode. Wzrost wydatków publicznych na systemy ubezpieczeń społecznych wiąże się również z wydłużającym się przeciętnym trwaniem życia, które według danych za 2000 r. (tabela 3) dla całej „piętnastki” wynosi dla mężczyzn 75,3 lat, zaś dla kobiet 81,4 lat. W poszczególnych państwach przeciętna trwania życia waha się do 71,7 w Portugalii do 77,3 lat we Włoszech dla mężczyzn i od 78,5 w Danii do 82,4 lat również we Włoszech dla kobiet. Skala przeciętnego trwania życia w krajach „dziesiątki” znacznie odbiega od średniej państw „piętnastki”, a mianowicie: jedynie Cypr osiąga średnią UE-15 długości trwania życia w przypadku.

(9) Proces starzenia się ludności…. 13. mężczyzn, natomiast w przypadku kobiet żadne z państw nie osiąga średniej UE15. W Polsce przeciętne trwanie życia wynosi dla mężczyzn 69,7 zaś dla kobiet 77,6 lat. Tabela 3. Rynek pracy w krajach Unii wegług danych za 2002 r. (w % ogółu ludności) Kraje UE-15 Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania. 19 i mniej. 20–39. 40–64. 65 i więcej. mężczyzni. kobiety. 22,3. 29,7. 32,4. 15,6. 75,9. 81,7. 23,4. 27,7. 32,0. 24,2. 26,0. 34,6. 15,2. 21,8. 29,9. 31,0. 17,3. 24,0 25,3. 28,1 27,6. 20,5. 32,9. 29,2. 31,7. Holandia. 24,5. Luksemburg. 24,4. 30,0. 22,4. 30,1. Irlandia Niemcy. Portugalia Szwecja Wielka Brytania Włochy. Kraje UE-10 Cypr Estonia Litwa Łotwa Malta. Kraje UE-10 Polska. 20,9. 24,0. 28,1. 26,6. 30,9 29,8. 74,2. 78,5. 16,2. 75,2. 83,1. 17,1. 13,6. 31,5. 14,1. 33,9. 11,2 17,1. 31,0. 16,5 15,6. 32,2. 80,9. 14,8. 32,8 27,9. 74,6. 17,2. 74,6 75,4. 81,5. 80,8. 75,4. 82,3. 74,1. 79,7. 75,8 –. 80,7 –. 74,4. 80,6. 77,3. 82,0. 71,7. 30,5 32,2. 18,2. 76,0. 82,4. 29,5. 28,4. 29,4. 12,7. 75,3. 80,4. 26,8. 28,6. 19,6. 25,4. 30,0. 74,8. 79,3. 28,8. 79,9. 27,4. 32,0. 15,2. 65,5. 26,6. 27,7. 27,5. 32,3 33,3. 15,5. 12,6. 64,9. 76,0. 26,3. 28,9. 32,0. 12,8. 69,7. 77,6. 26,8. 30,9. 30,8. 11,5. 69,0. 28,5. 33,2. 15,1. 66,4. 24,5. 22,5. Słowenia. 22,0. Węgry. 29,1. 33,1. 16,9. 25,1. Republika Czeska Słowacja. Przeciętne trwanie życia w 2001 r.. Lata. 23,2. 30,4 30,1. 30,4. 33,3 33,4. Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej GUS, 2003 r.. 14,2. 13,8. 14,5. 67,0. 74,4. 76,3 77,2. 80,1. 71,5. 78,2. 71,8. 79,3. 77,2. 75,2.

