JUSTYNA OLSZEWSKA1
ZNIEKSZTAŁCENIA PAMI CI
JAKO NAST PSTWO WCZENIEJSZEJ WIEDZY
ORAZ RÓ NEGO SPOSOBU KODOWANIA INFORMACJI
Zniekształcenia pamici stanowi istotny element w badaniach nad zjawiskami zachodzcymi w pamici epizodycznej. W przeprowadzonych dwóch eksperymentach pokazano owe zniekształ-cenia w odniesieniu do materiału werbalnego, jakim był tekst literacki. Wpływ wczeniejszej wiedzy, sposób, w jakim kodowana była informacja – wyobraeniowy vs pojciowy – oraz obec-no elementów percepcyjnych okazały si istotne dla powstania zjawiska fałszywej pamici. Ponadto powstawanie zniekształce analizowane było ze wzgldu na róne moliwoci dotarcia do zakodowanych informacji: przypominanie oraz rozpoznawanie. Przeprowadzone badania pozwoli-ły na ukazanie, jak odmienne s to sposoby odzyskiwania informacji. Otrzymane rezultaty s zgodne z dotychczasowymi wynikami innych bada koncentrujcych si wokół poznania mecha-nizmów prowadzcych do powstawania zniekształce.
Słowa kluczowe: zniekształcenia pamici, fałszywa pami, wiedza, kodowanie wyobraeniowe.
Pami – według najprostszych definicji – to zdolno do rejestrowania, przechowywania i ponownego przywoływania informacji (Włodarski, 1990; Maruszewski, 1996, 2001). Pozornie wydaje si wic, e odzyskujc informacje z pamici, człowiek powinien uzyska wierne odzwierciedlenie tego, co zostało zakodowane. Okazuje si jednak, e tak nie jest. Obecnie uwag badaczy skupia zjawisko fałszywej pamici.
Czym jest owa fałszywa pami? Skd pojawiaj si błdy w pamici? Czy mona je w jaki sposób usystematyzowa? Na te pytania próbuj odpowiedzie badacze zajmujcy si włanie powstawaniem zniekształce pamiciowych
DR JUSTYNA OLSZEWSKA, Społeczna Wysza Szkoła Przedsibiorczoci i Zarzdzania, Katedra Psychologii Zarzdzania i Doradztwa Zawodowego, ul. Sienkiewicza 9, 90-113 Łód!; e-mail: justynaolszewska1@gmail.com
w ronych ujciach teoretycznych (por. Gerrie, Garry, Loftus, 2005; Wade, Shar-man, Garry, 2007).
Aby udzieli odpowiedzi na powysze pytania, Mazzoni (2001) wprowadza podział zaburze funkcjonowania pamici, dzielc je na zdarzajce si naturalnie (naturally occuring distortions) oraz powstałe pod wpływem zewntrznej suge-stii (sugestion-dependent distortions). Wród zniekształce zdarzajcych si naturalnie mona wyodrbni zniekształcenia wynikajce z sieciowej budowy (Deese, 1959; Roediger, McDermott, 1995) oraz zniekształcenia wynikajce z korzystania ze schematu (Tuckey, Brewer, 2003; Holst, Pezdek, 1992). Samo stwierdzenie, e zniekształcenia zdarzaj si naturalnie, dotyczy procesów auto-matycznych, które pojawiaj si i przebiegaj poza kontrol jednostki.
Przedstawiane w artykule badania dotycz zniekształce wynikajcych z ko-rzystania ze schematu.
ZNIEKSZTAŁCENIA PAMI CI,
WYNIKAJ!CE Z KORZYSTANIA ZE SCHEMATU
W latach trzydziestych XX wieku Bartlett (1932) rozwinł nowe podejcie do pamici, nazwane rekonstrukcyjnym. Prezentuje ono pogld, e pami nie jest wiernym odzwierciedleniem dowiadczanych przez jednostk zdarze, a jedynie ich rekonstrukcj połczon z elementami zapisanej w schematach wie-dzy ogólnej.
