K
odeksy etyki zawodowej są traktowane jako przesáanki profesjonalizacji danej branĪy. BranĪa public relations (PR), której na-rodziny w Polsce wiąĪą siĊ z okresem transfor-macji gospodarczo-politycznej po 1989 r., wy-pracowaáa podczas dekady swojej dziaáalnoĞci na rynku medialnym odpowiednie dokumenty i zapisy okreĞlające zasady etycznego postĊpo-wania w zawodzie. Ponadto, w ramach porozu-mienia w obrĊbie branĪy, powoáano instytucjĊ – RadĊ Etyki Public Relations (REPR). Gáów-ny cel Rady Etyki zostaá zogniskowany wokóá wskazywania dobrych i záych praktyk rynko-wych, m.in. poprzez rozpatrywanie okre Ğlo-nych przypadków oraz wydawanie orzeczeĔ i opinii. Funkcjonowanie instytucji REPR, czy teĪ kwestie etyki zawodowej i profesjonalizacji zawodu, nie naleĪą jednak do najbardziej istot-nych bolączek branĪy. MoĪna nawet zaryzyko-waü stwierdzenie, Īe Rada Etyki PR po kilku latach dziaáalnoĞci zaczyna, niestety, peániü w coraz wiĊkszym stopniu rolĊ fasadową.Obserwując dziaáania public relations na polskim rynku, a szczególnie te zachowania, które mają bezpoĞredni związek z etyką za-wodową, powinno siĊ przeanalizowaü przede wszystkim ich wiarygodnoĞü oraz poszukaü od-powiedzi na nastĊpujące pytania:
• Czy w obecnym ukáadzie branĪowym jest re-alna egzekucja zapisów kodeksów etyki PR?
• Jakie są mechanizmy blokujące skuteczne funkcjonowanie REPR?
• Co ewentualnie trzeba zmieniü, aby uspraw-niü pracĊ REPR?
• Jakie warto podjąü dziaáania i procedury, aby zawód PR-owca (czĊsto postrzegany i oceniany z perspektywy skutecznoĞci re-alizowanych zadaĔ, w tym „skutecznoĞci za wszelką cenĊ”) nie wykluczaá wartoĞci etycznych?
Bran
Īa public relations w Polsce
Początki dziaáaĔ public relations w Polsce, jak juĪ zaznaczono, siĊgają momentu trans-formacji gospodarczo-ustrojowej po roku 1989. Powiązane to byáo z przejĞciem od go-spodarki centralnie planowanej do systemu gospodarki rynkowej, a proces ten objąá rów-nieĪ przestrzeĔ mediów, uwalniając je zara-zem od cenzury. W nowej sytuacji rynkowej swobodnie mogáy wiĊc zaistnieü dziaáania public relations.Pierwszą polską Þ rmĊ Ğwiadczącą usáugi public relations (FIRST PR) zaáoĪyá w 1990 r. Piotr Czarnowski. W tym samym takĪe roku zarejestrowana zostaáa w Stanach Zjednoczo-nych Þ rma Alcat Communications. Jej wáaĞci-cielka, Alma Kadragic, pracowaáa w Polsce jako konsultantka PR zachodnich korporacji, które wchodziáy na transformujący siĊ
krajo-– zapisy kodeksowe a praktyka
dzia
ïañ branĝy PR
wy rynek1. Przytoczone tu okolicznoĞci i Þ rmy
przybliĪają sytuacjĊ, w jakiej przyszáo ksztaá-towaü siĊ polskiemu PR w obliczu braku kadr, zaplecza agencyjnego oraz braku doĞwiadczeĔ i dobrych praktyk. Pilną koniecznoĞcią byáo wtedy nie tylko stworzenie organizacji bran Īo-wej odpowiedzialnej za wáaĞciwe ksztaátowa-nie rynku i edukowaksztaátowa-nie osób rozpoczynających pracĊ w public relations, ale i wypracowanie etycznych standardów zawodu. W związku z tym powoáano, m.in. z inicjatywy A. Kadra-gic i P. Czarnowskiego, w styczniu 1994 r. Pol-skie Stowarzyszenie Public Relations (PSPR). Dwa lata póĨniej, w czerwcu 1996 r., podczas II Kongresu PSPR przyjĊto kodeks etyki za-wodowej2. Cele tego Stowarzyszenia
wytyczo-ne w Statucie PSPR dotyczą:
• zdeÞ niowania i ugruntowania pojĊcia public relations oraz wykazania róĪnic miĊdzy pu-blic relations a reklamą;
• stworzenia i wdraĪania kodeksu etyki zawo-dowej w dziedzinie public relations;
• prowadzenia dziaáalnoĞci popularyzator-skiej i edukacyjnej odnoszącej siĊ do sfery public relations;
• kreowania wáaĞciwego wizerunku Þ rm oraz osób Þ zycznych zaangaĪowanych w pracĊ public relations3.
Realizacja tych celów, zgodnie ze Statutem, powinna wiĊc nastĊpowaü poprzez takie formy dziaáalnoĞci, jak prowadzenie i patronowanie programom edukacyjnym, seminariom, czy teĪ konferencjom i spotkaniom branĪowym. Czáonkami Stowarzyszenia mogą zostaü osoby Þ zyczne zajmujące siĊ zawodowo PR, marke-tingiem, lobbingiem, nawiązywaniem
kontak-tów i budowaniem systemów przepáywu infor-macji.
Drugą organizacją branĪową o krajowym zasiĊgu jest Związek Firm Public Relations (ZFPR). Powstaá on w styczniu 2000 r.4,
a jego czáonkami zostaáy agencje PR. Związek Firm PR wyznaczyá cele w zakresie:
• ochrony praw i interesów zrzeszonych w nim czáonków;
• reprezentowania czáonków wobec organów paĔstwowych i instytucji;
• umacniania pozycji zawodu specjalisty pu-blic relations oraz edukacji i rozpowszech-niania wiedzy na temat PR5.
Wedáug informacji przekazanych na stronie internetowej Związku, ZFPR obszar swojej szczególnej dziaáalnoĞci upatruje w budowa-niu profesjonalnego dialogu miĊdzy branĪą PR i mediami. OsiągniĊcie wskazanych celów ZFPR powinno byü, podobnie jak w przy-padku PSPR, realizowane przez organizowa-nie, wspieranie i patronowanie róĪnego typu inicjatywom branĪowym. ZFPR w kwietniu 2004 r. przyjąá Kodeks Dobrych Praktyk6,
któ-ry jest zapisem standardów etyki zawodowej. Dokument ten jest zgodny z Kartą Sztokholm-ską ICCO7.
