Renata Kotlarz
Środowisko rodzinne jako inspirator
tworzenia zainteresowań ogólnych u
dzieci w młodszym wieku szkolnym
Nauczyciel i Szkoła 1-2 (18-19), 240-247
Renata Kotlarz
Środowisko rodzinne jako inspirator tworzenia
zainteresowań ogólnych u dzieci w młodszym
wieku szkolnym
W prow adzenie
Dziecko tw o rz y , początkowo nieświadom ie ju ż od niem owlęcia. N astępnie przez kolejne etapy życia będzie próbow ało eksperym entow ać, poszukiw ać, odkryw ać a w końcu tw orzyć i zdobyw ać odpow iednią w iedzę pod op ieką bliskich m atki i ojca.
R odzina stw arza dziecku odpow iednie w arunki, kierując jeg o rozw ojem , uczy rzeczy dobrych i w artościow ych .
Poprzez ro d z in ę , jej zainteresow ania i form y spędzania czasu w olnego, dziecko odkryw a św iat i jeg o poszczególne aspekty.
O bok rodziny duży w pływ na kształtow anie się zainteresow ań ogólnych dzieci w m łodszym w ieku szkolnym m a szkoła. Poniew aż podczas zajęć szkolnych i p o zaszkoln ych dzieci p o z n a ją now e zag adn ienia, n ab y w ają now e w iad om o ści i poszerzają zdobyte w cześniej.
Zaś od twórczej inw encji nauczyciela oraz form y prow adzonych przez niego zajęć zależy czy dziecko będzie poszerzało swe w iadom ości i zainteresow ania.
1, Zdefiniowa?ïie pojęcia „zainteresowań” z punktu widzenia psychologii i pedagogiki
Zainteresow anie ujm ow ane jako proces, zakłada określony stosune do przed m iotów lub osób. Stosunek ten cechuje się tendencją do m obilizacji uw agi i trw ałe go jej skupienia na przedm iocie, dążenie do zajm ow ania się nim i pozytyw ne nasta w ienie uczuciow e. Stosunek ten m a charakter poznaw czy: przedm iot budzi zacie kaw ienie, a jeg o poznaw anie w iąże się często z przyjem nością.
Z ainteresow anie należy do pojęć złożonych.
N ależy zaznaczyć, iż bliskie pojęciu zainteresow ania są pojęcia zaciekaw ień, upodobań i zam iłow ań. C harakteryzow ane byw ają przez rolę ja k ą w nich odgry w ają uczucia, działanie, uwaga.
uw agi, m yśli i zam iłow ań, m oże zostać w yw ołane przez w szystko, co w jak iś spo sób w iąże się z całą sferą uczuć ludzkich. Skierow ując w szystkie procesy p sy chiczne na określone tory, zainteresow anie uaktyw nia rów nocześnie tak ą działal ność człow ieka, która je s t zgodna z kierunkiem jeg o zainteresow ań” .1
A. G urycka tw ie rd z i, iż „zainteresow anie je s t to w łaściw ość psychiczna, która przybiera postać ukierunkow anej aktyw ności poznaw czej o określonym nasileniu i przejaw ia się w w ybiórczym stosunku do otaczających nas zjaw isk to znaczy:
1 ) w dostrzeganiu określonych cech, problem ów ,
2) w przeżyw aniu różnorodnych uczuć (pozytyw nych lub negatyw nych) zw ią zanych z brakiem , nabyw aniem i posiadaniem w iedzy” .2
N atom iast E. C lapare'de u w a ż a ł, że zainteresow anie je s t przejaw em potrzeby , je s t to instynkt, potrzeba, która dąży do zaspokojenia” .
Zainteresow ania uw arunkow ane biologicznie są stałe, lecz „przedm ioty i czyny rozbudzające zainteresow anie dziecka ulegają zm ianom w raz z jeg o rozw ojem” .3 Jak tw ierdzi S. Szum an obcujem y w ów czas z przedm iotem „w jak im ś sw oiście osobistym kontakcie” przejm ując się tym co poznajem y4.
