Funkcje wycieczek szkolnych w edukacji wczesnoszkolnej dzieci

Henryk Gąsior

Funkcje wycieczek szkolnych w

edukacji wczesnoszkolnej dzieci

Nauczyciel i Szkoła 1 (4), 50-56

Henryk GĄSIOR

Funkcje wycieczek szkolnych

w edukacji wczesnoszkolnej dzieci

W ycieczka szk o ln a stanow i sw o isteg o ro d zaju p ro ces re a liz a c ji celów , zadań p rogram ow ych nauczania, w ychow ania, kształtow ania u m iejętności k o n ­ taktów człow ieka ze środow iskiem lokalnym i ponadlokalnym i w y rab ian ia n a ­ w yków aktyw ności ruchow ej, ja k też um ysłow ej. Jest ona je d n ą z form pracy dydaktyczno-w ychow aw czej szkoły, pozw alająca uczniom na bezpośrednie spo­ tkanie ze środow iskiem naturalnym , z jeg o w aloram i estetycznym i, w a rto śc ia ­ m i m aterialnym i i składnikam i naszego życia. U czeń p o p rzez w ycieczkę p o ­ znaje w łasne środow isko, cały region, kraj a także tery to ria n aszych sąsiadów i św iata. W rasta czynnie, poznaw czo w w ied zę g eograficzną, h istoryczną, e t­ niczną, k u ltu ro w ą i g o sp o d arczą.1 Tym sam ym w ycieczka m oże stanow ić fo r­ m ę o rg an izacy jn ą lekcji poza ła w k ą szkolną2, m etodę czynnego, aktyw nego nauczania różnych p rzedm iotów p rogram ow ych oraz m oże sprzyjać p raw id ło ­ w em u ro z w o jo w i fizy czn em u , u m y sło w em u , p sy ch iczn em u i sp o łeczn em u ucznia. Szkoła now oczesna m a kształtow ać w szechstronnie osobow ość d o ra ­ stającego człow ieka, p rzygotow yw ać go do ustaw icznej edukacji, do pracy i czynnego w ypoczynku. W ażne m iejsce poza kształceniem um ysłu, u m ie ję tn o ­ ści praktyczn o -u słu g o w y ch , produkcyjnych i rozw ijaniem działan ia sp o łeczn e­ go zajm uje w życiu dorastającego człow ieka, problem p rzygotow ania go do p erm anentnej edukacji, do u czestn ictw a w kulturze fizycznej, w k rajo zn aw ­ stw ie, turystyce, jak o integralnej części kultury ogólnoludzkiej. We w sp ó łcze­

1 W, Okoń: Słownik pedagogiczny. Warszawa 1975, s. 339. 2 Κ.. Denek: Wycieczki wc współczesnej szkole. Poznań 1997, s. 89.

Nouciyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998 51

snej szkole coraz szerzej w chodzi do edukacji szkolnej i pozaszkolnej: w ycho­ w anie fizyczne, rekreacyjno-zdrow otne, sportow e, krajoznaw czo-turystyczne. Sta­ now i ono podstaw ow y składnik w szechstronnego w ychow ania człow ieka i tech- nicystycznej kultury.3 Jest to rów nież w ychow anie człow ieka do kultury czasu w olnego, do aktyw nego w ypoczynku poprzez ruch, w ycieczki różnorodne, tury­ stykę i krajoznaw stw o. N ow oczesnej szkole w yznacza się istotne zadania w za­ kresie: w ychow ania obyw atelskiego, w ychow ania europejskiego, krajoznaw cze­ go, turystycznego, a w tym zdrow otnego, profilaktyki zdrow otnej, rozw oju fi­ zycznego dzieci i m łodzieży, usportow ienia uczniów , ukształtow ania tw órczych postaw społecznych, niezbędnych we w spółżyciu w m ikro i m akro zbiorow iskach ludzkich. Zw ażyw szy, że cyw ilizacja teraźniejsza i przyszła X X I w ieku będzie charakteryzow ała się typow ym i form am i aktyw nego spędzania czasu w olnego przez dzieci, m łodzież i dorosłych, ja k m iędzy innym i rozw ojem krajoznaw stw a, turystyki rekreacyjnej, sportem „rozryw kow ym ” , m asow ym i kw alifikow anym , gram i: zabaw am i ruchow ym i, upraw ianiem zajęć z zam iłow ania tzw. „hobby” - now oczesny system edukacji narodow ej i europejskiej zakłada w ielostronne przy ­ gotow anie dorastającego człow ieka do „m ałych” i dużych form w czasów .4 Jest to je d n a z funkcji edukacji now oczesnej w dobie gospodarki w olnorynkow ej, w y­ sokiej techniki i rozw oju nauki. W spółczesna cyw ilizacja technicystycznaa w y­ znacza now oczesnej szkole głów ne kierunki jej rozw oju. Z w łaszcza aktualnie „dobro i praw o człow ieka” do w olności, do sam ostanow ienia o sobie, sam ourze- czyw istnienia się do jeg o w szechstronnego rozw oju stanow ią w artość n ad rzęd ­ ną. D latego też hum anizm , los człow ieka - kultura w spółżycia ludzkiego - p o ­ czucie bezpieczeństw a życia - obcow ania z je g o zdrow ą p rz y r o d ą - naturą,5 idea: w olności, obyw atelstw a, europejskości, pokoju i w ysokich w artości, w tym chrze­ ścijańskich splata się w je d n ą całość perspektyw icznego celu w ychow ania m ło­ dego pokolenia. W tym też tkwi sens, istota w artości treści kształcąco-w ycho- w aw czych now oczesnej szkoły XXI wieku.

Realizację tych kierunków i celów nauczania i w ychow ania rozpoczynać trze­ ba od w ieku przedszkolnego kończąc na później starości każdego człow ieka. Dla zbadania p ro b le m u -ja k ie ma być m iejsce w ychow ania rekreacyjnego, krajoznaw ­ czego, turystycznego, a w tym w ycieczek szkolnych w rozw oju dzieci w w ieku 7 -1 0 lat, K atedra P edagogiki Społecznej W ydziału P edagogiki i Psychologii U niw esytetu Śląskiego przeprow adziła w latach 1996-1997 pod m oim kierunkiem badania dotyczące funkcji w ycieczek szkolnych w edukacji w czesnoszkolnej.

1 H. Gąsior: O micjscc krajoznawstwa i turystyki w edukacji ustawicznej człowieka. „Chowanna”, Katowice 1981, nr 1, s. 27.

4 A. Kamiński: Czas wolny i jego problematyka społeczno-wychowawcza, Wrocław-Warszawa-Kraków 1965, s. 229. s H, Gąsior: Funkcje turystyki w wychowaniu młodzieży do kultury ochrony naturalnego środowiska. „Chow an­

