ANNA MARIA ZAWADZKA JUSTYNA ZALEWSKA41 Uniwersytet GdaĔski Instytut Psychologii
CZY POKORA MO
ĩE DAWAû SZCZĉĝCIE?
ZWI
ĄZKI POKORY Z ASPIRACJAMI
I ZADOWOLENIEM Z
ĩYCIA
Pokora otwiera spojrzenie duchowe na wszystkie wartoĞci Ğwiata. Ona zakłada, Īe nie ma zasługi, a wszystko jest darem i cudem, powoduje, Īe człowiek wszystko zdobywa. Pokorny – staje siĊ natychmiast duchowym bogaczem
Max Scheler
Przeprowadzono badanie, w którym przeanalizowano związki aspiracji Īyciowych i zadowolenia z Īycia z pokorą (rozumianą jako godzenie siĊ z ograniczeniami, akceptacja siebie i rzeczywistoĞ-ci, brak potrzeby kontroli, wykorzystywanie poraĪek i niewywyĪszanie siĊ). Uzyskane wyniki wskazały, Īe pokora moĪe byü predyktorem aspiracji wewnĊtrznych i zadowolenia z Īycia. Ponad-to ustalono, Īe aspiracje wewnĊtrzne dodatnio wiąĪą siĊ z akceptacją siebie i rzeczywistoĞci, a aspiracje zewnĊtrzne ujemnie wiąĪą siĊ z brakiem potrzeby kontroli. Dwa wymiary pokory – godzenie siĊ z ograniczeniami oraz akceptacja siebie i rzeczywistoĞci – wiąĪą siĊ dodatnio z zadowoleniem z Īycia.
Słowa kluczowe: pokora, aspiracje Īyciowe, zadowolenie z Īycia.
WPROWADZENIE
Jeden z najwiĊkszych filozofów nowoĪytnych, Immanuel Kant, uwaĪał po-korĊ za cnotĊ wszystkich cnót (por. Grenberg, 2005). Od wieków w głównych nurtach religijnych – judaizmie, chrzeĞcijaĔstwie, islamie, buddyzmie –
ANNA MARIA ZAWADZKA – Instytut Psychologii, Uniwersytet GdaĔski, ul. BaĪyĔskiego 4, Ĕsk; e-mail: anna
zuje siĊ na pokorĊ jako podstawową cechĊ dojrzałej duchowoĞci, która gwaran-tuje dobre Īycie. Problem pokory jest waĪny takĪe poza religiami, pokora odnosi siĊ do stosunku osoby do siebie i innych. W psychologii o pokorze mówi siĊ w kontekĞcie osiągania dojrzałoĞci przez człowieka (por. Allport, 1961; Rogers, 1961) czy cnót, których rozwijanie prowadzi do dobrego Īycia (por. Park, Peter-son i Seligman, 2004; Seligman, 2002). Badacze wskazują, Īe pokora wiąĪe siĊ z wartoĞciami religijnymi, z trafnoĞcią spostrzegania siebie i innych oraz Īe jest waĪnym elementem dobrych relacji miĊdzyludzkich (por. Dąbrowski, 1984; Emmons, 1999; Emmons i Kneezel, 2005; Tangley, 2000).
W kulturze zachodniej – kulturze konsumpcji i materializmu – wzmacnia siĊ pogląd, Īe pycha (tj. wygórowane pojĊcie o sobie, przesadna ambicja, miłoĞü własna) prowadzi w kierunku osiągniĊcia szczĊĞcia w Īyciu. Konsumpcjonizm i materializm promują jako wartoĞci władzĊ i hedonizm oraz materialistyczne cele Īyciowe – sławĊ, bogactwo i atrakcyjnoĞü fizyczną. Jak wynika z przepro-wadzonych dotychczas badaĔ, dąĪenia do realizacji tych wartoĞci i celów mają negatywne konsekwencje dla dobrostanu osób i społeczeĔstw (Górnik-Durose, 2002; Kasser, 2002; Kasser i Ryan, 1993, 1996; por. takĪe Górnik-Durose, Mróz i Zawadzka, 2012). Z kolei rozwijaniu cnoty pokory sprzyjają wartoĞci trady- cji i ĪyczliwoĞci oraz dąĪenia do celów związanych z duchowoĞcią (niemate-rialistycznych) (por. Grouzet, 2005; Schwartz, 1992). Te wartoĞci i cele są sprzeczne z wartoĞciami promowanymi przez kulturĊ konsumpcji i materializ-mu. Dlatego teĪ pokora moĪe byü niedoceniana w Īyciu jednostkowym i spo-łecznym jako cnota mająca potencjał uszczĊĞliwiania ludzi.
W prezentowanym badaniu postanowiono odpowiedzieü na pytania, czy – i w jaki sposób pokora wiąĪe siĊ z wewnĊtrznymi (niematerialistycznymi) i ze-wnĊtrznymi (materialistycznymi) aspiracjami Īyciowymi oraz z zadowoleniem z Īycia. PodjĊty temat nie doczekał siĊ wielu opracowaĔ. O ile autorkom wia-domo, do tej pory przeprowadzono jedno badanie na próbie amerykaĔskiej wska-zujące na istnienie związków aspiracji Īyciowych z pokorą (Visser, Pozzebon, 2013). Podobnie przeprowadzone dotychczas badania dotyczące związku pokory z dobrostanem są nieliczne i dają sprzeczne odpowiedzi, tj. wskazują, Īe związek ten jest pozytywny (Park, Peterson i Seligman, 2004; Rowat i in., 2006) lub negatywny (TrzebiĔska, 2004). W dalszej czĊĞci artykułu przedstawiono zało- Īenia teoretyczne, metodĊ, wyniki, dyskusjĊ i wnioski z przeprowadzonego badania.
POKORA I DOBRE ĩYCIE Definicje pokory
Główną przyczyną nielicznych badaĔ dotyczących pokory jest trudnoĞü, jaką badacze widzą w zdefiniowaniu tego pojĊcia. Jednym ze sposobów zdefiniowa-nia pokory jest okreĞlanie jej za pomocą przeciwstawnych charakterystyk, np. jest brakiem narcyzmu, arogancji, pychy, egoizmu (por. Exline i Geyer, 2004; Rowatt i in., 2006). Innym sposobem definiowania pokory jest okreĞlanie jej po-przez charakterystyki pokrewne, np. uznanie jej za cechĊ równowaĪną skromno-Ğci (por. Tangney, 2002; Seligman, 2002). Jeszcze innym sposobem definiowania jest okreĞlanie, czym jest pokora. W tym nurcie badacze takĪe róĪnią siĊ co do tego, jak pojmują to pojĊcie. Jedni odnoszą siĊ do sposobu postrzegania siebie i przyjmują, Īe osoba pokorna to taka, która trafnie siebie postrzega (por. Bau-meister i Exline, 2002; Emmons, 1999), lub taka, która ma mniejszą skłonnoĞü do podwyĪszania swojej samooceny i stawiania siebie w lepszym Ğwietle (por. Sedekides, Gregg i Hart, 2007). W innych ujĊciach przyjmuje siĊ, Īe pokora do-tyczy okreĞlonego charakteru relacji społecznych i wskazuje siĊ, Īe osoba pokor-na to taka, która opiera relacje z innymi pokor-na empatii, partnerstwie, uprzejmoĞci, szacunku, wdziĊcznoĞci i braku chĊci kontroli (Emmons, 2007; Exeline i Geyer, 2004; Means i in., 1990) czy teĪ potrafi przyznawaü siĊ do błĊdów i jest otwarta na punkty widzenia i rady innych (Harrell i Bond, 2006) lub takĪe jest oddana i posłuszna Bogu (Emmons, 2003; Emmons i Kneezel, 2005; Exline i Geyer, 2004). Badacze wskazują równieĪ, Īe na pokorĊ składa siĊ akceptowany społecz-nie sposób regulacji emocji (Davis i in., 2011).