D la E. C lapare'dea zainteresow anie je s t potrzebą um ysłow ą, w y w ołującą dzia łalność , która m a tę potrzebę zaspokoić .
D. H. Fryer ( 1931 ) definiuje zainteresow anie ze w zględu n a przedm ioty i czyn ności, które to zainteresow anie wywołują.
Zainteresow ania są to więc:
1) uczucia przyjem ne lub nieprzyjem ne zw iązane z przedm iotem i czynnościam i (nazyw a on je zainteresow aniam i subiektyw nym i).
2) reakcje pozytyw ne lub negatyw ne, które przejaw iają się w uw adze lub zacho w aniu się (zainteresow ania obiektyw ne) ” .5
Zainteresow anie w edług D.H. F ry e r'a je st to zachow anie polegające na zacho w aniu lub odrzuceniu. M usim y m ieć na uw adze, iż zainteresow ania pow stają i kształtują się w kontaktach ze św iatem zew nętrznym .
D la dzieci w m łodszym w ieku szkolnym charakterystyczny je s t płynny i niestały charakter zainteresow ań, zaw sze zarów no w tym w ieku jak i późniejszych okre sach zainteresow ania dzieci w znacznym stopniu odzw ierciedlają zainteresow ania ich otoczenia społecznego.
1 M. Żebrow ska, Psychologia rozw ojow a dzieci i m łodzieży, W arszawa 1986, s.64 2 M. Przetacznikow a, Rozwój psychiczny dzieci i m łodzieży, W arszawa 1967, s. 21 3 D. Super, P sychologia zainteresow ań , W arszaw a 1972, s . l l
4 S. Szum an, Psychologia w ychow aw cza w ieku szkolnego, W arszawa 1947, s. 241 5 D.E. Super, Psychologia..., s. 23
2. K la syfika cja i typy zainteresow ań u dzieci w m łodszym w ieku szkolnym
R ozw ażając klasyfikacje i typy zainteresow ań interesującym się staje to co w y w ołuje u danego dziecka pow tarzające się zaciekaw ienia i to co przede w szystkim badaw cze. Zaś ciekaw ość dziecka jak o czynnik zainteresow ań nie dotyczy „św ia ta w ogóle”, chociaż n a tej ogólnej ciekaw ości w szystkiego często w yrasta, lecz pewnej wybranej dziedziny rzeczywistości.
I tak jedno dziecko interesuje się np. zw ierzętam i, inne kw iatam i, m aszynam i sprzętem itp. W zakresie sw oich zainteresow ań grom adzą one b o g atą wiedzę.
R. Więckowski wyróżnia „dwa typy podstawowych zainteresowań: bierne i czynne”.6 N ależy zaznaczyć, iż w nauczaniu początkow ym zaczynaj ą się kształtow ać zain teresow ania poznaw cze, często nie m ające charakteru trwałego. S ą to dopiero początki procesu kształtow ania się i rozw oju zainteresow ań.
Pojawiające się zainteresowania dzieci należy p o d trzym y w ać, w z m acn iać, apro bując takie działania , które p ozw olą dziecku odczuć , że w pew nej dziedzinie uzyskało e f e k ty .
D. E. Super dokonał klasyfikacji zainteresow ań, które dostarczają kategorii zja w isk ułatw iający opis faktów. U czulają na w ystępow anie kategorii zjaw isk, które m ogą ujść uw adze bez tego czynnika m obilizującego ich spostrzeżenia.
K lasyfikacja zainteresow ań ułatw ia poznanie i charakterystykę zainteresow ań dzieci oraz w ykreślenie ich profilu zainteresow ań.
Klasyfikacje zainteresowań są także przydatne przy wyznaczaniu celów wychowania. Cel pracy w ychow aw czej dotyczy ukształtow ania określonych zainteresow ań, m oże także uw zględnić w yznaczone przez klasyfikację treści i cechy kształtow a nia zainteresow ań.
Treść zainteresow ań je st synonim em kierunku zainteresow ań oraz oznacza tę grupę przedm iotów i zjaw isk, a w ięc dziedzinę rzeczyw istości, której dotyczy ak tyw ność poznaw cza jednostki.