(10) 14. Lucyna Mączka. Konsekwencją spadku liczby ludzi młodych wchodzących na rynek pracy, który współwystępuje wraz ze wzrostem liczby starszych pracowników, będzie znacznie mniejsza odnawialność zasobów pracy. Ta ograniczona odnawialność zasobów pracy, jak i starzenie się, może doprowadzić do spadku wartości kapitału ludzkiego, gdyż zwykle ludzie młodzi służą jako źródło nowych możliwości oraz są postrzegani jako najbardziej pomysłowi i kreatywni. Starzejące się zasoby pracy są mniej podatne na dostosowania do szybko zmieniających się warunków. Istnieje negatywna korelacja pomiędzy wiekiem a mobilnością i elastycznością. Mobilność spada wraz z wiekiem, co redukuje znacznie możliwość adaptacji zasobów pracy do istotnych zmian zachodzących w strukturze rynku pracy. Duży udział w zasobach pracy osób starszych może zwiększyć mobilność poziomą młodszych pracowników, gdyż szanse na awans maleją. Z analizy danych zawartych w tabeli 4 wynika, że wśród krajów „piętnastki” można wskazać takie, w których współczynnik aktywności zawodowej osób w wieku 55–64 lat jest bardzo wysoki. Do takich należą przede wszystkim kraje skandynawskie, np. Szwecja (68,6%), Dania (56,6%). Wśród państw o najniższym poziomie wskaźnika zatrudnienia pierwsze miejsce zajmują Belgia (26,2%), a w następnej kolejności Luksemburg (26,5%) i Włochy (28,3%). Wśród państw „dziesiątki” wskaźnik aktywności zawodowej w tej grupie waha się od 54,3% na Cyprze do 19,9% na Węgrzech. Wiele państw UE podjęło reformy mające na celu podwyższenie wskaźnika zatrudnienia osób starszych, które wielokrotnie były częścią szerszych programów służących generalnej poprawie sytuacji na rynku pracy. Zwiększenie ogólnego popytu na pracę oznacza zazwyczaj wzrost zatrudnienia we wszystkich grupach wieku, w tym także wśród osób starszych. Aby dokonać oceny efektów polityki wspierającej zatrudnienie osób powyżej 55 roku życia i wskazać przykłady państw, w których przedsięwzięcia okazały się najbardziej efektywne dokonano porównań zmian poziomów współczynników aktywności zawodowej osób w wieku 55–64 oraz 25–54 (według danych za 2000 r., tabela 4). Z porównania tych wskaźników wynika, że różnica pomiędzy nimi jest najwyższa w Belgii (56,3 pkt.), w Austrii (54,4 pkt.) i w Luksemburgu (51,8 pkt.) wśród krajów „piętnastki”, zaś wśród krajów „dziesiątki” w Słowacji i Słowenii (63,7 pkt.), Węgry (57,2 pkt.) oraz w Polsce (51,1 pkt.). Przyczyny zaobserwowanych różnic są złożone. Poziom zatrudnienia osób starszych zależy przede wszystkim od uwarunkowań instytucjonalnych, które mogą umożliwiać i zachęcać do wcześniejszego odchodzenia z rynku pracy albo wręcz odwrotnie – motywować do jak najdłuższego okresu aktywności zawodowej. Często również główną przyczyną niskiego poziomu zatrudnienia osób starszych jest nadużywanie przez nie systemu zasiłków dla bezrobotnych, wcześniejszych.