W związku z przypisywaniem pokorze kilku znaczeĔ niektórzy badacze opi-sują ją jako konstrukt wielowymiarowy (Emmons, 1999; Tangley, 2000). Do wy-miarów, jakie zgodnie wyróĪniają, zalicza siĊ: dystans do siebie i swoich osiąg-niĊü, godzenie siĊ z ograniczeniami, brak arogancji, trafną ocenĊ własnych moĪ-liwoĞci, samoakceptacjĊ, małą koncentracjĊ na sobie.
W dotychczas prowadzonych badaniach badacze przyjmują najczĊĞciej jedno z dwóch ujĊü pokory, które leĪy u podstawy jej pomiaru. W pierwszym ujĊciu pokorĊ widzi siĊ jako trafnoĞü postrzegania siebie, w drugim – ustosunkowanie do innych, charakter relacji z innymi. W przypadku pomiaru trafnoĞci oceny własnej osoby najczĊĞciej stosuje siĊ skale przymiotnikowe dyferencjału seman-tycznego, na których osoba badana ocenia siebie. Wadą tych skal jest taka moĪli-woĞü, Īe osoby, które nie są pokorne, mogą oceniaü siebie lepiej, aby pokazaü siĊ w lepszym Ğwietle, a osoby, które są pokorne, mogą oceniaü siĊ gorzej, aby
przedstawiü siebie w sposób umiarkowany (Davis, Worthington i Hook, 2010). W przypadku pomiaru pokory z perspektywy charakteru relacji z innymi jednym ze sposobów są pomiary oparte na samoopisach. Obejmują one analizĊ pokory jako charakterystyki czy cechy osobowoĞci jednostki (por. Lee i Ashton, 2004). NarzĊdzie zastosowane w prezentowanym badaniu dotyczy pomiaru pokory zgodnie z drugim ujĊciem, w oparciu o samoopis. PokorĊ rozumie siĊ tutaj jako cechĊ, którą moĪna rozwijaü i która dotyczy ustosunkowania do siebie i innych osób. Polega ona na uznaniu własnej ograniczonoĞci, nie wywyĪszaniu siĊ ponad innych, unikaniu chwalenia siĊ swoimi dokonaniami, czerpaniu radoĞci z kaĪdej chwili, przyznawaniu siĊ do poraĪek i efektywnego ich wykorzystania, akcepta-cji biegu wydarzeĔ w swoim Īyciu i zmiany tych wydarzeĔ, kiedy moĪna coĞ zmieniü na lepsze, przyjĊciem, Īe człowiek nie jest w stanie kontrolowaü rzeczy-wistoĞci i nie moĪe sterowaü działaniem otaczających go osób, ĞwiadomoĞcią tego, Īe nie uda siĊ przeĪyü Īycia, unikając niepowodzeĔ oraz błĊdów. Przeci-wieĔstwem pokory jest: zniechĊcenie, rezygnacja, niepokój i brak przebaczania sobie popełnionych błĊdów.
Pokora i szczĊĞcie
Psychologowie nurtu humanistycznego, a nastĊpnie nurtu nazwanego psy-chologią pozytywną, w szczególny sposób starali siĊ i starają odpowiedzieü na pytanie, jakie cechy prowadzą do pełni rozwoju człowieczeĔstwa i w efekcie do-brostanu osób. W nurcie psychologii humanistycznej, w koncepcji dojrzałoĞci osoby (1961) Allport wskazywał na cechy, które przez dzisiejszych badaczy są uznawane za wymiary pokory; są to samoakceptacja, obiektywizacja samego siebie i realizm (por. Emmons, 1999; Tangley, 2000). Podobnie Rogers (1961), okreĞlając osobĊ funkcjonującą w pełni człowieczeĔstwa, podkreĞlał cechy, które odpowiadają opisowi pokory, tj. budowanie solidnego obrazu własnej osoby, ra-cjonalne spoglądanie na to, co siĊ dzieje wewnątrz osoby i poza nią.
W nurcie psychologii pozytywnej Seligman (2002), prezentując teoriĊ auten-tycznego szczĊĞcia, wskazuje, Īe realizacja cnót – w tym skromnoĞci i pokory – prowadzi do szczĊĞcia (por. takĪe TrzebiĔska, 2008). Seligman twierdzi, Īe klu-czowe dla spełnienia siĊ osoby jest dopasowanie swoich właĞciwoĞci do otocze-nia. Pokora pozwala poznaü i doceniü te właĞciwoĞci (por. Park, Peterson i Selig-man, 2004). Podobnie w koncepcjach powstałych w nurcie teorii autodeter-minacji podkreĞla siĊ znaczenie realizacji celów wewnĊtrznych, takich jak akceptacja siebie, rozwój osobisty, afiliacja i poczucie wspólnoty z innymi, dla dobrostanu. TreĞü tych celów nawiązuje do pojĊcia pokory. Celom wewnĊtrznym
przeciwstawia siĊ dąĪenie do celów zewnĊtrznych – bogactwa, sławy, atrakcyj-noĞci fizycznej (Kasser i Ryan, 1993, 1996). Z badaĔ przeprowadzonych w tym nurcie wynika, Īe dąĪenie do realizacji celów wewnĊtrznych – w przeciwieĔ-stwie do celów zewnĊtrznych – wiąĪe siĊ z mniejszym nasileniem niepokoju, depresji, narcyzmu i mniejszym wystĊpowaniem symptomów psychosomatycz-nych (Kasser i Ryan, 1996). W naszej rodzimej psychologii, w koncepcji dezin-tegracji pozytywnej, Dąbrowski (1984) wskazywał, Īe osiągniĊcie dobrostanu wiąĪe siĊ z rozwojem na coraz wyĪszym poziomie ku pełni człowieczeĔstwa. TĊ pełniĊ człowieczeĔstwa okreĞlają właĞciwoĞci psychiczne: intelektualne, moralne, społeczne, estetyczne i – na najwyĪszym poziomie – religijne, które wiąĪą siĊ z pokorą.
Dotychczas przeprowadzono jedno badanie na temat związku aspiracji Īyciowych z pokorą. PokorĊ badano jako czynnik HH (uczciwoĞü-pokora) z mo-delu osobowoĞci HEXACO-PL. Obejmuje on uczciwoĞü, szczeroĞü, skromnoĞü i unikanie zachłannoĞci. Uzyskane wyniki wskazały na pozytywne związki aspi-racji wewnĊtrznych i negatywne aspiracji zewnĊtrznych z badaną pokorą (Visser i Pozzebon, 2013). Nieliczne są takĪe badania analizujące związki pokory z za-dowoleniem z Īycia. W badaniu przeprowadzonym przez Park, Petersona i Se-ligmana (2004) wskazano na pozytywne słabe korelacje pokory i skromnoĞci z zadowoleniem z Īycia. W badaniach TrzebiĔskiej sprawdzano, w jaki sposób nasilenie cnót – wdziĊcznoĞci, miłoĞci, nadziei, duchowoĞci, mądroĞci i pokory – wiąĪe siĊ z wybranymi aspektami zdrowia (tj. intensywnoĞcią wystĊpowania symptomów psychopatologicznych i dobrostanem afektywnym, psychicznym i społecznym). W badaniu tym wykazano, Īe cnoty, takie jak nadzieja i miłoĞü, mają duĪy wpływ na zdrowie, podobnie jak duchowoĞü i wdziĊcznoĞü (jednak ten wpływ okazał siĊ mniejszy niĪ w przypadku nadziei i miłoĞci).