D. E. Super w spom ina o dziesięciu znanych m u system ach kategoryzacji treści zainteresow ań. W ystępujące tam kategorie dzieli na: zaw odow e, rzeczow e, czyn nikow e oraz kategorie zainteresow ań dzieci7.
K lasyfikacja zainteresow ań je s t bardzo ściśle pow iązana z w iekiem dzieci. D la badania zainteresow ań dzieci przygotow ano w Polsce w łasną szczegółow ą klasyfikację treści zainteresow ań. Przy jej opracow aniu w iernie się trzym ano m o delowej definicji zainteresow ań i brano pod uw agę przedm ioty (kierunek, treść) aktywności poznawczej dzieci.
й R. W ięckow ski, Z ainteresow ania dzieci w m łodszym w ieku szkolnym , „Ż ycie S zkoły” W aszaw a 1985 n r 1
Jak tw ierdzi A. G urycka „W alorem przedstaw ionej klasyfikacji jest:
1) jej podstaw ow a spójność ja k ą stanow i poszukiw anie przedm iotów aktyw ności poznaw czej ucznia
2) obszerny zestaw przedm iotów zainteresow ań (...) 3) określenie przy tym globalnych treści (...)
4) otwartość klasyfikacji zezwalaj ąca na uzupełnienia jej na podstawie siatki ogól nej treściam i szczegółow ym i, które w raz z rozw ojem cyw ilizacji b ęd ą staw ać się now ym i przedm iotam i faktycznych zainteresow ań.8
Zainteresow anie u m ałego dziecka charakteryzuje treść . M ów iąc o treści zain teresow ań m am y na uw adze dw a jej aspekty.
K ierunek zainteresow ań - ich przedm iot (treść) oraz zakres treści czyli w ielość przedm iotów szczegółow ych składających się na treść.
Siła zainteresow ań - częstotliw ość aktów poznaw czych (zaciekaw ień) w ystępu jący c h w stosunku do przedm iotu zainteresow ań w określonej jedn ostce czasu
(słabe, przeciętne, silne).
O bok treści zainteresow ań (kierunku), trzecią cechą zainteresow ań je s t ich za kres. M ów im y w tedy o zainteresow aniach ogólnych i szczegółowych.
W treściach zainteresow ań dzieci w w ieku szkolnym uw zględnia się dw a stopnie ogólności zainteresow ań: zainteresow ania ogólne oraz zainteresow ania o jeszcze w iększej ogólności niż ogólne zainteresow ania przedm iotow e - zainteresow ania szerokie.
B ędą to zainteresow ania określonym i dziedzinam i nauki i życia, ja k np. zaintere sow ania hum anistyczne (historia, językiem polskim , językam i obcymi).
O bok zainteresow ań naukam i ścisłym i (np. m atem atyką, naukam i przyrodniczy mi, sztuką, itp..)
Z ainteresow ania dzieci w m łodszym w ieku szkolnym dotyczy licznych dziedzin przedmiotów.
U w iększości dzieci zainteresow ania m ają szeroki zakres przy czym niektóre dzieci określają łatwo swoje dominujące zainteresowania, ale znacznej grupie trudno określić, które z nich dom inują.9
Badania prowadzone przez psychologów dotyczące zainteresowań dzieci w m łod szym wieku szkolnym wykazały, iż zainteresow ania sportem i zabaw am i ruchow y mi należą do czołow ych zainteresow ań tego okresu.
D rugą grup ą stałych i trw ale utrzym ujących się zainteresow ań stanow ią zainte resow ania poznaw cze o charakterze rozryw ki intelektualnej, realizow anej przez dzieci poprzez czytanie.
D zieci w tym w ieku chętnie m ajsterkują. D użą rolę w życiu dziecka i rozw ijaniu
8 T am że, s.64
jego zainteresow ań odgryw ają środki audiow izualne, czyli telew izja, v id e o , kom putery, gry kom puterow e lub telewizyjne.
W szystkie te zainteresow ania w pływ ają w m niejszym lub w iększym stopniu na kształtow anie się osobow ości dziecka i jeg o harm onijny i w szechstronny rozwój.