Poza Polskim Stowarzyszeniem PR i Zwi ąz-kiem Firm PR funkcjonują równieĪ mniejsze podmioty, najczĊĞciej o wymiarze lokalnym, skupiające osoby lub agencje zajmujące siĊ pu-blic relations. Z obserwacji wynika, Īe lokalne stowarzyszenia nie tworzą wáasnych zapisów regulujących kwestie etyki zawodowej, lecz korzystają z dokumentów krajowych stowarzy-szeĔ lub miĊdzynarodowych kodeksów.
1 http://www.polskipr.pl/o-stowarzyszeniu/historia/ [dostĊp: 15.03.2014]. 2 http://www.polskipr.pl/o-stowarzyszeniu/kodeks-etyki/ [dostĊp: 15.03.2014]. 3 http://www.polskipr.pl/o-stowarzyszeniu/statut/ [dostĊp: 15.03.2014]. 4 http://zfpr.pl/Þ rma [dostĊp: 15.07.2014]. 5 TamĪe. 6 TamĪe.
7 TreĞü Karty Deklaracji Sztokholmskiej MiĊdzynarodowego Stowarzyszenia Konsultantów ds. Komunikacji
Kolejnym podmiotem branĪowym, który na-leĪy uwzglĊdniü w opisie historii polskiego PR, jest internetPR.pl. Powstaá on w maju 2002 r. jako serwis branĪowy inspirowany serwisem internetPRguide.com8. W 2006 r. serwis
prze-ksztaácony zostaá w FundacjĊ internetPR.pl. Jego pozycjĊ na rynku PR scharakteryzowano nastĊpująco: „JesteĞmy spoáecznoĞcią zawo-dową, która dziaáa na rzecz edukacji, wymia-ny wiedzy i doĞwiadczeĔ, doskonalenia zawo-dowego polskich PR-owców, prestiĪu zawodu specjalisty PR, a takĪe stymulowania rozwoju polskiego rynku usáug PR. Chcemy promowaü dobry PR, dzieliü siĊ doĞwiadczeniami, a takĪe wspomagaü organizacje branĪowe w realizacji ich celów”9. NaleĪy tu zaznaczyü, Īe Fundacja
internetPR.pl nie sformuáowaáa Īadnego doku-mentu dotyczącego etyki zawodowej PR, któ-ry obowiązywaáby osoby skupione wokóá listy dyskusyjnej.
Wizerunek branĪy public relations w Polsce uzupeánia Rada Etyki Public Relations (REPR), podmiot utworzony przez trzy omówione wczeĞniej organizacje. REPR zostaáa powoáana 21 lutego 2006 r., a jej cele PSPR, ZFPR i Fun-dacja internetPR.pl wiąĪą z:
• promowaniem standardów etycznych w PR; • edukacją w dziedzinie etyki PR;
• wydawaniem opinii dotyczących praktyk rynkowych, które mogáyby wpáynąü na funkcjonowanie i postrzeganie branĪy PR; • wydawaniem orzeczeĔ dotyczących
kon-kretnych sytuacji rodzących podejrzenia o stosowanie praktyk niezgodnych ze stan-dardami etyki profesjonalnej, o ile strony takiego sporu dobrowolnie poddadzą siĊ ju-rysdykcji Rady.
Rada Etyki Public Relations poza tym zade-klarowaáa, Īe dąĪy do jak najszerszej reprezen-tacji Ğrodowiska public relations i wyraĪa wolĊ wspóápracy z róĪnymi Ğrodowiskami mającymi zbieĪne cele 10.
Etyka zawodowa public relations
W opracowaniach związanych z tym zagadnie-niem podkreĞla siĊ znaczącą rolĊ etyki zawodo-wej w procesie profesjonalizacji zawodu. Sewe-ryn Dziamski, odnosząc siĊ do celowoĞci istnie-nia kodeksów etyki zawodowej, pisze: „Cechy, jakie powinny przysáugiwaü osobom uprawiają-cym dany zawód, stanowią wiĊc pewne wáasno-Ğci samej praktyki, która stanowi o istocie danej czynnoĞci zawodowej i bez których ten rodzaj dziaáania nie byáby w ogóle moĪliwy. Innymi sáowy – o tym, w jakie cechy ma byü wyposa-Īony przedstawiciel danego zawodu decydują zawsze wáasnoĞci samej praktyki zawodowej, a zwáaszcza jej cele i uksztaátowane przez tĊ praktykĊ wzory odpowiednich czynnoĞci. JeĞli wiĊc ktoĞ pragnie w tej praktyce peániü okreĞloną rolĊ, to powinien respektowaü nie tylko jej cele, ale takĪe powszechnie uznawane w niej wzory zachowaü”11.Znaczenie etyki w zawodzie PR-owca doce-nia równieĪ Jerzy OlĊdzki, przywoáując z kolei poglądy Edwarda Bernaysa, jednego ze wspóá-twórców i osób ksztaátujących zawód specjali-sty PR. Bernays napisaá wyraĨnie, Īe „w PR nie powinno byü waĪniejszych zagadnieĔ od etyki: etyki dziaáalnoĞci oraz etyki osób tĊ dziaáalnoĞü uprawiających”12. Zawód specjalisty ds. public
relations naleĪy zatem zaliczyü do zawodów za-ufania publicznego. Jednym z celów PR powin-no byü dąĪenie do zmiany postaw i zachowaĔ
8 http://www.internetpr.pl/o_internetprpl/historia/ [dostĊp: 17.03.2014]. 9 http://www.internetpr.pl/o_internetprpl/internetprpl/ [dostĊp: 17.03.2014].
10 http://www.radaetykipr.pl/ [dostĊp: 17.03.2014]; zob. teĪ M. PorĊba, Dziennikarz i doradca public relations.
Aspekty etyczne i prawne zawodu, Warszawa 2012, s. 151í153.
11 S. Dziamski, Kultura i etyka Īycia spoáeczno-zawodowego, PoznaĔ 2005, s. 33. 12 J. OlĊdzki, Etyka w polskim…, dz. cyt., s. 24.
spoáecznoĞci, a drogą ku temu í wspóápraca z mediami. Z tego wáaĞnie powodu Bernays wskazywaá na zobowiązania osób prowadzą-cych dziaáania public relations wobec opinii publicznej13. Dlatego etyka zawodowa i kodeks
etyki zawodowej staáy siĊ elementami wyzna-czającymi przestrzeĔ wartoĞci w relacjach pu-blic relations.