Z kolei w przypadku pokory okazało siĊ, Īe jej wyĪszy poziom wiązał siĊ z niĪszym dobrostanem emocjonalnym i społecznym (TrzebiĔska, 2004). W ba-daniu przeprowadzonym przez Rowatt i jej współpracowników (2006) wskazano na związki pokory z dobrostanem w odniesieniu do arogancji. Pokora w porów-naniu z arogancją wiązała siĊ z wyĪszą samooceną, wdziĊcznoĞcią, chĊcią prze-baczania, duchowoĞcią i lepszym ogólnym zdrowiem. Ustalono teĪ, Īe pokora nie wiąĪe siĊ z niską samooceną, pesymizmem i depresją. Wykazano takĪe, Īe pomiar utajony pokory był związany z lepszymi wynikami w nauce, gdy kontro-lowano trzy cechy badanych – narcyzm, samoĞwiadomoĞü i utajoną samoocenĊ. W innych badaniach sprawdzano, jakie są korelaty pokory. Jedno z tego typu badaĔ wykazało, Īe ludzie pokorni chĊtniej wybaczają innym. Co wiĊcej, wiĊk-sze prawdopodobieĔstwo wybaczenia jest wówczas, gdy osoby, oprócz wysokich
wyników na skali pokory, osiągają wysokie wyniki na skali duchowoĞci, czyli są zarówno pokorne, jak i „uduchowione” (Powers i in., 2007). W jeszcze innym badaniu wskazano, Īe osoby o wysokim poziomie pokory chĊtniej współpracują oraz chĊtniej pomagają innym w potrzebie niĪ osoby o niskim poziomie pokory (Hilbig i Zettler, 2009). Udowodniono takĪe, Īe osoby pokorne charakteryzują siĊ lepszą jakoĞcią związków z innymi niĪ osoby niepokorne (Peters, Rowatt i Johnson, 2011). Ponadto w kolejnych badaniach udało siĊ wykazaü, Īe pokora pozwala przewidywaü hojnoĞü (Exline i Hill, 2012). Z badaĔ tych wynika, Īe ludzie pokorni – w stosunku do niepokornych – chĊtniej dają pieniądze na cele charytatywne, odpowiadają na proĞby związane z udziałem w badaniach nauko-wych, dają wiĊcej pieniĊdzy anonimowym osobom, są uprzejme w takiej samej mierze wobec osób znajomych, jak i nieznajomych czy darczyĔców, a takĪe w stosunku do osób, od których nic nie otrzymały i z którymi nie mają interesu.
Przeprowadzono takĪe badanie, w którym starano siĊ dociec, z czym kojarzy siĊ pokora i jak postrzegane są osoby, które ją przejawiają (Exline i Geyer, 2004). WiĊkszoĞü osób pozytywnie kojarzyła pokorĊ i chciała, aby ta cecha w wiĊkszym stopniu je charakteryzowała. Osoby badane, myĞląc o pokorze, czĊ-Ğciej przypominały sobie sytuacje sukcesu niĪ niepowodzenia związanego z ob-niĪeniem samooceny. Ponadto osoby badane uwaĪały, Īe osoby pokorne charak-teryzują siĊ grzecznoĞcią i dbałoĞcią o innych, nie są samolubne oraz są inte-ligentne i odnoszą sukces. Z kolejnych badaĔ wynika, Īe osoby pokorne chĊtniej przyjmują coĞ od innych niĪ osoby niepokorne (Exline, 2012). Rezultaty tych badaĔ wskazały, Īe osoby pokorne odczuwały wiĊcej wdziĊcznoĞci i czuły siĊ bardziej kochane w sytuacji, kiedy doĞwiadczały dobroci innych (tj. otrzymy-wały coĞ od innych), niĪ osoby niepokorne.
Pewne poĞrednie wnioski na temat związku pokory z zadowoleniem z Īycia moĪna wyciągnąü z badaĔ dotyczących cech związanych z pokorą i jej przeciw-stawnych.
Na podstawie analizy cechy nawiązującej do pokory, jaką jest gotowoĞü do samonaprawy, i cechy przeciwstawnej pokorze, jaką jest tendencja do naduĪywa-nia władzy, ustalono, Īe gotowoĞü do samonaprawy wiąĪe siĊ z podwyĪszonym zadowoleniem z Īycia (Zawadzka i Szabowska-Walaszczyk, 2012), a tendencja do naduĪywania władzy jest związana z obniĪonym zadowoleniem z Īycia oraz – negatywnie – z preferowaniem kategorii wartoĞci realizujących cele wewnĊtrzne – Przekraczanie Ja (Zawadzka, SĊk i Szabowska-Walaszczyk, 2013).
BADANIE
Celem przeprowadzonego badania była analiza związków pokory z aspira-cjami Īyciowymi – wewnĊtrznymi i zewnĊtrznymi – oraz z zadowoleniem z Īy-cia. Ponadto miało odpowiedzieü na pytanie, czy pokora moĪe byü dobrym pre-dyktorem aspiracji Īyciowych i zadowolenia z Īycia. Badana pokora dotyczy stosunku do siebie i innych, co jest zgodne z treĞcią aspiracji wewnĊtrznych, które odnoszą siĊ do rozwoju osobistego, akceptacji siebie, satysfakcjonujących związków z innymi, wspólnotowoĞci (por. Kasser i Ryan, 1996). Z kolei treĞü aspiracji zewnĊtrznych (materialistycznych) jest przeciwstawna do analizowa-nego tu pojĊcia pokory, gdyĪ dotyczą one bogactwa, sławy, wizerunku, a te wiąĪą siĊ z poszukiwaniem aprobaty społecznej i nagród mających na celu pod-wyĪszanie własnej samooceny (por. Kasser i Ryan, 1996). Odwołując siĊ do po-wyĪszych wniosków z badaĔ nad aspiracjami oraz biorąc pod uwagĊ wyniki badaĔ wskazujących na związki pokory (jako cechy osobowoĞci uczciwoĞü – pokora) z aspiracjami Īyciowymi (por. Visser i Pozzebon, 2013), postawiono dwie hipotezy:
H 1: Pokora wiąĪe siĊ dodatnio z wewnĊtrznymi aspiracjami Īyciowymi. H 2: Pokora wiąĪe siĊ ujemnie z zewnĊtrznymi aspiracjami Īyciowymi. Ponadto starano siĊ pogłĊbiü te zaleĪnoĞci, testując załoĪenie, Īe pokora moĪe stanowiü dobry predyktor aspiracji Īyciowych.