3. Ś rod ow isko rodzinne ja k o in sp ira to r tw o rzenia za in tereso w a ń og ólnych
- typologia p o sta w rodzicielskich w aspekcie kształtow ania zainteresow ań
o g ó ln y c h
W literaturze socjologicznej, pedagogicznej, psychologicznej spotykam y w iele definicji określających rodzinę.
F. A dam ski i S .K ozak określają rodzinę jak o m ałą grupę osób połączonych więzam i m ałżeństwa, pokrew ieństw a lub adopcji, w spólnie zam ieszk ującą w ypeł n iającą społecznie określone zadan ia.10
W edług Z. Z borow skiego „rodzina” to grupa naturalna, oparta na zw iązkach krwi, m ałżeństw a lub adopcji. Jest to grupa o charakterze wspólnoty, której p od staw ow ą funkcją je s t utrzym anie ciągłości biologicznej spo łeczeń stw a. 11 Zaś A. K w ak przez „rodzinę” rozum ie parę m ałżeńską i jej dzieci.
C złonkow ie rodziny m ieszkają razem i tw o rzą gospodarstw o dom ow e .
Takie podejście zaw ęża rodzinę do grupy osób, które łączą stosunki m ałżeńskie i rodzicielskie. R odzina określa bliżej cele i w artości do których m ają dążyć dzieci. Przyczynia się do form ow ania konkretnych zainteresow ań i potrzeb.
W rodzinie dzieci są w drażane do odpow iednich form zachow ania i postępow a nia, które są kontrolow ane i oceniane przez rodziców.12
„Prawidłow o ukształtow ana rodzin ajest dla norm alnej jednostki grup ą odniesie nia, z k tórą św iadom ie i m ocno identyfikuje się ona jako jej członek i reprezentant, w spółtw orzy i przyjm uje kultyw ow ane w niej poglądy, obyczaje, w zory zachow a nia i postępow ania.” 13
N ależy zaznaczyć, iż funkcja w ychow aw cza rodziny obejm uje szereg zadań. Z adania te przedstaw ia schem atycznie J. M aciaszkow a. 14
zapew nienie praw idłow ego rozw oju rozw ijanie zainteresow ań i aspiracji
intelektualnego poznaw czych
zapew nienie zapoznanie z zasadam i kształtow anie po trzeb p sychicznych praw idłow ego i norm am i etycznym i a szczególnie em ocjonalnych
10 F. A dam ski, Socjologia m ałżeństw a i rodziny, W arszaw a 1982, s.82
11 Z, Zborow ski, R odzina ja k o grupa społeczno - w ychow aw cza, W arszawa 1970, s. 14
12 T. Pilch, I. Lepalczyk, Pedagogika społeczna - w ychow anie i środow isko, W arszawa 1993, s. 121 13 J. Rem bow ski, W ięzi uczuciow e w rodzinie, W arszaw a 1972, s. 121
rozwoju psychicznego osobow ość dziecka kształtow anie kultury uczuć ( efek ty ) kształtow anie um iejętności kształtow anie kultury uczuć w spółżycia z innym i kształtow anie aktyw n ego kszta łto w a n ie aktyw n o ści kszta łto w a n ie p o sta w stosunku do p ra c y społecznej patriotycznych
Zadania wychowawcze rodziny
W ykorzystywanie tych zadań je st m ożliw e tylko w praw idłow o funkcjonujących rodzinach, a m ianow icie m ających:
1) w arunki socjalno - bytow e, które p ozw olą na zaspokojenie potrzeb biolog icz nych i psychicznych;
2) odpow iednie w arunki społeczno - bytow e przez, które rozum ie się poziom kultury, status społeczny i poziom um ysłow y rodziców ;
3) dobre i zgodne w spółżycie m ałżonków , rozkład i rozbicie rodziny pow oduje zaburzenia w jej funkcjonow aniu.