Na waĪną rolĊ etyki w dziaáaniach public relations wskazuje takĪe Krystyna Wojcik. Pod-kreĞla, Īe „znaczenie etyki w dziaáalnoĞci PR wciąĪ pozostaje (…) wyróĪnikiem tej dziaáal-noĞci wĞród systemów komunikowania spo-áecznego”14. Ten tok myĞlenia uzupeánia
wy-powiedĨ Frasera P. Seitela: „ludzie pracujący w public relations muszą byü wierni etyce za-wodowej o wysokim standardzie, gdzie prawda stanowi gáówne uwarunkowanie zasad ich po-stĊpowania”15.
Znaczenie etyki zawodowej jest ponadto postrzegane w kontekĞcie profesjonalizmu i tak OlĊdzki o tym pisze: „Nagrodą za przestrzega-nie reguá etyki zawodowej jest prestiĪ, szacu-nek i reputacja tej grupy w opinii spo áeczeĔ-stwa. UwaĪa siĊ takĪe, Īe bez etyki zawodowej wykonywanie kaĪdej pracy jest utrudnione, o wszystkim wówczas decyduje tylko ustawo-dawca i kontrola formalna o charakterze repre-sji prawa. W ten sposób kategorie zawodowe są pozbawione waĪnej siáy spoáecznej, jaką jest wáasna korporacyjna opinia rozporządzająca swoimi sankcjami. I prawdziwe wówczas staje siĊ twierdzenie, Īe jakikolwiek zawód bez swo-jej etyki ulega atomizacji, jego
przedstawicie-le pozbawieni są impulsu do doskonalenia siĊ w wykonaniu zawodu i wykonaniu czynnoĞci zawodowych, a praca ma wyáącznie sens eko-nomiczny”16. TakĪe Ewa Hope potwierdza
pogląd, Īe kodeksy etyczne są „deklaracją etyczną, aksjologicznym ukáadem odniesienia, manifestacją postawy moralnej związanej z peá-nieniem jakiejĞ funkcji czy odgrywaniem roli w spoáeczeĔstwie, ale teĪ są pewnego rodzaju formą publicznego zobowiązania”17.
Analiza branĪy public relations w Polsce ujawnia jej specyÞ kĊ; profesja ta nie podlega bowiem certyÞ kacji ani innej formie weryÞ -kacji zawodowej, a zawód jest otwarty. Licz-ne uczelnie, w zakresie róĪnych kierunków studiów, oferują specjalnoĞci i specjalizacje związane wprost z public relations albo teĪ jako element komunikowania siĊ lub czĊĞü nauki o mediach. Zaznaczyü przy tym naleĪy, Īe nie zostaá dotąd wypracowany ministerialny stan-dard ksztaácenia dla specjalnoĞci i specjalizacji, a ich program jest efektem prac, moĪliwoĞci i oferty danej uczelni. Z tej przyczyny oferty są zróĪnicowane i przybierają odpowiedni ksztaát w zaleĪnoĞci od tego, do jakiego kierunku je przypisano. Polskie uczelnie oferują specjal-noĞci PR tak w zakresie ekonomii, dziennikar-stwa i komunikacji spoáecznej, zarządzania, jak i politologii, socjologii oraz wychowania Þ zycznego18.
NaleĪy przypomnieü, Īe branĪa podejmowa-áa równieĪ próby „certyÞ kowania” programów uczelnianych. Na przykáad Polskie Stowarzy-szenie PR dwukrotnie usiáowaáo stworzyü ramy
13 Szerzej w: M. Kaczmarek-ĝliwiĔska, PrzestrzeĔ nowych mediów a etyka komunikowania. Problemy
metodo-logiczne w badaniach kwestii wraĪliwych dotyczących zachowaĔ online [w:] Nowe media. Wyzwania i ograniczenia,
red. T. Gackowski, Warszawa 2013, s. 91í92.
14 K. Wojcik, Public relations. Wiarygodny dialog z otoczeniem, Warszawa 2013, s. 112. 15 F.P. Seitel, Public relations w praktyce, Warszawa 2003, s. 85.
16 J. OlĊdzki, Etyka w polskim…, dz. cyt., s. 37.
17 E. Hope, Etyka w zawodzie specjalistów public relations, Warszawa 2013, s. 130.
18 M. Kaczmarek-ĝliwiĔska, JakoĞü ksztaácenia public relations w polskich uczelniach publicznych i
niepublicz-nych [w:] Zarządzanie i komunikacja spoáeczna w edukacji. Kontekst, struktura, Ğrodowisko, red. K. CzerwiĔski,
kwaliÞ kacji zawodowych w postaci tzw. Karty Standardów Edukacyjnych PR19
. Ramy kwaliÞ -kacji zawodowych miaáy byü opracowywane po konsultacjach Ğrodowiskowych (uczelnieíbranĪa) oraz respektowane przez uczelnie.
Obecnie w Ğrodowisku PR nie funkcjonuje Īaden poziom weryÞ kacji kompetencji zawo-dowych. ZauwaĪona tendencja nie naleĪy sama w sobie do niebezpiecznych skoro moĪe jedno-czeĞnie skáaniaü do samodzielnego wyznacza-nia standardów zawodowych20. Niemniej tak
szerokie otwarcie dostĊpu do zawodu skutkuje aktywnoĞcią podmiotów, które oferują usáugi public relations na nieodpowiednim poziomie kwaliÞ kacji zawodowych oraz znajomoĞci za-sad etyki profesji. Zjawisko naleĪy dostrzegaü i obserwowaü, choü skala wykroczeĔ przeciw-ko przeciw-kodeksom etyki zawodowej PR jest nie-wielka. Te spostrzeĪenia wiąĪą siĊ wyáącznie z bezpoĞrednią obserwacją rynku. Nie wyni-kają one z analizy danych, poniewaĪ w Polsce badania dotyczące naruszeĔ etyki zawodowej w wymiarze rzeczywistych aktów nie byáy dotąd realizowane. Znaczny jest jednak ich oddĨwiĊk medialny, a wynika to m.in. z faktu, Īe media są jednym z podstawowych narzĊdzi PR. Z tego powodu naturalnym Ğrodowiskiem do przeprowadzenia analizy sytuacji kryzyso-wych branĪy staje siĊ wáaĞnie Ğwiat mediów. CzĊsto równieĪ nagáoĞnienie naruszeĔ etyki zawodowej bywa związane z tym, dla kogo lub na czyją rzecz (znana instytucja, przedsiĊ-biorstwo, celebryta, polityk i in.) podejmowa-ne są okreĞlone dziaáania.