W Ğwietle psychologii humanistycznej i pozytywnej dobrostan jest związany z posiadaniem cech pokrewnych pokorze (por. Allport, 1961; Seligman, 2002). Z kolei badania dotyczące korelatów pokory wskazują, Īe pokora ma związek z jakoĞcią związków interpersonalnych (Peters, Rowatt i Johanson, 2011), z chĊ-cią wybaczania (Worthngton, 1998; Powers i in., 2007), współpracy, pomocy innym w potrzebie (Hilbig i Zettler, 2009; LaBouff i in., 2012) oraz hojnoĞcią (Exline i Hill, 2012). Wymienione korelaty pokory wiąĪą siĊ z dobrostanem, a co za tym idzie – na ich podstawie w poĞredni sposób moĪna zakładaü istnienie związku pokory z zadowoleniem z Īycia. Ponadto badania przeprowadzone do tej pory wskazały na pozytywne związki cnoty, pokory i skromnoĞci z zadowo-leniem z Īycia (Park, Peterson i Seligman, 2004). W odniesieniu do powyĪszych wniosków postawiono trzecią hipotezĊ:
H 3: Pokora wiąĪe siĊ dodatnio z zadowoleniem z Īycia.
Podobnie jak w przypadku aspiracji Īyciowych, tak i tu pogłĊbiono analizy, testując załoĪenie, Īe pokora moĪe stanowiü dobry predyktor zadowolenia z Īycia.
METODA
Grupa badana
Przebadano 139 osób, w wieku M = 29,53 roku (SD = 10,43), w tym 80 ko-biet i 59 mĊĪczyzn, z wykształceniem zawodowym (5%), Ğrednim (61,9%) i wyĪszym (33,1%). Badani pochodzili z województwa pomorskiego.
NarzĊdzia i procedura
Skala Pokory. Pomiaru pokory dokonano za pomocą Skali Pokory autor-stwa Zalewskiej i Zawadzkiej (por. Zalewska, 2011). Skala ta dotyczy odnosze-nia siĊ do siebie i innych. NarzĊdzie przygotowano w oparciu o przegląd defini-cji pokory związanych ze stosunkiem osoby do siebie i innych, na ich podstawie wygenerowano stwierdzenia, które poddano ocenie sĊdziów kompetentnych, a nastĊpnie przeprowadzono eksploracyjną analizĊ czynnikową i analizĊ rzetel-noĞci. Uzyskany współczynnik W Kendalla Ğwiadczy o wysokiej zgodnoĞci sĊ-dziów: W = 0,897. Analiza czynnikowa (metoda: głównych składowych, rotacja: Varimax) wskazała na piĊü czynników, które tłumaczyły procent zmiennoĞci w badanej próbie nastĊpująco: Czynnik 1 – akceptacja siebie i rzeczywistoĞci – 24,1%; Czynnik 2 – godzenie siĊ z własnymi ograniczeniami – 9,6%; Czynnik 3 – brak poszukiwania kontroli – 6,74%; Czynnik 4 – niewywyĪszanie siĊ – 4,71% – i wykorzystywanie poraĪek do poprawy siebie – 4,18% wariancji w badanej próbie. Przeprowadzona analiza rzetelnoĞci Į Cronbacha w zbadanej grupie dla całej skali wyniosła: Į = 0,88, a Ğrednia i odchylenie standardowe przedstawiały siĊ nastĊpująco: M = 4,38 (SD = 0,59). Korelacje poszczególnych czynników ze sobą, Ğrednie i odchylenia standardowe dla kaĪdego z wymiarów pokory i ich rzetelnoĞci przedstawiono w Tabeli 1.
Tabela 1.
Korelacje piĊciu wymiarów pokory i ich Ğrednie i odchylenia standardowe
1 2 3 4 5 M SD Į
P1 – 0,53*** 0,40*** 0,27** 0,30*** 4,49 1,02 0,92 P2 0,53*** – 0,04 n.i. 0,43*** 0,48*** 5,08 0,80 0,85 P3 0,40*** 0,04 n.i. – -0,02 n.i. 0,09 n.i. 3,67 0,97 0,77 P4 0,27** 0,43*** -0,02 n.i. – 0,36*** 4,62 0,71 0,71 P5 0,30*** 0,48*** 0,09 0,36*** – 4,42 0,76 0,42 Poziomy istotnoĞci statystycznej *-0,05, **-0,01, ***-0,001; P1 – godzenie siĊ z ograniczeniami, P2 – akceptacja siebie i rzeczywistoĞci, P3 – brak potrzeby kontroli, P4 – wykorzystywanie poraĪek do poprawy siebie, P5 – niewywyĪszanie siĊ
Jak wynika z Tabeli 1, rzetelnoĞü badanych skal była zadowalająca, oprócz skali „niewywyĪszanie siĊ”. Dlatego pominiĊto tĊ skalĊ w szczegółowych anali-zach w ramach prezentowanego badania. Podsumowując przedstawione wyĪej wyniki, Skala Pokory spełnia podstawowe wymagania związane z trafnoĞcią we-wnĊtrzną i rzetelnoĞcią narzĊdzia.
Na SkalĊ Pokory składa siĊ 49 stwierdzeĔ, które tworzą piĊü wymiarów pokory. Są nimi: 1. Godzenie siĊ z ograniczeniami (np. Chciałbym wiele zmieniü
w moim Īyciu, CiĊĪko mi siĊ pogodziü z błĊdami, które popełniam); 2. Akceptacja
siebie i rzeczywistoĞci (np. W moim Īyciu dobrze siĊ układa, AkceptujĊ bieg
wydarzeĔ w moim Īyciu); 3. Brak potrzeby kontroli (np. LubiĊ, jak inni robią to, czego ja chcĊ, LubiĊ sytuacje, w których mam kontrolĊ); 4. Wykorzystywanie
poraĪek do poprawy siebie (np. Nie załamujĊ siĊ niepowodzeniami, Nawet jeĞli
coĞ mi nie wychodzi, to nie zamartwiam siĊ tym); 5. NiewywyĪszanie siĊ (np. LubiĊ siĊ wywyĪszaü ponad innych, Jestem raczej skromną osobą). Odpowiedzi
na pytania związane ze Skalą Pokory badani zaznaczają na 7-stopniowej skali, gdzie 1 oznacza: „zdecydowanie mnie nie opisuje”, a 7 – „zdecydowanie mnie opisuje”.
Indeks aspiracji Īyciowych. Pomiaru aspiracji dokonano przy uĪyciu In-deksu Aspiracji ĩyciowych (Aspiration Index, autorstwa Kassera i Ryana, 1996; tłum. Duda, 2009, polska adaptacja Zawadzka, Duda, Rymkiewicz, Kondrato-wicz-Nowak, 2013). Kwestionariusz składa siĊ z 35 celów, dotyczących 7 aspira-cji Īyciowych (trzech zewnĊtrznych i trzech wewnĊtrznych oraz aspiracji dotyczących zdrowia). Aspiracje te to: bogactwo/aspiracje finansowe (np. cel Īyciowy: byü zamoĪnym), sława/uznanie (cel Īyciowy: by moje nazwisko było
znane przez wielu ludzi), wizerunek/ atrakcyjnoĞü fizyczna (cel Īyciowy: skutecz-nie ukrywaü oznaki starzenia siĊ), rozwój osobisty (cel Īyciowy: dorosnąü i na-uczyü siĊ nowych rzeczy), związki z innymi (cel Īyciowy: mieü dobrych przyja-ciół, na których mogĊ liczyü), wspólnotowoĞü (cel Īyciowy: pracowaü nad lep-szym bytem dla społeczeĔstwa) i zdrowie (cel Īyciowy: byü zdrowym fizycznie).