A nalizując dokładniej dom ow e środow isko dziecka trzeba zw rócić uw agę: na w arunki m ieszkaniow e rodziców i dziecka oraz stan m aterialny rodziców, czas w olny rodziców i udział dzieci w zajęciach d o m o w y c h , pozycje dziecka w rodzi nie, liczebność rodziny oraz charakter wzajemnych stosunków m iędzy jej członkami. Istotne znaczenie m ają też tradycje kulturow e panujące w rodzinie, kultura ję z y kow a środow iska dom owego, poziom moralny, charakter i tem peram ent, stan zdro w ia psychicznego i fizycznego członków rodzinnej w spólnoty.15
U kład stosunków m iędzy rodzicam i i innym i członkam i rodziny m usi opierać się na w zajem nym zainteresow aniu oraz na rozum nym partnerstw ie w e w szystkich obow iązkach, radościach i troskach. Jedynie dobrze zorganizow ana rodzina m oże m ieć korzystny w pływ na zachow anie dziecka, rozbudzanie jeg o zainteresow ań i kształtow anie jeg o osobowości.
N ależy zw rócić uw agę na fakt, iż w łaśnie rodzina kształtuje podstaw ow e ce chy osobow ości dziecka m iędzy innym i jeg o potrzeby i postawy.
W zależności od tego J a k ie postaw y w stosunku do dziecka przybierają rodzice, taki stosunek m a dziecko do siebie.16
Ponieważ rodzina jest środowiskiem w ychow aw czym , w którym tkw ią największe możliwości wszechstronnego rozwoju czło w ieka, istotnym zadaniem rodziców jest zaspokojenie podstaw ow ych potrzeb psychicznych dziecka.
P odstaw ow ą potrzebą dziecka je st potrzeba m iłości, ciepła i życzliw ości.17
15 Z. Zborow ski, Rodzina ja k o grupa społeczno - w ychow aw cza, W arszawa 1970, s .3 1 16 N . H an - Ilgiew icz, Trudności w ychow aw cze i ich tło psychiczne, W arszawa 1961, s.47 17 H. Cudak (red.), Problem y w spółczesnej rodziny w P olsce, Piotrków Trybunalski 1988, s.205
Pozytyw ne w pływ y w ychow ania rodzinnego zw iązane są przede w szystkim z: 1 ) realizow anym i w rodzinie w artościam i;
2) wzaj em ną w ięzią uczuciow ą; 3) pełnionymi rolami rodzinnymi;
4) sposobam i w zajem nego kom unikow ania się.
W zależności od trybu życia rodziny - utrzym yw ania albo nieprzestrzegania ładu i porządku w dom u, od kultury pedagogicznej rodziców, m oże ona stw arzać sytu acje oddziaływ ania na dzieci w kierunku pozytyw nym lub negatyw nym .O sile re akcji i przeżyć dzieci oraz rozbudzania ich zainteresow ań decyduje głów nie ich w rażliw ość i odporność psychiczna.
R ozw ażając nad zainteresow aniam i dzieci w m łodszym w ieku szkolnym nale ży stw ierdzić, że niekiedy w yraźnie w iążą się z nauką. „ S ą to w ięc zainteresow a nia czytelnicze, przyrodnicze, m uzyczne, plastyczne techniczne określane jako m ajsterkow anie, przew aża w nich bow iem elem ent praktycznego działania a d ą żenie do poznania teorii w ystępuje tylko o tyle, o ile je s t to konieczne do działań praktycznych.” 18
N ależy zaznaczyć, iż postaw y rodziców, ich zainteresow ania, system y w artości o d g ry w a jąo g ro m n ąro lę w rozw oju intelektualnym dziecka.