Problem z nieskrĊpowanym dostĊpem do zawodu zauwaĪany byá juĪ u jego zarania. Ewa Czerkawska przytacza w związku z tym
re-ß eksjĊ teoretyka public relations E. Bernaysa: „Wedáug deÞ nicji Bernaysa public relations jest stosowaną nauką spoáeczną, która doradza klien-tom, jak informowaü, edukowaü i przekonywaü spoáeczeĔstwo, aby zaakceptowaáo ich produkty, usáugi lub pomysáy. UwaĪaá, Īe ta dziedzina wie-dzy powinna mieü na wzglĊdzie dobro spoáecz-ne. Jak podaje »Financial Times«, przed Ğmiercią narzekaá, Īe jego »dziecko« zeszáo na záą drogĊ. í Dzisiejsze public relations jest okropne í skar-Īyá siĊ. í Nawet idiota moĪe nazwaü siebie spe-cjalistą w dziedzinie public relations”21.
Rada Etyki Public Relations
gwarantem dba
áoĞci o etykĊ
zawodow
ą PR
Zastanawiając siĊ nad problemami związany-mi z egzekucją zasad etyki zawodowej i dba-áoĞcią o jakoĞü prowadzonych dziaáaĔ, áatwo dostrzec, jak bardzo potrzebna jest analiza moĪliwoĞci i skutecznoĞci dziaáaĔ samej Rady Etyki Public Relations. Kluczowa w tej kwestii staje siĊ analiza zagadnienia wraz z odpowie-dzią na pytania:
• Na podstawie jakiego/ jakich dokumentów opiniuje i orzeka REPR?
• Wobec kogo (osoby Þ zyczne i Þ rmy PR) moĪe wydawaü opinie i orzekaü REPR? • Czy REPR ma prawo, czy teĪ powinna,
opi-niowaü w sprawie instytucji ogáaszających przetargi na usáugi public relations?
• Kto powinien pokrywaü koszty ewentual-nych postĊpowaĔ sądowych bĊdących skut-kiem dziaáaĔ REPR?
• Jakie znaczenie dla rynku oraz zg áoszo-nych podmiotów mają opinie i orzeczenia REPR?
19 TamĪe, s. 137í138; (iw), Karta Standardów Edukacyjnych PR: propozycja, nie przymus, a w zamian prestiĪ,
01.06.2011, http://www.proto.pl/informacje/info?itemId=96637 [dostĊp: 02.10. 2011].
20 K. Fitzpatrick, C. Gauthier, Toward a professional responsibility theory of public relations ethics, “Journal
of Mass Media Ethics” 2001, 16 (2&3), s. 193í212.http://www.communicationcache.com/uploads/1/0/8/8/10887248/ toward_a_professional_responsibility_theory_of_public_relations_ethics.pdf
Rada Etyki Public Relations swoją dziaáal-noĞü prowadzi na podstawie Regulaminu REPR, do którego ma prawo wprowadzaü zmiany i uzupeánienia (czĊĞü VIII Regulaminu). W czĊ-Ğci I, Postanowienia ogólne, okreĞlone zostaáy formy decyzji wydawanych przez REPR. Mogą one przyjąü postaü opinii lub orzeczenia.
Opinie wyraĪają „stanowisko Rady Etyki PR na temat okreĞlonej praktyki public rela-tions, która ma istotny charakter dla funkcjono-wania branĪy; opinia etyczna zostaje wydana ze wzglĊdu na doniosáoĞü danego problemu lub ze wzglĊdu na kontrowersje wokóá pewnych za-chowaĔ stosowanych w branĪy PR; nie ma cha-rakteru wiąĪącego orzeczenia, choü moĪe byü formuáowana na podstawie przykáadów kontro-wersyjnych zachowaĔ”22.
Orzeczenie natomiast to „wiąĪące stanowi-sko Rady Etyki PR w odniesieniu do przedsta-wionego sporu, pomiĊdzy co najmniej dwoma podmiotami; aby Rada mogáa wydaü orzeczenie wszystkie zainteresowane strony muszą wyra-ziü pisemnie zgodĊ na poddanie siĊ jurysdykcji Rady”23.
Z przytoczonych fragmentów Regulaminu wynikają dwie istotne kwestie. Pierwsza z nich dotyczy grupy, w odniesieniu do której moĪe orzekaü lub opiniowaü REPR. Zawód specja-listy ds. PR jest w Polsce zawodem otwartym, który nie podlega certyÞ kacji. Nie istnieje rów-nieĪ obowiązek przynaleĪnoĞci do jakiegokol-wiek stowarzyszenia zawodowego. Z tego po-wodu funkcjonujące na rynku stowarzyszenia branĪowe, choü mogáyby byü wyznacznikiem etyki zawodowej branĪy, ograniczone są jednak zasiĊgiem dziaáania do osób (PSPR) i agencji (ZFPR) przystĊpujących do nich dobrowolnie.
W kwietniu 2014 r. liczba czáonków PSPR nie przekroczyáa stu osób, a liczba agencji zrze-szonych w ZFPR – 38 Þ rm. Przytoczone tu
liczby public relations nie dają podstaw do for-muáowania wniosków o jakiejkolwiek organi-zacyjnej reprezentacji Ğrodowisk branĪowych. Nie istnieje teĪ wykaz, czy chociaĪby liczba, osób wykonujących zawód specjalisty ds. pu-blic relations. Nie są równieĪ ewidencjonowa-ne podmioty gospodarcze Ğwiadczące usáugi public relations. W praktyce usáugi public rela-tions są prowadzone przez podmioty nie zawsze wskazujące PR jako dziaáalnoĞü priorytetową, np. przez agencje marketingowe, agencje do-radztwa strategicznego, agencje interaktyw-ne itp. I odwrotnie. Agencje PR, zawierające w nazwie lub w opisie dziaáalnoĞci wskazanie na usáugi public relations, nie zawsze uznają takie wykonawstwo za podstawową funkcjĊ w zakresie swoich czynnoĞci. NaleĪy poza tym uwzglĊdniü jeszcze rynek usáug oparty na freelancerach związanych z klientem umowa-mi cywilno-prawnyumowa-mi. Znaczną grupĊ osób w tym segmencie rynku tworzą takĪe PR-owcy zatrudnieni w dziaáach public relations swoich organizacji (przedsiĊbiorstwach, instytucjach itp.), w komunikacji spoáecznej, marketingu, biurach rzeczników i in.