Badani ustosunkowują siĊ do kaĪdego z celów, odpowiadając na trzy pytania, posługując siĊ przy tym 7-stopniową skalą. Pytanie pierwsze odnosi siĊ do tego, jak waĪny jest dla ciebie dany cel (od 1 – „w ogóle nie jest waĪny” do 7 –
„bardzo waĪny”). Pytanie drugie brzmi, na ile prawdopodobne jest, Īe
osiąg-niesz ten cel w przyszłoĞci (od 1 – „w ogóle nie jest prawdopodobne” do 7 – „bardzo prawdopodobne”). Pytanie trzecie dotyczy tego, jak duĪo z tego celu udało ci siĊ juĪ osiągnąü (od 1 – „w ogóle nie” do 7 – „bardzo duĪo”). RzetelnoĞci dla kaĪdej z badanych aspiracji Īyciowych były wysokie i wynosiły od Į = 0,84 do Į = 0,93 (por. Tabela 2). ĝrednie dla poszczególnych aspiracji
przedstawiały siĊ nastĊpująco: osoby badane najwyĪej ceniły aspiracje dotyczące związków z innymi i zdrowia, a najniĪej – sławy (por. Tabela 2).
Drabina Cantrila. Do pomiaru poziomu zadowolenia z Īycia zastosowano DrabinĊ Cantrila (Cantril’s Self-Anchoring Scale, 1965, w adaptacji CzapiĔ-skiego, 1992). NarzĊdzie to składa siĊ z jednego pytania, którego skala odpowie-dzi zaprezentowana jest w formie graficznej przedstawiającej drabinĊ. Badani odnoszą siĊ do pytania o zadowolenie z Īycia, zaznaczając odpowiedĨ w prze-dziale od 0 („najgorsze Īycie, jakiego mógłbym siĊ spodziewaü”) do 10
(„najlep-sze Īycie, jakiego mógłbym siĊ spodziewaü”). NarzĊdzie pozwala równieĪ
uzy-skaü informacjĊ o zadowoleniu z Īycia w przeszłoĞci oraz o przewidywanym przez respondenta poziomie zadowolenia w przyszłoĞci za pomocą kolejnych czterech pytaĔ. W badanej grupie Ğrednia odpowiedzi na pytanie o ogólne zadowolenie z obecnego Īycia wyniosła: M = 6,44 (SD = 1,41). Analiza rzetelno-Ğci dla całej Drabiny Cantrila (piĊciu pytaĔ) wskazała na wynik Į = 0,55. W związku z niezadowalającą rzetelnoĞcią zsumowanych skal Drabiny Cantrila w badaniu właĞciwym wykorzystano pytanie – podstawową skalĊ Cantrila, tj. ocenĊ obecnego Īycia na skali od 0 („najgorsze Īycie, jakiego mógłbym siĊ
spo-dziewaü”) do 10 („najlepsze Īycie, jakiego mógłbym siĊ spodziewaü”).
Procedura. Badani, pojedynczo lub w małych grupach (do piĊciu osób), odpowiadali na pytania kwestionariuszy w nastĊpującej kolejnoĞci: Indeks Aspiracji ĩyciowych, Drabina Cantrila, Skala Pokory.
WYNIKI
Związki pokory z aspiracjami Īyciowymi
W celu zweryfikowania postawionych hipotez w pierwszym rzĊdzie przeanalizowano związki kaĪdej z aspiracji z kaĪdym z wymiarów pokory. Prze-prowadzona analiza r Pearsona wskazała na istotne statystycznie korelacje testo-wanych wymiarów pokory z badanymi aspiracjami. Dwa wymiary pokory – godzenie siĊ z ograniczeniami oraz akceptacja siebie i rzeczywistoĞci – korelo-wały dodatnio z aspiracjami dotyczącymi rozwoju osobistego, związków z in-nymi i zdrowia (por. Tabela 2). Wymiar pokory – wykorzystywanie poraĪek do poprawy siebie – wiązał siĊ dodatnio z aspiracjami odnoszącymi siĊ do zdrowia. Z kolei wymiar pokory – brak kontroli – korelował ujemnie z aspiracjami doty-czącymi bogactwa i wizerunku (por. Tabela 2). Uzyskany wynik wskazuje, Īe im w wiĊkszym stopniu osoby opisywały siebie jako godzące siĊ z ograniczeniami
oraz akceptujące siebie i rzeczywistoĞü, tym bardziej ceniły aspiracje wewnĊtrz-ne: rozwój osobisty i związki z innymi. Natomiast im bardziej opisywały siebie jako niedąĪące do kontroli nad innymi, tym mniej ceniły aspiracje zewnĊtrzne: bogactwo i wizerunek. Co ciekawe, im w wiĊkszym stopniu osoby opisywały siebie jako godzące siĊ z ograniczeniami, akceptujące siebie i rzeczywistoĞü oraz wykorzystujące poraĪki do poprawy siebie, tym bardziej ich aspiracje wiązały siĊ ze zdrowiem. Podsumowując, otrzymane wyniki korelacji wskazują, Īe hipo-teza H 1 siĊ potwierdziła: dwa wymiary pokory – godzenie siĊ z ograniczeniami oraz akceptacja siebie i rzeczywistoĞci – wiązały siĊ dodatnio z aspiracjami wewnĊtrznymi. Podobnie potwierdziła siĊ hipoteza H 2. Wymiar pokory – brak potrzeby kontroli – wiązał siĊ ujemnie z aspiracjami zewnĊtrznymi.
Tabela 2.
Korelacje badanych wymiarów pokory z aspiracjami Īyciowymi oraz Ğrednie, odchylenia standardowe i rzetelnoĞü dla aspiracji Īyciowych
P1 P2 P3 P4 M SD Į A1 -0,31*** 3,83 1,00 0,91 A2 2,51 1,12 0,93 A3 -0,22** 3,91 1,08 0,91 A4 0,25** 0,33*** 5,19 0,75 0,84 A5 0,26** 0,36*** 5,44 0,87 0,89 A6 4,15 1,00 0,91 A7 0,21* 0,29*** 0,23** 5,36 0,82 0,91
Poziomy istotnoĞci statystycznej *-0,05, **-0,01, ***-0,001; P1 – godzenie siĊ z ograniczeniami, P2 – akceptacja siebie i rzeczywistoĞci, P3 – brak potrzeby kontroli, P4 – wykorzystywanie poraĪek do popra-wy siebie, A1 – bogactwo, A2 – sława, A3 – wizerunek, A4 – rozwój osobisty, A5 – związki z innymi, A6 – wspólnotowoĞü, A7 – zdrowie
Zgodnie z przyjĊtym załoĪeniem sprawdzono, w jakim stopniu pokora moĪe stanowiü dobry predyktor testowanych aspiracji Īyciowych – wewnĊtrznych i zewnĊtrznych. Zsumowano wyniki trzech aspiracji (rozwój osobisty, związki z innymi i wspólnotowoĞü) i utworzono zmienną – aspiracje wewnĊtrzne, po czym przeprowadzono analizĊ regresji liniowej (metoda wprowadzania). Po stro-nie zmiennych stro-niezaleĪnych wprowadzono: płeü, wiek i pokorĊ (tj. zsumowany wynik piĊciu wymiarów pokory). Testowany model okazał siĊ istotny statystycz-nie: R = 0,38, R² = 0,14, F(3, 135) = 7,38, p < 0,001. Uzyskano istotne współ-czynniki cząstkowe analizy regresji w przypadku pokory (ȕ = 0,29, t = 3,60,
p < 0,001) i płci (ȕ = -0,26, t = -3,22, p < 0,01). Wynik ten oznacza, Īe aspiracje
mĊĪczyzn niĪ kobiety w badanej próbie. Aby pogłĊbiü prowadzone analizy, w dalszej kolejnoĞci sprawdzono, jak aspiracje wewnĊtrzne wiąĪą siĊ z czterema badanymi wymiarami pokory, tj. godzeniem siĊ z ograniczeniami oraz akceptacją siebie i rzeczywistoĞci, brakiem potrzeby kontroli i wykorzystywaniem poraĪek do poprawy siebie (ze wzglĊdu na niską rzetelnoĞü wyłączono z pomiaru wymiar wywyĪszania siĊ). Testowany model analizy regresji okazał siĊ istotny: R = 0,30,
R² = 0,09, F(4, 134) = 3,27, p < 0,01. Analiza regresji wskazała na istotny
współ-czynnik ȕ w przypadku wymiaru pokory – akceptacja siebie i rzeczywistoĞci (ȕ = 0,25, t = 2,33, p < 0,05).