Liczne badania wskazuj na to, e schematy stanowi "ródło informacji wtrconych do wiadomoci wydobywanych z pamici. Przeprowadzajc je, po-sługiwano si rónorodnymi technikami. Pezdek i współautorzy (1989) wprowa-dzali badanych w naturaln sytuacj, proszc o zapamitanie tego, co si działo. Badanie wykazało, e elementy zgodne ze schematem, ale nieobecne podczas prezentacji, czciej były identyfikowane jako dostrzeone wczeniej ni ele-menty nieobecne i niezgodne ze schematem. Oznacza to, e element zgodny z wczeniejsz wiedz moe by łatwo włczany do pamici i traktowany jako obecny podczas ogldania rzeczywistej sceny.
Wynik taki jest zgodny z badaniem Srulla, Lichtenstein i Rothbarta (1985), które wykazało, e najlepiej przypominane s zachowania nie pasujce do sche-matu, natomiast najwicej błdów obserwuje si dla tych zachowa, które po-zostaj w zgodzie z wczeniejsz wiedz. Według tych badaczy element nie-zgodny ze schematem jest niezrozumiały w danym kontekcie, a przez to dłuej utrzymywany w pamici roboczej i dokładniej przetwarzany. Dziki temu
po-wstaje wicej skojarze, które słu pó!niej jako wskazówki dla przypominania (por. Neuschatz i in., 2002; Tuckey, Brewer, 2003).
Obecno elementów zaczerpnitych ze schematów zaobserwowano równie w sytuacjach, w których informacje do zapamitania przekazywano w formie werbalnej (Holst, Pezdek, 1992; Lampinen, Copeland Neuschatz, 2001; Lampi-nen i in., 2000).
Graesser, Woll oraz Kowalski (1980) zastosowali w swojej procedurze – obok rozpoznawania informacji – równie przypominanie. W drugiej sytuacji, gdzie osoba badana musi sama wygenerowa odpowied!, fałszywe relacje zgodne z odpowiadajcym skryptem pojawiały si czciej ni odpowiedzi z nim niezwizane (poziom tych odpowiedzi był bliski zeru). W przypadku rozpozna-wania poziom fałszywych alarmów okazał si jednak duo wyszy. Jest to wany element bada, poniewa ukazuje zdecydowan rónic w odzyskiwaniu informacji za pomoc rozpoznawania (recognition) i przypominania (recall). Wyra!nie wida, e w obydwu sposobach odzyskiwania informacji bior udział odmienne mechanizmy. Traktowanie przypominania i rozpoznawania – jako dwóch zupełnie rónych sposobów dotarcia do pamici – zaproponowali ju Loftus i Loftus (1976 – za: Maruszewski, 2001).
W literaturze mona znale! take przykłady bada, w których nie zawsze udało si zaobserwowa efekt oddziaływania schematu na pami (por. Alba i in., 1981).
MODELE SYTUACYJNE
JAKO PRZYCZYNA POWSTAWANIA ZNIEKSZTAŁCE" PAMI CI Zjawisko fałszywej pamici mona wyjani, wykorzystujc teori modeli umysłowych (Johnson-Laird, 1983; Radvansky, Spieler, Zacks, 1993) i modeli sytuacyjnych (Radvansky, Zwaan, 1998; Radvansky i in., 2001).