Stowarzyszenia branĪowe skupiają nikáą liczbĊ osób i podmiotów rynkowych zajmują-cych siĊ public relations. W praktyce, osoby lub Þ rmy, na które záoĪono informacjĊ do REPR za naruszenie etyczne, mogą zgáosiü swój sprze-ciw przesprze-ciwko poddaniu siĊ jurysdykcji Rady Etyki PR. JeĪeli jednak dojdzie do takiej sytu-acji, to znaczy gdy wystąpi brak zgody jednej ze stron postĊpowania na wystąpienie przed Radą Etyki, to wówczas Rada moĪe jedynie wydaü opiniĊ na podstawie wiedzy i doĞwiadczenia o praktykach rynkowych. Oznacza to, Īe strona (osoba, organizacja), wobec której zostaáy zgáo-szone zastrzeĪenia lub wątpliwoĞci, dla rynku pozostanie anonimowa. To znaczy nie poniesie
22 Regulamin REPR, http://www.radaetykipr.pl/dokumenty.php [dostĊp: 17.03. 2014]. 23 TamĪe.
Īadnej odpowiedzialnoĞci z tytuáu naruszenia kodeksu etyki zawodowej. W dokumentach odnoszących siĊ do etyki zawodowej PSPR i ZFPR oraz w deklaracjach zgáoszeniowych do stowarzyszeĔ brak jest ponadto zapisów infor-mujących czáonków, Īe í poza kodeksami po-szczególnych stowarzyszeĔ í obowiązywaü ich bĊdzie jurysdykcja REPR.
Kolejny problem dotyczy regulacji, na pod-stawie których REPR opiniuje lub orzeka. Jak wspomniano, czáonków Polskiego Stowarzy-szenia Public Relations w ramach czáonkostwa obowiązuje Kodeks etyki PSPR. Natomiast agencje PR stowarzyszone w Związku Firm Pu-blic Relations zobligowane są do respektowa-nia zapisów Karty Dobrych Praktyk. Fundacja internetPR.pl z racji tego, Īe nie stowarzysza czáonków branĪy public relations, nie posiada wiĊc Īadnego dokumentu dotyczącego etyki za-wodowej PR.
Regulamin Rady Etyki Public Relations nie okreĞla dokumentów, w oparciu o które nastĊ-puje wydanie opinii lub orzeczenia. Praktyka pokazuje, Īe opinie i orzeczenia, jeĪeli odnoszą siĊ do zapisów kodeksowych, zamiennie bazują na kodeksie etyki PSPR, Karty Dobrych Prak-tyk ZFPR lub na zapisach kodeksów mi Ċdzy-narodowych, choüby przez odwoáania do Kar-ty Sztokholmskiej. Stwarza to czasami maáo klarowne sytuacje. Na przykáad wówczas, gdy wobec osób, czáonków PSPR, niezobligowa-nych do respektowania Karty Dobrych Praktyk ZFPR, moĪe byü wydane orzeczenie, w któ-rym wystąpi odwoáanie do wspomnianej Kar-ty Dobrych PrakKar-tyk. I odwrotnie – w stosunku do osób zrzeszonych w ZFPR z kolei zaistnieü moĪe opiniowanie na podstawie Kodeksu etyki PSPR.
Brak jednoznacznego oznaczenia zapisów etyki zawodowej, bĊdących podstawą dziaáa-nia REPR, powoduje wiele niejasnoĞci i budzi wątpliwoĞci odnoszące siĊ do zasadnoĞci opi-nii i orzeczeĔ Rady. Stąd teĪ, co widoczne jest w opiniach i orzeczeniach REPR, praktyką sta-áo siĊ odwoáywanie do zapisów kodeksów
miĊ-dzynarodowych, do których nie ma natomiast odniesieĔ (poza Kartą Sztokholmską w Karcie Dobrych Praktyk) w statutach stowarzyszeĔ branĪowych.
Trzecia kwestia wynika z dalszych w ąt-pliwoĞci, takich jak na przykáad: wobec kogo REPR moĪe podejmowaü opiniowanie lub wy-danie orzeczenia? Czy w gestii zainteresowania REPR znajdują siĊ jedynie osoby i podmioty branĪy public relations? Czy jurysdykcji REPR podlegają takĪe podmioty niezwiązane z branĪą?
PowyĪsze zastrzeĪenia wydawaü siĊ mogą bezzasadne. Jednak praktyka dowiodáa, Īe Rada Etyki Public Relations wydawaáa opinie od-noĞnie podmiotów niezrzeszonych w PSPR czy ZFPR, jak równieĪ i tych, których podstawową dziaáalnoĞcią nie byáy usáugi public relations. Dotyczyáo to m. in. podmiotów ogáaszających przetargi na usáugi public relations (samorzą-dy, instytucje naukowe). Rada Etyki PR dlate-go wydawaáa opinie w takich sytuacjach, gdyĪ zgáoszone sprawy odnosiáy siĊ do praktyk ryn-kowych i mogáy stanowiü istotne wskazania dla branĪy. Podmioty, o których postĊpowaniu informowano REPR, zawieraáy w ogáaszanych przetargach adnotacje naruszające zapisy ko-deksów etyki zawodowej PR. Oznacza to, Īe naruszenie etyki zawodowej nastąpiü juĪ mogáo na etapie záoĪenia oferty przez osobĊ/ Þ rmĊ za-interesowaną udziaáem w przetargu, poniewaĪ po wybraniu oferty nie wolno zmieniaü zapisów SIWZ (specyÞ kacja istotnych warunków zamó-wienia).