(11) Proces starzenia się ludności…. 15. emerytur oraz rent; zaostrzenie warunków korzystania z powyższych form pomocy społecznej prowadzi do ograniczenia liczby beneficjentów i zwiększenia zatrudnienia. Tabela 4. Współczynniki aktywności zawodowej według wieku i stopa bezrobocia w 2002 r. Kraje UE-15 Austria Belgia Dania Finlandia Francja Grecja Hiszpania Holandia Irlandia. Luksemburg Niemcy Portugalia Szwecja Wielka Brytania Włochy. Kraje UE-10 Cypr Estonia Litwa Łotwa Malta. Lata (w % danej grupy wiekowej) 15–24 58,4. 25–54 85,1. 4,0. 7,0. 4,6. 11,6. 10,0. 1,6 .. 22,9. 11,4. 45,7. 8,0. 12,2. 44,7. 2,8. 10,1. 8,5. 7,3. 7,7. 5,1. 1,9. 9,3. 50,6. 87,9. 46,6. 3,9. 15,2. 76,8. 40,4. 6,4. 10,0. 83,0. 36,3. 78,3. 26,5. 88,2. 29,5. 86,2. 47,4. 76,2. 40,0 67,7. 50,7. 34,0. 77,2. 56,6. 37,2. 38,7. 1,9 1,7. 1,2. 7,1. 2,9. 7,5 9,1. 11,1. 2,8 4,3. Bezrobotni na 1 wolne miejsce pracy 2002 r. 6,8 8,0 .. 11,0. 9,3 .. 15,9. 1,2 .. 2,6. 5,3. 5,1. 28,1. 52,5. 86,5. 51,1. 88,0. 68,6. 39,6. 74,3. 28,3. 3,4. 11,3. 9,0. 5,1. 18,3 .. 80,7. 54,3. 10,5. 2,6. 3,3. .. 69,2. 92,3. 45,1. 5,6. 17,1. 57,0. 61,9. 28,2. 47,3. 69,2. 55,1. 43,5 41,6. 84,1. 83,8. 88,0 86,4. 82,4. Republika Czeska. 46,1. 88,4. Słowenia. 41,8. Węgry. 3,7. 30,7. 26,2. 37,8. Słowacja. 2002. 82,5. 73,3. 65 lat i więcej 2,8. 1995. 32,9. Polska. Kraje UE-10. 55–64. Stopa bezrobocia w%. 45,6. 88,0. 40,7. 77,1. 87,9. 52,4 52,1. 51,0. 17,6 5,4. 8,6. 7,9. 9,7. 10,3. 66,5 .. 9,1 .. 19,9. 12,0. 52,9 .. 31,3. 8,0. 13,3. 19,9. .. 38,2. 4,1. 4,0. 7,3. 7,8 .. 6,4. 9,6. 40,1. 9,4. 7,1. 7,5. 3,7. 13,8 6,5. 24,3. 1,2. 13,1. 18,5. 19,9. 2,5. 10,2. 5,8. 24,2. 9,1. Źródło: Rocznik Statystyki Międzynarodowej GUS, 2003 r.. 7,4. 5,4.

(12) 16. Lucyna Mączka. W krajach o najwyższym poziomie zatrudnienia osób starszych opłaca się pracować nawet po przekroczeniu wieku emerytalnego, a także podejmować trud znalezienia pracy; zaś dla finansów publicznych koszt zachęt finansowych, motywujących do wydłużania aktywności zawodowej jest z pewnością niższy od kosztów związanych z utrzymywaniem bierności zawodowej osób zdolnych do pracy. Najistotniejszym czynnikiem wpływającym na zachowania ludzi na rynku pracy jest wysokość bezrobocia. Właśnie to zjawisko społeczne sprawia, że część osób, które nie mogą znaleźć pracy w rodzinnym kraju lub którym nie odpowiadają warunki pracy, decyduje się na jej poszukiwanie za granicą. Stopa bezrobocia w krajach „piętnastki” kształtowała się w 2002 r. na poziomie 7,6%, a więc znacznie poniżej średniej wyznaczonej dla dziesięciu krajów. Na tle innych krajów nowo przyjętych pozycja Polski kształtuje się niekorzystnie, gdyż pod względem ogólnego poziomu bezrobocia plasuje się ona na ostatnim miejscu. 4. Posumowanie Kraje Unii Europejskiej przeżywają obecnie, podobnie jak i inne regiony świata, zwolnienie tempa wzrostu gospodarczego i związanego z tym tempa przyrostu liczby nowych miejsc pracy, co wynika m.in. z niepewności rynkowej i globalnych zagrożeń politycznych. W zakresie modernizacji europejskiego modelu socjalnego – obok walki z bezrobociem – Unia Europejska podjęła walkę ze skutkami starzenia się społeczeństw i zmniejszaniem liczby osób aktywnych zawodowo m.in. poprzez reformę krajowych systemów emerytalnych oraz zwiększenie zatrudnienia osób w podeszłym wieku. Starzenie się zasobów pracy może pozytywnie wpłynąć na