Modele umysłowe i sytuacyjne s umysłowymi reprezentacjami opisanych w tekcie zdarze (Johnson-Laird, 1983; van Dijk, Kintsch, 1983; Zwaan, Rad-vansky, 1998). Reprezentacje te odzwierciedlaj relacje pomidzy poszczegól-nymi elementami opisaposzczegól-nymi w danej scenie (Radvansky, Spieler, Zacks, 1993). Spójny i zintegrowany model warunkuje zrozumienie tekstu (Graesser, Singer, Trabasso, 1994; Zwaan, Magliano, Graesser, 1995). Stworzenie takiego spójnego modelu oznacza, e jednostka buduje reprezentacj nie tylko na podstawie infor-macji explicite wyraonych w tekcie, ale równie wykorzystujc informacje zawarte w wiedzy ogólnej (Kintsch, 1988, 1994; Long i in., 2006). Wiedza ta
zakodowana jest w zbiorze schematów. Jego elementy s uywane do uzupeł-nienia modelu, tak aby stanowił on zintegrowan cało (Zwaan, Radvansky, 1998). Z jednej strony wic – moliwo budowania modelu sytuacyjnego umo-liwia pełne zrozumienie tekstu. To z kolei przekłada si na rozumienie otacza-jcego wiata (Radvansky, 1999; Radvansky, Zacks, Hasher, 1996; Radvansky, Gerard, Zacks, Hasher, 1990; Halldorson, Singer, 2002). Z drugiej jednak strony, ów spójny model, w pewnych sytuacjach, moe przedstawia zafałszowany obraz wiata. Ma to miejsce wtedy, kiedy budujc model sytuacyjny zdarze przedstawionych w jakim tekcie, jednostka uzupełnia go informacjami wy-wnioskowanymi z wiedzy ogólnej (Long, Prat, 2002; Long i in., 2006).
Badania Magliano, Trabasso i Graesser (1999) pokazały, e w zalenoci od sposobu kodowania informacji wpływ wczeniejszej wiedzy moe by odmien-ny. Autorzy zastosowali cztery strategie czytania tekstu: 1) wyjania, 2) prze-widywa, 3) kojarzy oraz 4) rozumie. Otrzymane wyniki pozwalaj stwierdzi, e stosowanie strategii wyjaniajcej oraz kojarzeniowej sprzyja wykorzysty-waniu wiedzy wczeniejszej podczas pó niejszego przypominania sobie infor-macji. Efekt ten nie został tak silnie zaobserwowany podczas strategii rozumie-jcej oraz przewidurozumie-jcej. Ponadto strategia wyjaniajca sprzyjała lepszej pami-ci tekstu ni strategia nastawiona na zrozumienie.
Przedstawione w czci teoretycznej badania ukazuj, w jaki sposób wiedza wczeniejsza wpływa na ludzk pami i modyfikuje j. Oddziaływanie to zo-stało wykazane w sytuacjach, w których materiałem pamiciowym były natu-ralne sytuacje, filmy wideo oraz teksty.
Obecno ! elementów percepcyjnych a zjawisko fałszywej pami"ci
Wanym elementem, majcym znaczenie dla powstawania zniekształce pamici, s elementy percepcyjne. Wynika to z faktu, e zdjcie zawiera bardzo konkretny materiał i wyra nie odnosi si do rzeczywistoci (por. Lindsay i in., 2004).
Rozszerzanie granic – schemat percepcyjny
Badania nad pamici zdj prowadzone były midzy innymi przez Intraub, Bender i Mangels (1992) oraz Intraub i Richardsona (1989). Koncentrowali si oni na tym, jak zapamitywane s obrazy oraz jak osoby badane pamitaj
szczegóły tam zawarte. Ogldajc fotografi przedstawiajc fragment jakiej postaci czy rzeczy, nie moemy dostrzec tego, co dzieje si poza jej granicami. Jednak otrzymane rezultaty sugeruj obecno zjawiska rozszerzania granic, czyli dodawania elementów, które mog znajdowa si poza fotografi.
Rozszerzon procedur opisanego wyej eksperymentu zastosowały Intraub i Bodamer (1993) wykazujc, e osoby badane maj tendencj do zapamity-wania wicej, ni rzeczywicie przedstawiała fotografia. Badania ukazuj, jak jednostka pamita to, co przedstawia zdjcie. Okazuje si, e w procesie zapa-mitywania informacji wizualnej i potem próby jej odzyskania zaangaowane s wysze procesy. Autorzy wykazali, e jednostka aktywizuje tzw. schematy per-cepcyjne, które s jej pomocne w interpretacji tego, co zawiera zdjcie. Sche-maty te pozwalaj uzupełni fotografi o elementy, które nie były zawarte na zdjciu, ale wychodzc poza granice fotografii, mona byłoby je z łatwoci dojrze.
Cel bada
Celem przeprowadzonych bada było udzielenie odpowiedzi na nastpujce pytanie: Czy na pami biecych informacji ma wpływ wczeniej wykształcona wiedza?