NastĊpnie zsumowano wyniki dla aspiracji (bogactwo, sława i wizerunek) i utworzono zmienną zaleĪną – aspiracje zewnĊtrzne, po czym przeprowadzono analizĊ regresji (metoda wprowadzania), gdzie zmiennymi niezaleĪnymi były płeü, wiek i pokora. Model ten był statystycznie nieistotny (F < 1, n.i.). W dal-szej kolejnoĞci do modelu regresji liniowej, gdzie zmiennymi niezaleĪnymi były cztery wymiary pokory, wprowadzono zmienną zaleĪną – aspiracje zewnĊtrzne. Testowany model okazał siĊ istotny statystycznie: R = 0,26, R² = 0,07, F(4, 134) = 2,47, p < 0,01. Istotny współczynnik ȕ uzyskano dla braku potrzeby kontroli (ȕ = -0,27, t = -2,88, p < 0,01). W oparciu o przedstawione wyniki analizy regresji moĪna takĪe przyjąü – zgodnie z załoĪeniem – Īe pokora stanowi pre-dyktor badanych aspiracji Īyciowych.
Związki pokory z zadowoleniem z Īycia
Na początku przeanalizowano korelacjĊ kaĪdego z wymiarów pokory z zado-woleniem z Īycia. Na podstawie przeprowadzonej analizy r Pearsona ustalono istotną dodatnią korelacjĊ pomiĊdzy dwoma wymiarami pokory: godzeniem siĊ z ograniczeniami (r = 0,38, p < 0,001) oraz akceptacją siebie i rzeczywistoĞci (r = 0,41, p < 0,001) a zadowoleniem z Īycia, co oznacza, Īe im wyĪej osoby oceniały siebie na tych wymiarach pokory, tym bardziej były zadowolone z Īycia. Wynik ten jest zgody z hipotezą H 3 i dowodzi zakładanych związków pokory z zadowoleniem z Īycia.
W celu ustalenia, czy na podstawie pokory moĪna przewidywaü zadowolenie z Īycia, przeprowadzono analizĊ regresji. Zastosowano model analizy regresji li-niowej (metoda wprowadzania). Zmiennymi niezaleĪnymi były: płeü, wiek i po-kora (tj. zsumowana wartoĞü wszystkich wymiarów pokory), a zmienną zaleĪną – poziom ogólnego zadowolenia z Īycia. Testowany model okazał siĊ istotny statystycznie: R = 0,41, R² = 0,16, F(4, 138) = 8,63, p < 0,001. Istotny współ-czynnik ȕ zaobserwowano w przypadku pokory (ȕ = 0,40, t = 4,94, p < 0,001).
Uzyskany wynik oznacza, Īe pokora wiąĪe siĊ pozytywnie z zadowoleniem z Īycia i moĪe stanowiü dobry jego predyktor.
Aby zgłĊbiü badane związki, w dalszej kolejnoĞci przeĞledzono – za pomocą analizy regresji – zaleĪnoĞci miĊdzy zadowoleniem z Īycia a czterema badanymi wymiarami pokory. Testowany model okazał siĊ istotny statystycznie: R = 0,40,
R² = 0,22, F(4,131) = 9,33, p < 0,001. Istotne współczynniki ȕ uzyskano dla
dwóch wymiarów pokory – godzenie siĊ z ograniczeniami (ȕ = 0,29, t = 2,81,
p < 0,01) oraz akceptacja siebie i rzeczywistoĞci (ȕ = 0,31, t = 3,11, p = 0,01).
W ten sposób ustalono, Īe te dwa wymiary w najwiĊkszym stopniu tłumaczą związek pokory zadowoleniem z Īycia. Współczynniki ȕ dla pozostałych wymia-rów pokory były nieistotne statystycznie.
DYSKUSJA WYNIKÓW I WNIOSKI
Uzyskane wyniki wskazały, Īe zarówno pokora, jak i jej wyróĪnione wy-miary mają związek z wewnĊtrznymi aspiracjami Īyciowymi. Ustalono, Īe im wyĪszy jest poziom pokory na wymiarach godzenie siĊ z ograniczeniami oraz akceptacja siebie i rzeczywistoĞci, tym wyĪszy jest poziom aspiracji wewnĊtrz-nych (związki z innymi i rozwój osobisty). Wskazano równieĪ, Īe badana tu po-kora oraz płeü mogą byü predyktorami aspiracji wewnĊtrznych. Pokora nie stanowiła predyktora aspiracji zewnĊtrznych, jednakĪe w przeprowadzonym badaniu wykazano negatywny związek aspiracji zewnĊtrznych z jednym z jej wymiarów, dotyczącym braku potrzeby kontroli. Omawiany wymiar pokory od-nosi siĊ do stosunku osoby do posiadania władzy nad innymi i wpływu na zdarzenia.
W ten sposób nawiązuje do wniosków z badaĔ wykazujących związki aspiracji zewnĊtrznych z wartoĞcią władzy (por. Zawadzka, 2008, 2013). Otrzy-many rezultat moĪe wskazywaü, Īe brak potrzeby kontroli obniĪa ukierunkowa-nie osób na aspiracje zewnĊtrzne – materialistyczne. Uzyskane wyniki dotyczące aspiracji Īyciowych nawiązują do badaĔ poprzedników, w których wykazano pozytywne związki pokory (rozumianej jako uczciwoĞü, szczeroĞü, unikanie zachłannoĞci i skromnoĞü) z aspiracjami wewnĊtrznymi oraz negatywne z aspira-cjami zewnĊtrznymi (Visser i Pozzebon, 2013). Stwierdzone tu zaleĪnoĞci bada-nej pokory i aspiracji Īyciowych są słabsze niĪ w badaniach poprzedników, co oznacza, Īe naleĪy je interpretowaü z pewną ostroĪnoĞcią.