52 Nauczyciel i S ik a ła 1 (4 ) 1998

B adaniam i objęto: 10 klas pierwszych, 10 klas drugich i 10 klas trzecich szko­ ły podstawow ej z terenu woj. katow ickiego i bielskiego. Łącznie 750 uczniów i 50 nauczycieli - w ychowaw ców nauczania początkowego. W bdaniach posłużono się następującymi metodami, technikami i narzędziami zbierania materiału empirycznego. Były nim i: m etoda sondażu diagnostycznego z technikam i: w yw iadu środow isko­ wego, analizy dokum entów pedagogicznych, analizy statystyczno-porów naw czej; m etoda obserw acji kierunkowej, dotyczącej aktyw ności intelektualnej i społecznej uczniów klas I-III w czasie w ycieczek szkolnych; m etoda fragm entarycznego eks- perym etnu pedagogicznego na 15 grupach eksperym entalnych. W grupach tych realizow ano program nauczania z przedm iotu: środowisko społeczne i przyrodni­ cze w oparciu o celowo dobrane w ycieczki szkolne oraz na 15 grupach kontrol­ nych, w których z kolei realizow ano program z tego przedm iotu w m urach szkol­ nych, sposobam i tradycyjnym i. W grupach eksperym entalnych i kontrolnych w ciągu roku szkolnego 1996/97 przeprow adzono raz w kw artale pom iar szkolnej w iedzy pojęciowej uczniów klas I-III z przedm iotu środowisko społeczne i przyro­ dnicze za pom ocą testów słow nikow ych z tej dziedziny dla uczniów klas I, II i III. (P atrz testy słow nikow e ze środow iska społeczn o -p rzy ro d n iczeg o au to rstw a K. Czarneckiego, P. Kowolika).6 Uznano, że dla realizacji w klasach I-III przedmiotu: środowisko społeczno-przyrodnicze niezbędne są w ycieczki szkolne o charakterze dydaktycznym , czyli lekcje poza ław ką szkolną. K ażda w ycieczka m iała opraco­ w an y sw ój e la b o ra t, czy li szczeg ó ło w y k o n sp ek t lek cji w te re n ie , to je s t: w m uzeum , w teatrze, w kinie, w kościele, w bibliotece, w lesie, w polu, w sadzie, ogrodzie, zakładzie pracy, w sklepie, na poczcie, nad rzeką, jeziorem , w górach, w parku i na terenie rekreacyjnym .

W klasie I w ytypow ano następujące główne pojęcia, które uczniow ie mieli um ieć nazw ać, objaśnić, um iejscow ić, zinterpretow ać, opisać słow nie, napisać popraw nie i przedstaw ić rysunkiem - obrazem. Były to: muzeum , kościół, teatr, kino, biblioteka, przychodnia lekarska, szkoła, las, pole, sad, ogród, zakład pracy, w arsztat, sklep, poczta, rzeka, jezioro, góry, park, teren gier i zabaw.

W klasie II w ystąpiły z kolei pojęcia: straż pożarna, pogotow ie ratunkowe, policja, lecznica zwierząt, urząd, nazw y zawodów, znaki drogow e, pory roku, opa­ dy atm osferyczne, nazw y w ybranych owadów, warzyw, owoców, czy też zw ierząt dom ow ych, polnych, leśnych, narzędzia pracy, miesiące, kierunki świata.

W klasie III w ytypow ano następujące pojęcia: park narodowy, zbiorniki w od­ ne, szlaki kom unikacyjne, rodzaje lasów, elektrow nie, kanalizacja, port rzeczny, morski, barki rzeczne, kutry, statki, okręty, nawigator, satelita komunikacyjny, przej­ ście graniczne, linia brzegow a, bursztyny, tajga, lotnisko, pow ódź, latarnia morska, gm ina, wojew ództw o, R zeczpospolita Polska, PKS, PKP, Liga Ochrony Przyrody,

Nouciyciel I S ik a ło 1 (4 ) 1998 53

Wojsko Polskie. K ażda wycieczka szkolna - dydaktyczna organizowana dla uczniów eksperymentalnych klas I-III była z nimi, wspólnie przygotowana, om aw iana i orga­ nizowana. Większość tych uprzednio wymienionych pojąć było przyswajanych przez uczniów, poprzez: usytuowanie w terenie, funkcjonowanie, obserwowanie, w yszuki­ wanie, odkrywanie, analizowanie, opisywanie słowne, rysowanie, porównywanie, klasyfikowanie i syntetyzowanie, nadając tym pojęciom rzeczow ą treść - wiedzę. Było to nauczanie czynnościowe, operacyjne-myślowo, ruchowo, sytuacyjne ze szcze­ gólnym zw róceniem uwagi dzieci na zapamiętywanie skojarzeniowe, porównywanie cech, klasyfikowanie nazw, obserwowanie zjawisk rzeczy, przedmiotów, obiektów: wnioskowanie dedukcyjne. W ten sposób w trakcie wycieczek szkolnych rozbudza­ no u dzieci ciekawość poznawczą, zainteresowania, a nawet zamiłowania do okazów przyrody naturalnej i w spółdziałania między sobą w odkrywaniu, poszukiw aniu i opisywaniu zaobserwowanych zjawisk życia społecznego i przyrodniczego.