Z pozoru odpowied! na to pytanie wydaje si oczywista. Jednak, jeli głbiej zastanowimy si nad jego sensem, moemy stwierdzi, i istniej warunki, w których wpływ tej wiedzy jest bardzo silny (por. Holst, Pezdek, 1992; Pezdek i in., 1989; Lampinen, Copeland, Neuschatz, 2001; Lampinen i in., 2000; Ne-uschatz i in., 2002), a s te takie, w których jest on stosunkowo słaby (por. Alba i in., 1981). Dodatkowo zapisywanie i przywoływanie przekazu z pamici róni si nie tylko zalenie od stosunku, w jakim pozostaje on do dotychczasowej wie-dzy. Wane jest take, jak zasób posiadanych wiadomoci został utrwalony, jak wyrazista jest nowa informacja, jaki sposób jej przywoływania wskazano bada-nym i czy została ona dostarczona w postaci tylko werbalnej czy te obrazowej. Rozwizanie tych wszystkich szczegółowych kwestii wskazuje na ogromn zło-ono zwizku pamici informacji biecych z posiadan wiedz. Std brak jednoznacznej odpowiedzi na postawione pytanie.
W badaniach sformułowano nastpujce załoenia:
Wczeniej zaindukowana osobom badanym wiedza ogólna wpłynie na po-wstawanie zniekształce pamici informacji biecych. Zadajc pytanie o infor-macje, które nie były zawarte w czytanym przez osoby badane tekcie, ale o których mona było wnioskowa na podstawie wiedzy ogólnej, mona z
du-ym prawdopodobiestwem przypuszcza, e zostanie ona wykorzystana do uzu-pełnienia brakujcych informacji.
Wprowadzono dwie odmienne strategie kodowania informacji: wyobrae-niow oraz pojciow. Załoono, e strategia wyobraeniowa spowoduje u osób badanych wiksze korzystanie z wiedzy wczeniejszej i tym samym wiksze zniekształcenia informacji biecych. Jeli podczas czytania tekstu, czyli kodo-wania informacji, budowany jest model sytuacyjny, to przy stosowaniu strategii wyobraeniowej, powinien on by bardziej obrazowy i dosłowny. Tym samym elementy zaczerpnite z wiedzy wczeniejszej powinny by bardziej wyraziste. Jeeli podczas kodowania informacji dominuje strategia pojciowa, to model sytuacyjny powinien zawiera mniej takich literalnych elementów. Jeli wobec tego na etapie odzyskiwania informacji jednostka korzysta z modelu sytuacyj-nego, to ten stworzony podczas kodowania wyobraeniowego powinien powo-dowa, e bdzie ona łatwiej włczała do pamici tekstu informacje z wiedzy wczeniejszej.
Załoono równie, e elementy percepcyjne, przedstawiajce zdarzenia za-prezentowane w tekcie, ale o których przyczynach nie było nic powiedziane, spowoduj powstawanie wikszych zniekształce pamici – zarówno podczas przypominania, jak i rozpoznawania informacji, ni ma to miejsce w sytuacji, w której nie było zdj. Jest to zgodne ze zjawiskiem rozszerzania granic
(boun-dary extension). Zdjcie powinno posłuy jako materiał pozwalajcy na
łatwiej-sze zaczerpnicie informacji z wiedzy wczeniejłatwiej-szej do pamici tekstu czytanego pó niej.
Metoda bada
Badania obejmowały dwa eksperymenty. W kadym z nich wykorzystywano te dwa sposoby odzyskiwania informacji: przypominanie i rozpoznawanie. Kady eksperyment weryfikował załoenie o wpływie wiedzy ogólnej oraz wpływie strategii kodowania informacji na pami wiadomoci biecych. Jed-nak w eksperymencie 2 dodatkowym materiałem były elementy percepcyjne.