Z zaprezentowanych w artykule badaĔ wynika, Īe pokora jest dobrym pre-dyktorem zadowolenia z Īycia. WczeĞniejsze badania (por. Park, Peterson,
Selig-
man, 2004) wykazywały pozytywne związki cechy pokory-skromnoĞci z zado-woleniem z Īycia. ZgodnoĞü obydwu wyników wzmacnia pogląd, Īe pokora moĪe uszczĊĞliwiaü ludzi. Przeprowadzone analizy dowiodły równieĪ, Īe dwa wĞród czterech analizowanych wymiarów pokory – godzenie siĊ z ogranicze-niami oraz akceptacja siebie i rzeczywistoĞci – w istotny statystycznie sposób tłumaczą poziom zadowolenia z Īycia. Omawiane wymiary pokory nawiązują do cech, które stanowią o dojrzałoĞci osoby (por. Allport, 1961), a jej osiągniĊcie prowadzi do dobrostanu. Baumeister i Exline (2002) wskazują, Īe pokora (zapo-mnienie o własnym Ja) redukuje zachowania, które wiąĪą siĊ z przymusem podkreĞlania własnej waĪnoĞci i posiadania racji. Akceptacja siebie i rzeczy-wistoĞci oraz godzenie siĊ z ograniczeniami mogą podwyĪszaü dobrostan, gdyĪ chronią przed nadmiernymi ambicjami, porównywaniem siĊ z innymi i dąĪeniem do maksymalizacji osiągniĊü (por. Tangney, 2000). Z badaĔ Schwartza i Warda (2007) wynika, Īe ludzie, którzy dąĪą do osiągania maksymalnych rezultatów własnych działaĔ (maksymaliĞci), najłatwiej popadają w depresjĊ. W zapre-zentowanym tu badaniu wykazano związek pokory z aspiracjami dotyczącymi zdrowia, co moĪe dowodziü, Īe pokora sprzyja zachowaniu zdrowia, które stanowi waĪny element dobrostanu człowieka.
Tak jak wskazano w artykule, definiowanie pojĊcia pokory jest wyzwaniem dla badaczy (por. czĊĞü dotyczącą pojĊcia pokory), stąd uzyskane tu wyniki ba-daĔ nad pokorą trzeba interpretowaü, uwzglĊdniając ich ograniczenia. Pewnym ograniczeniem prezentowanego tu badania jest to, Īe zastosowana Skala Pokory w małym stopniu obejmuje wymiar trafnoĞci spostrzegania siebie. W kolejnych badaniach wskazane byłoby uzupełnienie analiz o skalĊ trafnoĞci oceny własnej osoby. Warto jednak dodaü, Īe zastosowana skala stanowi nową propozycjĊ po-miaru pokory, nawiązującą do ujĊü pokory z perspektywy relacji z innymi (por. Emmons, 1999; Tangney, 2000). Ponadto pewnym ograniczeniem zaprezentowa-nego badania moĪe byü zbyt prosty pomiar zadowolenia z Īycia. Zsumowany wynik skal Drabiny Cantrila osiągnął niską rzetelnoĞü, dlatego teĪ wykorzystano jedną skalĊ ogólnego zadowolenia na Drabinie Cantrila. W przyszłoĞci waĪne byłoby sprawdzenie, czy i w jaki sposób pokora tłumaczy inne miary dobrostanu, np. satysfakcjĊ z Īycia, samorealizacjĊ, poziom lĊku czy niepokoju. Jak wynika z badaĔ, cechą kojarzoną z pokorą są osiągniĊcia i zdolnoĞci osoby (por. Exline, i Geyer, 2004). Zatem warto zbadaü, czy osiągniĊcia i sukcesy w Īyciu mediują związek miĊdzy pokorą i zadowoleniem z Īycia.
Badanie zaprezentowane w tym artykule wpisuje siĊ w nurt badaĔ dotyczą-cych dobrego Īycia, tj. szczĊĞliwego i zgodnego ze standardami. Kultura indywi-dualizmu, konsumpcji i efektywnoĞci, w której Īyjemy, podkreĞla znaczenie
war-
toĞci i dąĪeĔ przeciwnych pokorze. Co wiĊcej, promowane aspiracje zewnĊtrzne przysłaniają cele wewnĊtrzne, które prowadzą do dobrostanu (por. Kasser, 2002; Kasser i Ryan, 1993, 1996). Uzyskane w prezentowanym badaniu wyniki wska-zują, Īe typy dąĪeĔ, zwane zewnĊtrznymi, negatywnie wiąĪą siĊ z pokorą, a po-kora wiąĪe siĊ pozytywnie z dąĪeniami wewnĊtrznymi i moĪe stanowiü spo-sobnoĞü podwyĪszania zadowolenia z Īycia. Warto zatem braü pod uwagĊ, Īe rozwijanie cnoty pokory moĪe stanowiü sposobnoĞü osiągania dobrostanu.
LITERATURA CYTOWANA
Allport, G. W. (1961). Pattern and growth in personality. New York: Holt, Rinehart and Winston. Baumeister, R. F. i Exline, J. (2002). Mystical self loss: A challenge for psychological theory. The
International Journal for the Psychology of Religion, 12(1), 15-20.
CzapiĔski, J. (1992). Psychologia szczĊĞcia. Przegląd badaĔ i zarys teorii cebulowej. PoznaĔ: Academos.
Davis, D. E., Hook, J. N., Worthington, E. L., Van Tongeren, D. R., Gartner, A. L., Jennings, D. J. i Emmons, R. A. (2011). Relational humility: Conceptualizing and measuring humility as a personal judgment. Journal of Personality Assessment, 93, 225-234.
Davis, D. E., Worthington, E. L. i Hook, J. N. (2010). Humility: Review of measurement strategies and conceptualization as personality judgment. The Journal of Positive Psychology, 5(4), 243-252.
Dąbrowski, K. (1984). OsobowoĞü i jej kształtowanie przez dezintegracjĊ pozytywną. Lublin: PTHP.
Duda, J. (2009). Wpływ kupowania produktów kulturalnych na satysfakcjĊ z Īycia w zaleĪnoĞci od
aspiracji. Niepublikowana praca magisterska, Uniwersytet GdaĔski, GdaĔsk.
Emmons, R. A. (1999). Is spirituality an intelligence? Motivation, cognition, and the psychology of ultimate concern. International Journal for the Psychology of Religion, 10, 3-26.
Emmons, R. A. (2003). Personal goals, life meaning, and virtue: Wellsprings of a positive life. W: C. L. M. Keyes i J. Haidt (red.), Flourishing: Positive psychology and the life well lived (s. 105-128). Washington, DC: APA.
Emmons, R. A. (2007). Thanks. How the new science of gratitude can make you happier. New York: Houghton Mifflin.
Emmons, R. A. i Kneezel, T. (2005). Giving thanks: Spiritual and religious correlates of gratitude.
Journal of Psychology and Christianity, 24(2), 140-148.
Exline, J. (2012). Humility and the ability to receive form others. Journal of Psychology and
Christianity, 31(1), 40-50.
Exline, J. i Geyer, A. L. (2004). Perception of humility: A preliminary study. Self and Identity, 3, 95-114.
Exline, J. i Hill, P. (2012). Humility: A consistent and robust predictor of generosity. The Jour-
nal of Positive Psychology dedicated furthering research and promoting good practice, 7(3),
208-218.
Górnik-Durose, M. (2002). Psychologiczne aspekty posiadania – miĊdzy instrumentalnoĞcią a
spo-łeczną uĪytecznoĞcią dóbr materialnych. Katowice: Wydawnictwo Uĝ.