Wartość każdej w ycieczki szkolnej zależała od w prow adzenia uczniów w jej problem atykę, od w yboru terenu, kierunku w ędrówki, środków lokom ocji, od kon­ centracji uw agi i emocji uczestników w trakcie aktywnego zw iedzania obiektów, zjaw isk, instytucji czy też okazów przyrodniczych. N ajw ażniejszą spraw ą kończą­ cej się każdej wycieczki była um iejętność podsum ow ania jej w yników jeszcze w czasie w ycieczki i w klasie na następnych lekcjach utrw alających w iedzę poję­ ciow ą ze środow iska społeczno-przyrodniczego. W czerwcu 1997 r. podsum ow ano w yniki badań em pirycznych w klasach eksperym entalnych I-III i porów nano je z klasam i kontrolnym i. „K lucz” do oceny w yników rozw iązyw anych testów słow ­ nikow ych z przedm iotu środow isko społeczno-przyrodnicze przyjęto z pracy K. Czarneckiego, P. K owolika.7 Odpowiedzi oceniano punktam i a następnie je prze­ liczono na oceny: bardzo dobiy, dobry, dostateczny, niedostateczny, bardzo słaby. K ońcow e w yniki badań ilustruje tabela statystyczna nr I .

A naliza danych statystycznych z tabeli I w skazuje na znaczny w zrost postę­ pów w nauce uczniów klas eksperym entalnych z przedm iotu środowisko społecz­ no-przyrodnicze w porów naniu z uczniami klas kontrolnych. W prow adzony do klas eksperym entalnych jeden z podstawow ych czynników dydaktycznych, jak im jest w ycieczka szkolna, system atycznie organizowana przez cały rok szkolny 1996/97 w ramach realizacji przedm iotu środowisko społeczne i przyrodnicze w klasach I-III przyczynił się do efektywnego w zrostu w iedzy z tej dziedziny u uczniów b a ­ danych. I tak, oceny: bardzo dobry w klasach em pirycznych otrzym ało z tego przedm iotu po roku nauki w czasie w ycieczek szkolnych 197 uczniów, czyli 51,6% a w kontrolnych klasach tylko 94 osoby, tj. 25,5%. W zrost postępów w nauce u tych uczniów je st większy o ponad 100%. Occny dobry uzyskało w klasach eks­ perym entalnych - dośw iadczalnych z kolei 133 uczniów (34,8% ), w kontrolnych

T a b e la l. O ce n y uz vs ka ne w e k sp e r y m e n ta ln y c h i kontro lnyc h k la sa ch I-II I z prze dm iot u środowisko sp o łe c z n o -p r z y r o d n ic z e (s ta n z 15 cz er w ca 1 9 9 7 ) 54 Nauczyciel i S ik a ła 1 (d ) 1998 O g ó łe m b a d a n y c h u c z n ió w 29 1 2 5 4 1 4 6 ₃9 2 0 7 5 0 K la sy k o n tr o ln e li cz b a o ce n w k la si e _Raz e m "Ç o 4· ₂5 ,5 3 3 ,0 2 9 ,3 ₈,2 4 ,0 1 0 0 ,0 li c z b a 9 4 121 10 8 ₃0 ₁5 3 6 8 11 1 O (N — m r r m — ^ (N S 33 40

36

9 5 ₁₂3 - 31 3 9 ₃8 ₁0 6 1 2 4 K la sy e k s p e ry m e n ta ln e li cz b a oc en w k la si e R a z e m 5 1 ,6 3 4 ,8 9 ,9 2 ,4 ₁,3 1 0 0 ,0 li c z b a 1 97 ₁₃₃ 38 9 5 3 8 2 II I 64 46 11 4 2 ₁27 - 67 43 12 2 1 1 25 - 66 44 15 3 2 ₁30 O c e n a b a rd z o d o b ry d o b ry d o s ta ­ te c z n y n ie d o ­ s ta te ­ c z n y b a rd z o s ta b y R a z e m u c z n ió w w k la s ie L p . —- fN r o tJ· iri 40