Ogólny schemat eksperymentów przedstawia si nastpujco:
W etapie pierwszym osoby badane otrzymały tekst, dotyczcy fikcyjnego miasta X i panujcych tam zwyczajów, z poleceniem czstego czytania go i opa-nowania w cigu tygodnia zawartych w nim informacji (Tekst 1). W kolejnym etapie osoby badane zostały losowo przydzielone do dwóch grup eksperymental-nych (wyobraeniowej i pojciowej) i poproszono je o zapoznanie si z teks- tem 2 (Tekst 2, zawierajcy tzw. informacje biece). Kolejnym etapem było
odzyskiwanie informacji. W kadej grupie odzyskiwano je na dwa sposoby: przypominanie albo rozpoznawanie. Po zakoczeniu bada uczestnikom badania wyjaniono jego cel.
Eksperyment 1
Osoby badane: W eksperymencie wziło udział 211 studentów (grupa
eks-perymentalna warunki przypominania informacji – 54 osoby, grupa kontrolna warunki przypominania – 53 osoby, grupa eksperymentalna warunki rozpozna-wania – 51 osób, grupa kontrolna warunki rozpoznarozpozna-wania – 48 osób) Uniwersy-tetu Łódzkiego oraz Społecznej Wyszej Szkoły Przedsibiorczoci i Zarzdza-nia w Łodzi. Wiek osób badanych miecił si w przedziale 20-30 lat.
Techniki badawcze: Zastosowano dwa teksty literackie, utworzone na
po-trzeby badania. Tekst 1, tworzcy wiedz ogóln, opisywał pewne fikcyjne mia-sto X oraz panujce tam zwyczaje. Informacje zawarte w tym tekcie przedsta-wione były wprost.
Tekst 2 opisywał jeden dzie z ycia młodej kobiety, mieszkajcej od uro-dzenia w miecie X. Niektóre informacje nie były w tym tekcie zawarte (dotyczyły one przyczyn zaistnienia rónych zdarze). Znajc jednak Tekst 1, mona było o przyczynach tych zdarze wnioskowa, poniewa znajdowało si tam prawdopodobne ich wyjanienie.
Teksty zostały przygotowane przez autork badania i poprawione przez dwóch filologów polskich. Nastpnie poddane były ocenie przez studentów Spo-łecznej Wyszej Szkoły Przedsibiorczoci i Zarzdzania w Łodzi pod wzgldem spójnoci Tekstu 1 i Tekstu 2.
Procedura: Ponad 200 osób stanowiło grup eksperymentaln i otrzymało
do domu Tekst 1 na czas 1 tygodnia (z 200 osób w czci właciwej ekspery-mentu pozostało 105 osób). Były one proszone o czste czytanie tekstu i zapa-mitanie jak najwicej informacji dotyczcych prezentowanego w tekcie miasta X. Celem tego zabiegu była próba stworzenia wiedzy ogólnej na temat przedsta-wionych zwyczajów. Po tygodniowej przerwie sprawdzono znajomo tekstu. Osoby, które zadeklarowały, e czytały i uczyły si tekstu w domu oraz odpo-wiedziały w 100% poprawnie na pytania dotyczce informacji w otrzymanym tekcie, wziły udział w dalszej czci badania. Po około 15-minutowej przerwie wypełnionej zaplanowanymi zajciami, osoby badane otrzymały do przeczytania Tekst 2. Połowa osób z grupy eksperymentalnej otrzymała instrukcj wyobrae-niow, natomiast druga połowa – instrukcj pojciow. Osoby w kadej grupie
zostały równie podzielone ze wzgldu na sposób odzyskiwania informacji: przypominanie vs rozpoznawanie.
Wpływ wiedzy ogólnej
na powstawanie zniekształce pami!ciowych
W celu zweryfikowania załoenia 1, o wpływie wiedzy wczeniejszej na powstawanie zniekształce pamiciowych, została wykonana jednoczynnikowa analiza wariancji.