Z opisaną sytuacją, i jej podobnymi, są związane dwa problemy. Mianowicie, dla pod-miotów realizujących dziaáania PR waĪne z jed-nej strony pozostaje stanowisko Rady Etyki PR. Zakáadając, Īe Rada Etyki jest wyznacznikiem etyki zawodowej i cieszy siĊ w Ğrodowisku autorytetem, negatywna rekomendacja udzia-áu w przetargu powinna „uchroniü” osoby/ Þ rmy przed naruszaniem tejĪe etyki zawodowej. Z drugiej zaĞ strony, negatywna rekomendacja tylko wówczas okaĪe siĊ skuteczna, gdy bĊdzie zawieraáa elementy identyÞ kujące
ogáaszają-cego przetarg. Oznacza to, Īe w dokumencie z opinią REPR winny znaleĨü siĊ dane strony, która ogáasza postĊpowanie przetargowe. Jed-nak z zapisu regulaminowego REPR deÞ niują-cego opiniĊ nie wynika, Īe musi ona obejmo-waü wskazane informacje. Mamy tu wiĊc do czynienia z niezgodnoĞcią procedur wewnĊtrz-nych REPR. MoĪe takĪe zdarzyü siĊ sytuacja, w której strona wymieniona w opinii (np. sa-morząd), jako ogáaszająca przetarg naruszający etykĊ zawodową public relations, uzna ten fakt za podwaĪający jej wiarygodnoĞü lub teĪ naru-szający dobre imiĊ i godzący w wizerunek.
Kolejne wątpliwoĞci, które ujawniają siĊ w związku z dziaáaniami REPR, wiąĪą siĊ z po-szukiwaniem odpowiedzi na pytania:
• W jaki sposób osoby lub Þ rmy, wobec któ-rych wydano opiniĊ albo orzeczenie, mogą dochodziü swoich praw?
• Jaki jest obecnie tryb odwoáawczy od opinii lub orzeczenia REPR?
Warto teĪ podkreĞliü, Īe regulamin REPR w obecnym brzmieniu nie przewiduje trybu odwoáawczego. W związku z tym w przypad-ku, gdy strony sporu wyraĪą zgodĊ na rozpa-trywanie sprawy przez RadĊ Etyki, wydane przez nią orzeczenie staje siĊ decyzją ostatecz-ną i respektowaną wewnątrz branĪy. Stronie niezadowolonej z werdyktu pozostaje jedynie dochodzenie na drodze sądowej, co niepo-trzebnie nagáaĞnia kwestiĊ braku rzetelnoĞci zawodowej. Stąd wynika, byü moĪe, tak niska aktywnoĞü REPR w zakresie wydawania orze-czeĔ. Z jednej stron zachodzi obawa i ryzyko procesu sądowego, z drugiej í upublicznienie i szeroki oddĨwiĊk w mediach. NagáoĞnienie problemu moĪe ponadto negatywnie wpáynąü na tĊ czĊĞü branĪy, która dziaáa zgodnie z za-sadami etyki zawodowej. W przypadku zaĞ ewentualnego procesu sądowego Regulamin nie przewiduje procedur związanych z do-mniemanymi kosztami postĊpowania, obsáugą prawną i odszkodowaniami. Warto teĪ przy-pomnieü, Īe funkcja czáonka Rady Etyki PR jest traktowana non-proÞ t. Ewentualne koszty
procesów byáyby zatem kosztami osobistymi samych czáonków. Ma to zapewne wpáyw na „zachowawcze” postĊpowanie i ostroĪnoĞü w rozpatrywania spraw, w odniesieniu do któ-rych zachodzą powaĪne zastrzeĪenia natury etycznej, i tych pozostaáych, obarczonych ry-zykiem procesu sądowego.
Wspomniane zagadnienia mają powiązanie z problemem zauwaĪalnym juĪ w początkowej fazie zgáaszania sprawy do REPR, a mianowicie z weryÞ kacją danych identyÞ kacyjnych osoby lub podmiotu zgáaszającego zastrzeĪenia.
Zgodnie z Regulaminem REPR (czĊĞü III) zgáoszenia nie mogą byü anonimowe. I to zaáo-Īenie wydaje siĊ byü dobrą praktyką. W prze-ciwnym razie mogáoby dochodziü do zgáoszeĔ „pozornych”, wynikających z innych powodów niĪ wątpliwoĞci etyczne (np. z nieuczciwej kon-kurencji). Z drugiej zaĞ strony, wymóg identy-Þ kacji osoby zgáaszającej naruszenie ogranicza, byü moĪe, liczbĊ doniesieĔ do Rady. WeryÞ ka-cja, mimo koniecznoĞci podania danych identy-Þ kacyjnych, w dobie komunikacji elektronicz-nej staje siĊ pozorna. W prosty sposób moĪna przecieĪ wygenerowaü osobĊ lub podmiot o Þ kcyjnej toĪsamoĞci. Rada Etyki PR doko-nuje wiĊc weryÞ kacji przez sam fakt znajomo-Ğci zgáaszającego lub teĪ poprzez weryÞ kacjĊ danych przekazanych w formie elektronicznej (np. kontrola adresu podanego jako miejsce za-trudnienia).
Kierunki zmian
Przedstawione obserwacje i analiza treĞci do-kumentów Rady Etyki PR wskazują na pilną potrzebĊ aktualizacji wytycznych, na podstawie których wydawane byáyby opinie i orzecze-nia Rady. Dostrzegana jest takĪe koniecznoĞü wzmocnienia branĪy, zarówno poprzez jej we-wnĊtrzną spójnoĞü, jak i zewnĊtrzny wizerunek oraz wspólny gáos w waĪkich kwestiach.
W zakresie zmian Regulaminu REPR naleĪy zwróciü uwagĊ na uszczegóáowienie i doprecy-zowanie postĊpowania w przypadku wydawa-nia opinii i orzeczeĔ, a wiĊc:
• okreĞlenie, która z decyzji (opinia, orze-czenie) moĪe zawieraü dane identyÞ kujące zgáoszoną osobĊ lub podmiot;
• stwierdzenie, czy REPR powinna w swych opiniach i orzeczeniach obejmowaü takĪe osoby lub podmioty spoza branĪy public re-lations;
• opracowanie procedur postĊpowania w przypadku odmowy przyjĊcia sprawy pod obrady REPR (w chwili obecnej zapi-sy regulaminowe są sprzeczne z praktyką REPR);
• opracowanie systemu identyÞ kacji zgáo-szeĔ, który wykluczaáby anonimowoĞü oso-by lub podmiotu zgáaszającego, ale przede wszystkim uniemoĪliwiaáby blokowanie prac REPR, co moĪe mieü miejsce w chwili obecnej.