Nouciyciel ž S ik a ła 1 (4 ) 1998 55

121 (33% ), stopień dostateczny otrzym ało w klasach dośw iadczalnych 38 uczniów (9,9% ), w kontrolnych 108 (29,3% ), oceny niedostateczny, zdobyło tylko 9 uczniów (2,4% ), w kontrolnych 30 osób (8,2% ), bardzo słaby stopień, m iało w klasach em ­ pirycznych zaledwie 5 osób (1,3% ), zaś w kontrolnych aż 15 uczniów, czyli (4,0%). R easum ując w yniki w klasach empirycznych m ożna stwierdzić, że ich uczniowie opanow ali m ateriał nauczania z przedm iotu środowisko społeczno-przyrodnicze w stopniu bardzo dobrym i dobrym (330 osób na 382 badanych), czyli 86,4%, natom iast w klasach kontrolnych takie oceny z opanowania tej w iedzy uzyskało 215 osób, na 368 ocenianych co stanowi 58,4% ogółu tych uczniów. D ane te p o ­ zw alają stwierdzić, że uczniow ie uczestniczący aktyw nie w lekcjach poza ław ką szk o ln ą - na w ycieczkach p rzez cały rok szkolny u zyskali p rzy ro st w iedzy z przedm iotu środowisko społeczno-przyrodnicze praw ie o 30% większy, ocenia­ ny w stopniu bardzo dobrym i dobrym.

N ależy także stwierdzić, że w ycieczka szkolna, jako form a lekcji poza ław ką w klasie pozw ala uczniowi klas I-III na bezpośredni kontakt z rzeczyw istością. Staje się źródłem trwałych wrażeń i spostrzeżeń niezbędnych do kształtow ania się m yślenia, pam ięci uw agi, tw orzenia sobie pojęć oraz przyczynia się do rozw oju mowy.8 Dlatego też w ycieczki szkolne można zaliczyć do najskuteczniejszych środ­ ków dydaktycznych, nazywanych często pomocam i naukow ym i.9 W zw iązku z tym w ycieczki m ożem y podzielić na: dydaktyczne, turystyczne, krajoznaw cze, rekrea- cyjno-zdrow otne, terenow o-zw iadowcze-orientacyjne. Z uw agi na środki lokom o­ cji, przem ieszczania się człow ieka w terenie, dzielim y wycieczki na: piesze, row e­ rowe, autokarowe, konne, kolejowe, sam olotowe, w odne i inne. W szystkie typy i rodzaje w ycieczek spełniają następujące funkcje: funkcję poznaw czą; kształcącą; w ychow aw czą; stym ulujące - pobudzającą rozwój fizyczny i um ysłow y ucznia; kom pensującą braki w rozw oju osobowości, socjalizującą - uspołeczniającą je d ­ nostką „akceleracyjną” , czyli przyśpieszającą rozwój umysłowy, fizyczny, psychicz­ ny i społeczny danej osoby; zdrow otno-rekreacyjną oraz organizacyjną czas wolny człowieka żyjącego w ekstremalnych w arunkach środowiskowych. Dlatego ukształ­ tow ane poprzez wycieczki, turystykę, krajoznawstw o od najm łodszych lat życia człow ieka nawyki i um iejętności poszanow ania i ochrony przyrody stają się trw a­ łym i, sprzyjają lepszej adaptacji do zm ieniających się w arunków środow iskow ych i pozw alajątw órczo kształtować nowe. Przez realizowanie między innymi przedm io­ tu środowisko społeczno-przyrodnicze w kl. I-III w ychow ujem y dzieci do kultury ochrony środow iska ludzkiego. Chodzi tu przede w szystkim o uśw iadom ienie ca­ łem u społeczeństwu istoty, sensu działania w tym zakresie, o w zbogacenie wiedzy

* H. Gutowska: Środowisko społeczno-przyrodnicze w kl. I-III, Warszawa 1987, s. 154.