Poniew aż rodzice, którzy m ają mniej czasu dla dziecka podnoszą jako ść kontak tów z nim. Ponadto rodzice zainteresow ani pracą, m ający aspiracje zaw odow e, więcej czytają, więcej chodzą do teatru, w dom u w spólnie oglądają program y tele w izyjne, ro z m a w iająn a ich tem at, np. czytanych książek, oglądanych program ów czy sztuk teatralnych.19
Pozytyw ny stosunek do czytelnictw a osiągają ro d z ic e , którzy zachęcają dziecko do codziennego czytania i sam i stw arzają odpow iednią atm osferę np. w ypożycza jąc z dzieckiem książki z biblioteki, rozmawiając na tem at przeczytanych książek itp. Także znaczenie m uzyki w życiu codziennym i jej w pływ na psychikę dziecka i jeg o zainteresow ania są ogrom ne; m uzyka uczy słuchać, kierow ać uw agę na zjaw iska akustyczne, rozwija inteligencję. Jeżeli rodzice pom ogą także dziecku roz w ijać zainteresow ania m uzyczne bądź plastyczne, u cz y n ią je isto tą nie tylko szla chetniej szą ale również szczęśliwszą, rozwij aj ąc wyobraźnię oraz kulturę estetyczną dziecka.
Podsum ow anie
W spółcześnie na życie rodziny m iały i m ają w pływ dokonujące się przeobraże nia w otaczającym św iecie . S pow odow ały one zm iany w strukturze typow ej
ro-18 F. L. Ilg., B. Ames, S. M. Baker, Rozwój psychiczny dziecka, G dańsk 1998, s.52 19 I. W ołoszynowa, Psychologia pom aga w w ychow aniu, W arszawa 1962, s. 178
dżiny. Zm iany te w yrażają się w skłonności do tw orzenia rodziny m ałej, złożonej tylko z rodziców i dzieci.
Obecnie w naszym społeczeństw ie ukształtow ał się typ rodziny elitarnej. N ależy zw rócić uw agę, że w spółcześnie w iększe znaczenie w rodzinie m ają stosunki partnerskie: żona i m ąż w spólnie podejm ują decyzje.
Toteż przem iany zachodzące w e w spółczesnej rodzinie m ają sw e odbicie, ponie w aż w pływ ają na zachow anie się dzieci, na ich poczucie bezpieczeństw a, um iejęt ność naw iązyw ania kontaktów z ludźm i, a także określają postaw y jed n y ch człon ków rodziny w obec drugich.
N ależy zaznaczyć, iż najw iększy w pływ na budow anie osobow ości dziecka w y w iera stopień zainteresow ania rodziców spraw am i dziecka oraz ich stosunek do niego. Zaś system atyczny kontakt dziecka z rodzicam i w pływ a na kształtow anie się u niego pozytyw nego obrazu sam ego siebie oraz obrazu świata, który w ydaje się interesujący i ciekawy, rozw ija rów nież zainteresow ania ogólne.
Bibliografia
1/ A dam ski F., Socjologia m ałżeństw a i ro d z in y , W arszaw a 1982
2/ lig F. L., A m es, B aker S. M ., R ozw ój psychiczny dziecka, G dańsk 1988 3/ C udak H. (red.), Problem y w spółczesnej rodziny w Polsce, Piotrków T rybu
nalski 1988
4/ G urycka A ., R ozw ój i kształtow anie zainteresow ań , W arszaw a 1989 5/ H an - Ilgiew icz N ., Trudności w ychow aw cze i ich tło psychiczne, W arszaw a
1961
6/ M aciaszkow a J., R ola szkoły w przygotow aniu m łodzieży do życia w rodzinie, W arszaw a 1977
7 / R em bow ski J., W ięzi uczuciow e w rodzinie, W arszaw a 1972
8/ Pilch T., L epalczyk I., Pedagogika społeczna - w ychow anie i środow isko, W arszaw a 1993
9 / Przetacznikow a M ., Rozw ój psychiczny dzieci i m łodzieży, W arszaw a 1967 10/Super D ., P sychologia zainteresow ań, W arszawa 1972
11/Szum an S., P sychologia w ychow aw cza w ieku szkolnego, W arszaw a 1947 12/W ięckow ski R., Z ainteresow ania dzieci w m łodszym w ieku szkolnym „Życie
Szkoły” N r 1, W arszaw a 1985
13/W ołoszynowa I., P sychologia pom aga w w ychow aniu, W arszaw a 1962 14/Zborowski Z., R odzina jak o grupa społeczno - w ychow aw cza, W arszawa 1970 15/Żebrow ska M ., P sychologia rozw ojow a dzieci i m łodzieży, W arszaw a 1986