Ponadto wypada zastanowiü siĊ nad strukturą Rady Etyki PR. Obecnie, zgodnie z porozu-mieniem zawartym przez inicjatorów powsta-nia tego ciaáa24, Rada skáada siĊ z osób w
licz-bie od piĊciu do dziewiĊciu. To znaczy: do trzech osób powoáanych przez RadĊ Fundacji internetPR.pl, do trzech í przez Walne Zgro-madzenie PSPR oraz do trzech í przez Walne Zgromadzenie ZFPR25. Nie jest natomiast
okre-Ğlone, czy w skáad Rady powinny wchodziü wyáącznie osoby z doĞwiadczeniem i praktyką zawodową, czy równieĪ inne, np. zajmujące siĊ public relations jedynie teoretycznie. Warto by-áoby tĊ kwestiĊ jednak doprecyzowaü.
Omawiając sprawĊ powoáywania osób w skáad Rady, naleĪy jeszcze zwróciü uwagĊ na fakt, Īe w Regulaminie nie zostaáy okreĞlone terminy trwania kadencji í początku i koĔca í dla przedstawicieli trzech zasiadających w niej ciaá. W związku z tym, Īe terminy walnych zgromadzeĔ są róĪne dla poszczególnych
pod-miotów, róĪne pozostają i terminy powoáywania w skáad Rady nowych czáonków. O ile nie bywa to káopotliwe w sytuacji ponownego wyboru na drugą kadencjĊ, o tyle w przypadku powoáywa-nia osoby niebĊdącej czáonkiem poprzedniej kadencji jej termin wejĞcia w skáad Rady nie jest okreĞlony. Powoduje to problemy organi-zacyjne zwáaszcza w sytuacji, gdy poszczegól-ne sprawy są rozpatrywane w trakcie wymiany czáonków RE. W związku z róĪnymi terminami posiedzeĔ poszczególnych stowarzyszeĔ zmia-na czáonków moĪe nastĊpowaü nawet przez kilka miesiĊcy. Powstaje teĪ dylemat czy czáon-kowie zaangaĪowani w procedurĊ wyjaĞniającą powinni dokoĔczyü pracĊ, czy teĪ pozostawiü ją nowym czáonkom? Niestety, równieĪ i tej kwe-stii nie sprecyzowano w Regulaminie REPR.
WaĪnym problemem jest wzmocnienie zna-czenia opinii i orzeczeĔ REPR. Obecnie REPR po wydaniu opinii lub orzeczenia jest zobligo-wana, zgodnie z pkt. 2 czĊĞci VII Regulaminu, do podawania swoich decyzji do publicznej wiadomoĞci oraz zamieszczania ich na stro-nie internetowej REPR. Zazwyczaj oznacza to krótkie Īycie takiej informacji, a w wiĊkszoĞci przypadków równieĪ brak dalszego omówienia i reß eksji. Zaprzepaszczony zostaje w ten spo-sób cel edukacyjny wyznaczony przez REPR. Szerszy oddĨwiĊk wzbudzają jedynie opinie i orzeczenia z tzw. zdaniem odrĊbnym. Zdanie odrĊbne, zakáadające istnienie konß iktu, cieszy siĊ za to Īywym zainteresowaniem mediów i odbiorców.
Rada Etyki PR oraz organizacje branĪowe (nie tylko inicjatorzy powoáania Rady) powinny wspóápracowaü na rzecz wzmocnienia branĪy, edukowania rynku, w tym i osób zajmujących siĊ dziaáaniami public relations. W toku anali-zy ofert konferencji branĪowych, seminariów
24 Porozumienie zostaáo zawarte 21.02.2006 r. StronĊ PSPR reprezentowaá ówczesny prezes stowarzyszenia,
Rafaá Czechowski, ZFPR – prezes zarządu, Rafaá Szymczak, a FundacjĊ internetPR.pl jej prezes í Marek Wróbel.
i róĪnych form spotkaĔ, proponowanych na rynku medialnym, nasuwa siĊ spostrzeĪenie, Īe tematyka z zakresu etyki zawodowej nie cieszy siĊ zbytnim zainteresowaniem. Jest to tym bar-dziej nienaturalne zachowanie w sytuacji, gdy etyka zostaáa wpisana w dziaáania PR i gdy wy-nika to takĪe z samej deÞ nicji public relations.
Wskazane problemy z zakresu etyki za-wodu public relations wiąĪą siĊ z podjĊciem przez organizacje branĪowe (w tym REPR) trudu okreĞlania zadaĔ, granic i wartoĞci dzia-áaĔ PR oraz zawodu PR-owca. Respektowanie zasad etyki zawodowej i ĞwiadomoĞü etyczna PR-owców nie jest pochodną funkcjonujących kodeksów etyki PR, ale siáy i moĪliwoĞci bran-Īy public relations. JeĪeli branĪa PR bĊdzie silna, czyli pojawi siĊ zrozumienie, Īe kodeks etyki nie jest przeszkodą, lecz drogą do profe-sjonalnych dziaáaĔ PR, to wpáyw spoáecznoĞci na dziaáania etyczne bĊdzie wiĊkszy. DziĞ wielu PR-owców, skoro nie są zrzeszeni, w ogóle nie wie, Īe branĪa posiada kodeks etyki zawodo-wej. A nawet bĊdąc zrzeszonymi, nie dostrze-gają efektów pracy stowarzyszeĔ na rzecz edu-kacji w zakresie etyki zawodowej. Podobnie teĪ reaguje otoczenie branĪy PR.
SiáĊ samej branĪy moĪna budowaü m.in. poprzez organizacje branĪowe. Trzeba zara-zem í poza dotychczasową aktywnoĞcią, którą wykazują stowarzyszenia i związki branĪowe, realizując cele statutowe (konferencje, eventy, konkursy)26 í zadbaü o wiĊkszy odsetek osób
stowarzyszonych. NaleĪy rozpoznaü potrzeby branĪy w tym zakresie i dopilnowaü ich wdra-Īania oraz znaleĨü odpowiedzi na postawione tu dalej pytania. Jak i czym zachĊciü PR-owców do stowarzyszania siĊ? Czego potrzebują, aby przystąpiü do PSPR, ZFPR i innych
stowarzy-szeĔ lokalnych? Czy samym organizacjom na tym zaleĪy?