Górnik-Durose, M. i Janiec, K. (2010). Merkantylizm psychiczny, struktura celów Īyciowych a poczucie dobrostanu psychicznego. W: A. M. Zawadzka i M. Górnik-Durose (red.),
ĩycie w konsumpcji, konsumpcja w Īyciu, (s. 142-160). Sopot: GdaĔskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Górnik-Durose, M., Mróz, B. i Zawadzka, A. M. (2012). Współczesna oferta supermarketu szcz Ċ-Ğcia – nowe zjawiska w zachowaniach konsumenckich. Trójgłos interdyscyplinarny. W: M. Górnik-Durose i A. M. Zawadzka (red.). W supermarkecie szczĊĞcia, O róĪnorodnoĞci
zachowaĔ konsumenckich w kontekĞcie jakoĞci Īycia (s. 320-345). Warszawa: Wydawnictwo
Difin.
Grenberg, J. M. (2005). Kant and the ethics of humility: A story of dependence, corruption and
virtue. Cambridge, MA: Cambridge University Press.
Grouzet, F. M., Kasser, T., Ahuvia, A., Ferdandes-Dols, J. M., Kim, Y., Lau, S., Ryan, R., Saun-ders, S., Schmuck, P. i Shedon, K. (2005). The structure of goals contents across cultures.
Journal of Personality and Social Psychology, 8(5), 800-816.
Harrel, S. P. i Bond, M. A. (2006). Listening to diversity stories: Principles for practice in commu-nity research and action. American Journal of Commucommu-nity Psychology, 37(3-4), 365-376. Hilbig, B. E. i Zettler, I. (2009). Pillars of cooperation: Honesty-humility, social value orientations,
and economic behavior. Journal of Research in Personality, 43, 516-519. Kasser, T. (2002). The high price of materialism. London: MIT Press.
Kasser, T. i Ryan, R. M. (1993). A dark side of an American dream: Correlates of financial success as a central life aspiration. Journal of Personality and Social Psychology, 65, 410-422. Kasser, T. i Ryan, R. M. (1996). Further examining the American dream: Differential correlates of
intrinsic and extrinsic goals. Personality and Social Psychology Bulletin, 22, 80-87.
LaBouff, J. P., Rowartt, W. C., Johnson, M. K., Tsang, J.-A. i McCullough, W. G. (2012). Humble persons are more helpful than less humble persons: Evidence from three studies. The Journal
of Positive Psychology, 7(1), 16-29.
Lee, K. i Ashton, M. C. (2004). Psychometric properties of HEXACO personality inventory.
Multivariate Behavioural Research, 39, 329-358.
Means, J. R., Wilson, G. L., Strum, C., Biron, J. E. i Bach, P. J. (1990). Humility as a psychothera-peutic formulation. Counseling Psychology Quarterly, 3, 211-215.
Park, N., Peterson, C. i Seligman, M. E. (2004). Strengths of character and well-being. Journal of
Social and Clinical Psychology, 23, 628-634.
Peters, A., Rowatt, W. C. i Johnson, M. K. (2011). Association between dispositional humility and social relationship quality. Psychology, 2(3), 155-161
Powers, C., Nam, R.K., Rowatt, W. C. i Hill, P. C. (2007). Associations between humility, spiri-tual transcendence and forgiveness. W: R. Piedmont (red.), Research in the Social Scientific
Study of Religion, 18, 75-94.
Rogers, C. (1961). Becoming a person: A therapist’s view of psychotherapy. Boston: Houghton Milffin.
Rowatt, W. C., Powers, C., Targhette, V., Comer, J., Kennedy, S. i Labuff, J. (2006). Development and initial validation of an implicit measure of humility relative to arrogance. Journal of
Po-sitive Psychology, 1(4), 198 -211.
Schwartz, B. i Ward, A. (2007). Mieü siĊ lepiej, ale czuü siĊ gorzej: paradoks wyboru. W: P. A. Lin-ley i S. Joseph (red.), Psychologia pozytywna w praktyce (s. 59-86). Warszawa: Wydaw-nictwo Naukowe PWN.
Schwartz, S. H. (1992). Universals in the content and structure of values: Theoretical advances and empirical tests in 20 countries. W: M. P. Zanna (red.), Advances in experimental social
psy-chology (vol. 25, s. 1-65). New York: Academic Press.
Sedekides, C., Gregg, A. P. i Hart, C. M. (2007). The importance of being modest, W: C. Sede-kides i S. J. Spencer (red.), The self (s. 163-209). New York: Psychology Press Taylor and Francis Group.
Seligman, M. E. (2002). Authentic happiness: Using the new positive psychology to realize your
potential for lasting fulfillment. New York: Free Press.
Tangney, J. P. (2000). Humility: Theoretical perspectives, empirical findings and directions for future research. Journal of Social and Clinical Psychology, 19, 70-82
Tangney, J. P. (2002). Humility. W: C. R. Snyder i S. J. Lopez (red.), Handbook of positive
psy-chology (s. 411-419). Oxford, England: Oxford University Press.
TrzebiĔska, E. (2004). Siła psychiczna – ujĊcie doĞwiadczeniowo-analityczne. Psychologia
Jako-Ğci ĩycia, 3(1), 5-34.
TrzebiĔska, E. (2008). Psychologia pozytywna. Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne.
Visser, B. A i Pozzebon, J. (2013). Life aspirations, personality and well-being. Personality and
Individual Differences, 54(2), 266-271.
Worthington, E. L. (1998). An empathy-humility-commitment model of forgiveness applied within family dyads. Journal of Family Theraphy, 20(1), 59-76.
Zalewska, J. (2011). Aspiracje materialistyczne, zadowolenie z Īycia i pokora. Niepublikowana praca magisterska, Uniwersytet GdaĔski, GdaĔsk.
Zawadzka, A. M. (2008). Orientacja materialistyczna, teoria opanowywania trwogi i preferencje nabywcze konsumentów. W: M. Plopa i M. BłaĪek (red.), Współczesny człowiek w Ğwietle
dylematów i wyzwaĔ: perspektywa psychologiczna (s. 235-241). Kraków: Wydawnictwo
Impuls.
Zawadzka, A. M. (2013). Aspiracje materialistyczne dzieci i młodzieĪy w kontekĞcie preferowa-nych wartoĞci i dobrostanu. Czasopismo Psychologiczne, 19(1), 7-16.
Zawadzka, A. M., Duda, J., Rymkiewicz R., i Kondratowicz-Nowak, B. (2013). Polska adaptacja siedmiowymiarowego modelu aspiracji Īyciowych Kassera i Ryana. Niepublikowany manu-skrypt. Uniwersytet GdaĔski, GdaĔsk.
Zawadzka, A. M., SĊk, T., Szabowska-Walaszczyk, A. (2013). Jak naduĪywanie władzy wiąĪe siĊ z dobrostanem jednostki? W: M. Górnik-Durose (red.), W poszukiwaniu wyznaczników jako-Ğci Īycia. Katowice: Wydawnictwo Uĝ. Chowanna, 40(1), 65-84.
Zawadzka, A. M. i Szabowska-Walaszczyk, A. (2012). Z czym wiąĪe siĊ motyw samonaprawy? Analiza wybranych wyznaczników gotowoĞci do samonaprawy. Psychologia JakoĞci ĩycia,