wydajność pracy pod warunkiem, że spadek liczby osób w wieku produkcyjnym będzie przyczyniał się do wzrostu kapitału przypadającego na pracownika przy niezmienionym poziomie ogólnych wydatków na ten cel. To podniosłoby poziom umiejętności pracownika, a więc i jego wydajność. Jednakże będzie to zależeć także od chęci osób starszych do nabywania nowych umiejętności. Jakość pracy może zmienić się również w wyniku fizycznego starzenia się ludności i akumulacji doświadczenia. Mając na uwadze zagrożenia stabilności finansowej systemów emerytalnych, wiele państw Unii zainicjowało w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych kompleksowe reformy mające na celu odwrócenie tendencji zmniejszania aktywności zawodowej osób starszych (55 i więcej). Główną drogą realizacji powyższego celu było takie przekształcenie istniejących systemów emerytalno-rentowych, podatkowych oraz pozostałych systemów pomocy socjalnej, ażeby wyeliminować z nich wszelkie zachęty finansowe skłaniające do wcześniejszej rezygnacji z pracy. Docelowo systemy te powinny zawierać jak najwięcej mechanizmów motywujących.

(13) Proces starzenia się ludności…. 17. osoby starsze do przedłużania aktywności zawodowej. Niekoniecznie wystarczającym warunkiem osiągnięcia sukcesu w wydłużaniu okresu aktywności zawodowej jest przeprowadzenie kompleksowych reform obejmujących wszystkie aspekty odchodzenia lub pozostawania na rynku pracy. Samo zwiększenie aktywności zawodowej osób starszych nie rozwiązuje jednak wszystkich problemów związanych ze starzeniem się ludności, a zwłaszcza nie zapewnia stabilności finansowej państwowych systemów emerytalnych. Z tego względu niezwykle istotną sprawą jest stworzenie, a następnie rozwinięcie prywatnych funduszy emerytalnych, które stanowiłyby dodatkowe źródło dochodów przyszłych emerytów. W Polsce przez kilkanaście lat transformacji bezradność wobec bezrobocia skutkowała dezaktywizacją setek tysięcy zdolnych do pracy ludzi kierowanych na początku lat 90. na wcześniejsze emerytury, a potem – w drugiej połowie lat 90. na zasiłki i świadczenia przedemerytalne. Bezrobocie i starzenie się społeczeństwa to nie tylko problem transformacji, ale także efekt błędów w polityce gospodarczej, sprzyjającej pochopnej likwidacji wielu miejsc pracy. System emerytalny oraz prawo pracy powinny umożliwiać łączenie pracy, także w niepełnym wymiarze czasu, z chociażby częściowym pobieraniem świadczeń emerytalnych. W ten sposób proces dezaktywizacji zawodowej stałby się bardziej elastyczny i mógłby być kształtowany indywidualnie. Także dużą rolę w zwiększaniu zatrudnienia osób starszych odgrywają szkolenia zawodowe dla dorosłych, dzięki którym mogą oni dostosować swoje umiejętności i kwalifikacje do zmieniającego się popytu na pracę. The Ageing Population and its Effects on the Labour Market in the Enlarged European Union Age and the ageing society has become at the turn of the century a much-discussed issue in various circles and in various aspects. The demographic transformations of the Twentieth Century have led to an increase in the size of the elderly population as well as the ageing of societies. The main determinants of the increasing proportion of older persons are the decreasing birth-rate and greater life expectancy, a consequence of which is a drop in the number of people of productive age..

(14)