W obecnej chwili branĪa PR jest sáaba. Biorąc pod uwagĊ reprezentacjĊ w postaci osób stowarzyszonych, moĪna siĊ wrĊcz za-stanawiaü, czy branĪa w ogóle istnieje. JeĪeli przyjmie siĊ opis branĪy jako dziedzinĊ gospo-darki, produkcji lub handlu, obejmującą pro-dukty i usáugi naleĪące do tego samego rodza-ju27, to trzeba znaleĨü odpowiedĨ na pytanie, jak
deÞ niowane są usáugi public relations w rozu-mieniu organizacji branĪowych. Brak takiej de-Þ nicji oznacza, Īe wszystko, przy odpowiedniej interpretacji, moĪe byü PR-em í i odwrotnie. NaleĪaáoby wróciü wiĊc do podstaw, czyli do teorii PR, oraz do, tak czĊsto nielubianej przez „praktyków”, naukowej metodologii PR. Warto stworzyü klimat, w którym nauka wskaĪe drogĊ praktyce.
Wzmocnieniu branĪy pomóc moĪe eduka-cja. ObjaĞnianie zapisów kodeksów etycznych, interpretowanie ich w odniesieniu do zmienia-jącej siĊ przestrzeni mediów (zarówno mediów spoáecznoĞciowych, jak i instytucjonalnych)28
oraz komentowanie zdarzeĔ zachodzących w branĪy, i poza nią, wpáywają na zwiĊkszanie ĞwiadomoĞci, Īe PR moĪe byü skuteczny wáaĞnie dziĊki dziaáaniom etycznym. Dlatego etyka zawodowa musi byü postrzegana jako niezbĊdna wartoĞü zawodu, a nie zestaw ob-ostrzeĔ utrudniających realizacjĊ zadaĔ.
Wzmocnienie branĪy związane jest takĪe z weryÞ kacją kompetencji zawodowych. MoĪe ona przyjmowaü róĪne formy, np. certyÞ kacjĊ lub stworzenie samorządu zawodowego29.
Obec-nie w tej kwestii zauwaĪalny jest opór branĪy, wynikający prawdopodobnie z braku dyskusji nad formą, zakresem i wartoĞciami certyÞ kacji.
26 K. Stasiuk-Krajewska, Etyka public relations. Konteksty. Koncepcje. Kontrowersje, Wrocáaw 2011, s. 84. 27
http://ebiznespolska.pl/tag/branza-deÞ nicja/ [dostĊp: 17.03. 2014].
28 M. Kaczmarek-ĝliwiĔska, Public relations w przestrzeni mediów spoáecznoĞciowych. Dziaáania organizacji
i jej pracowników, Koszalin 2013, s. 63í75.
W wymiarze poza branĪą, tzn. w relacjach z otoczeniem zewnĊtrznym, istotne jest stanow-cze i konsekwentne reagowanie w sytuacjach, gdy zawód PR-owca i dziaáania PR okreĞlane są niezgodnie z ich opisem. CzĊsto okreĞlenia pro-fesji niezgodne z jej opisem wystĊpują w me-diach, a ich wyrazicielami są dziennikarze lub przedstawiciele innych profesji (np. politycy czy artyĞci). Warto wówczas podkreĞlaü istotĊ tego zawodu oraz zasady jego wykonywania, jak i wskazywaü na zapisy kodeksów etyki. To powinno naleĪeü do rutynowych dziaáaĔ sto-warzyszeĔ branĪowych. Znaczną siáĊ oddziaáy-wania miaáyby teĪ wspólne wystąpienia wáadz stowarzyszeĔ.
NaleĪaáoby równieĪ podjąü wspóápracĊ miĊdzy organizacjami branĪowymi i podmio-tami ogáaszającymi przetargi. Taka kooperacja mogáaby polegaü nie tylko na informowaniu o PR-owskim kodeksie etyki, ale i na pomocy w konstruowaniu zapisów nienaruszających kodeksy etyki zawodowej. Pozwoliáoby to na minimalizacjĊ opisanych zagroĪeĔ naruszenia kodeksów etyki zawodowej.
Podsumowanie
RozwaĪając kwestiĊ rozbieĪnoĞci miĊdzy de-klaracjami dotyczącymi etyki zawodowej pu-blic relations a dziaáaniami obserwowanymi na rynku, trzeba wyraĨnie okreĞliü stanowi-sko wobec sáaboĞci branĪy PR w Polsce. Brak dziaáaĔ strategicznych, brak wspólnego dzia-áania organizacji branĪowych oraz w zasadzie niewidoczny dyskurs o wartoĞciach etycz-nych w dziaáalnoĞci public relations mogą,
niestety, przyczyniü siĊ do dalszej deprecjacji zawodu.
W 1996 r. Piotr Czarnowski twierdziá, Īe „Public relations nadal siĊ postrzega jako propa-gandĊ reklamową, faászowanie rzeczywistoĞci; czyli dokáadnie jako to, czym klasyczne public relations nie jest. Co wiĊcej í ogromna rzesza Þ rm twierdzących, Īe zajmuje siĊ PR, zajmu-je siĊ wáaĞnie reklamą i innymi formami pro-mocji. Pomimo tak drastycznych sformuáowaĔ moĪna jednak przypuszczaü, Īe sytuacja kiedyĞ siĊ unormuje”30. Szkoda, Īe te sáowa, mimo
upáywu prawie dwudziestu lat, brzmią wciąĪ aktualnie. Brak kontroli, a zarazem weryÞ kacji branĪowej w zakresie podmiotów realizujących zadania okreĞlane przez nich samych jako pu-blic relations, jak i brak samoopisu branĪy po-wodują, Īe ramy zawodu PR rozmywają siĊ, stają siĊ nieostre, a przez to bardzo rozciągliwe i pojemne.
Nim jednak zostaną wprowadzone jakiekol-wiek zmiany w branĪy PR, warto dobrze zro-zumieü maksymĊ Seneki: „Gdy czáowiek nie wie, do jakiego portu zmierza, Īaden wiatr nie jest pomyĞlny”. Dlatego naleĪy zastanowiü siĊ nad jasnym wytyczeniem celów, aby strategia i dziaáania, które zostaną podjĊte, okazaáy siĊ skuteczne. Zadbaü wiĊc wypada o wáaĞciwe przygotowanie do zarządzania sytuacjami kry-zysowymi związanymi z wizerunkiem branĪy. Rozpocząü teĪ trzeba pracĊ nad dziaáaniami prewencyjnymi oraz rozwiązaniami, które po-winny byü wykorzystywane podczas ewentual-nych sytuacji mogących destabilizowaü dziaáa-nia branĪy.
!["W kręgu historii i teorii literatury", Juliusz Kleiner, Wybór i oprac. A.Hutnikiewicz, Warszawa 1981 : [recenzja]]()