'* M. Chymuk: Rola wycieczek w nauczaniu przedmiotu środowisko społeczno-przyrodnicze. „Życic Szkoły”

56 Nouciyciel i S ik a ło 1 (4 ) 1998

0 przyrodzie, doprow adzenie do wysokiej aktyw ności społecznej dzieci, m łodzie­ ży i dorosłych na rzecz tw orzenia now ych w arunków środow iskow ych i opieki nad zabytkam i przyrody oraz dalszym rozw ojem życia człow ieka. K ultura kształtow a­ nia i ochrony naturalnego środow iska człow ieka pojm ow ana je s t tu jak o swoisty, tw órczy stosunek jednostki i zespołów ludzkich do natury, to um iejętność racjonal­ nego planowania, organizowania, przeprowadzania i uczestnictwa dzieci, m łodzieży 1 dorosłych w perm anentym rozw oju przyrody oraz jak o w yraz w ysokiej św iado­ m ości społecznej i w iedzy o potrzebie i sposobach ratowania środow iska natural­ nego przed zagładą. K ultura kształtow ania i ochrony środow iska znajduje odbicie w sposobie życia, zachow ania się, reagow ania na otoczenie, w spółdziałania i p o ­ stępow ania z innym i osobnikam i przy w ykonyw aniu różnych czynności w danych warunkach środowiskowych w czasie pracy, nauki i rekreacji. A zatem kultura ochro­ ny środowiska to określony styl życia człow ieka w ram ach społeczności ludzkiej w naturalnym środowisku. Do kultury kształtowania i ochrony naturalnego środo­ w iska człow ieka m ożna w ychować m łode i dorosłe pokolenie najbardziej efektyw ­ nie i skutecznie w procesie w ycieczek szkolnych, turystyki, krajoznaw stw a oraz czynnej rekreacji organizowanej przez szkoły, placów ki opiekuńczo-w ychow aw - cze, zakłady pracy. O potrzebie organizow ania w ycieczek, turystyki i ruchowej rekreacji w dobie now oczesnej cywilizacji technicznej św iadczą następujące prze­ jaw y w naszym życiu społecznym :

- zagrożenie zdrow ia fizycznego i psychicznego w zw iązku z jednostronno­ ścią w ysiłków um ysłow ych,

- nieunikniony w zrost czasu w olnego w ynikający z m echanizacji, autom aty­ zacji, kom puteryzacji w arunków życia, nauki i pracy - rozwój urbanizacji, przeby­ w anie w zam kniętych lokalach, spędzanie większości dnia w pozycji siedzącej; zanieczyszczenie i zagrożenie lokalnego środow iska przyrodniczego, słabe nasło­ necznienie i dotlenienie m ikrośrodowisk zam ieszkania ludności w iększych aglo­ m eracji m iejskich i całej biosfery kuli ziem skiej.I0W zw iązku z tym w ychow anie m łodego pokolenia i dorosłego społeczeństw a do czynnej rekreacji, do upraw iania w ycieczek, turystyki i krajoznaw stw a pow iązanego z procesem kształtow ania kul­ tury ochrony środow iska w inno się stać jednym z ważnych celów i zadań now ocze­ snej edukacji narodow ej na m iarę XXI wieku. Tego rodzaju edukacja niezbędna je s t ju ż od w ychow ania dzieci w w ieku p rzedszkolnym , u czn ió w klas I—III i w klasach starszych szkoły podstawowej i ponadpodstaw ow ej. Proces ten ma przebiegać nie tylko w nauczaniu przedm iotu środowisko społeczno-przyrodnicze, ale poprzez realizację czynnego nauczania w szystkich przedm iotów szkolnych.