Wska nikiem zniekształce pamiciowych była rednia liczba odpowiedzi, których nie było w Tekcie 2, a które zostały wywnioskowane z wiedzy wcze-niejszej. Wyniki wskazuj, e wiedza wczeniejsza wpływa na powstawanie zniekształce pamiciowych w sytuacji przypominania sobie informacji zarówno wród osób kodujcych informacje wyobraeniowo: F(1,51) = 22,709; p<0,001;
"2= 0,36, jak i wród osób kodujcych informacje pojciowo: F(1,52) = 37,82;
p<0,001; "2= 0,41. W sytuacji rozpoznawania wyniki równie wskazuj, e wie-dza wpływa na powstawanie zniekształce pamiciowych podczas kodowania wyobraeniowego: F(1,54) = 40,109; p<0,001; "2 = 0,42 oraz pojciowego:
F(1,46)= 20,61; p<0,001; "2= 0,3.
Wpływ strategii kodowania informacji na powstawanie zniekształce pami!ciowych spowodowanych korzystaniem z wiedzy ogólnej – weryfikacja hipotezy 2
Do weryfikacji załoenia 2 zastosowano dwuczynnikow analiz wariancji. Czynnikami były: strategia kodowania informacji (wyobraeniowa lub poj-ciowa) oraz obecno lub brak wczeniej wykształconej wiedzy. Osoby majce wykształcon wczeniej wiedz ogóln, czyli z grupy eksperymentalnej, które kodowały informacje wyobraeniowo, cechuje wiksza skłonno do popełniania błdów opartych na korzystaniu z wiedzy wczeniejszej ni osoby kodujce po-jciowo (p<0,05). Wynika to zapewne z faktu, e informacje wyobraeniowe cechuj si du wyrazistoci i literalnoci. Interakcja strategii kodowania informacji i obecnoci wiedzy zaindukowanej wczeniejszej jest na poziomie tendencji: F(1,103) = 2,90; p = 0,09.
W warunkach rozpoznawania informacji strategia kodowania nie rónicuje osób badanych pod wzgldem powstawania zniekształce. Brak rónic jest by moe spowodowany specyfik tego sposobu odzyskiwania informacji, w którym
moliwe odpowiedzi s podane osobom badanym i powrót do ladu pamicio-wego nie jest wymagany.
Eksperyment 2
Osoby badane: W badaniu wziło udział 200 studentów (grupa
ekspery-mentalna warunki przypominania informacji – 54 osoby, grupa kontrolna wa-runki przypominania – 44 osoby, grupa eksperymentalna wawa-runki rozpoznawania – 56 osób, grupa kontrolna warunki rozpoznawania – 46 osób) Uniwersytetu Łódzkiego oraz Społecznej Wyszej Szkoły Przedsibiorczoci i Zarzdzania w Łodzi. Wiek osób badanych miecił si w przedziale 20-30 lat.
Techniki badawcze i procedura: W eksperymencie 2 zastosowano taki sam
materiał badawczy, jak w eksperymencie 1 oraz dodatkowo wprowadzono ele-menty percepcyjne ilustrujce główn bohaterk tekstu – Ann – i zdarzenia, które miały miejsce w opowiadaniu.
Wyniki
Weryfikacja załoe 1 i 2 pokazała, e wiedza ogólna wpływa na powstawa-nie zpowstawa-niekształce pamiciowych w sytuacji przypominania sobie informacji rów-nie wtedy, gdy obecne były fotografie ilustrujce tekst zarówno wród osób kodujcych informacje wyobraeniowo: F(1,48) = 41,68; p<0,001; 2 = 0,4, jak i wród osób kodujcych informacje pojciowo: F(1,46) = 21,82; p<0,001; 2= = 0,3. W sytuacji rozpoznawania informacji, które wzbogacone były o elementy percepcyjne, wyniki równie wskazuj, e wiedza ogólna wpływa na powstawa-nie zpowstawa-niekształce pamiciowych podczas kodowania wykorzystujcego strategi wyobraeniow: F(1,50) = 25,27; p<0,001; 2= 0,3 oraz pojciow: F(1,48) = = 47,04; p<0,001; 2= 0,46.
Jeli chodzi o strategi kodowania informacji, to w sytuacji przypominania informacji strategia kodowania informacji rónicuje pod wzgldem powstawania zniekształce te osoby, które miały wykształcon wczeniej wiedz ogóln i przypominały sobie informacje (p<0,05). Osoby, które koduj informacje, wy-korzystujc strategi wyobraeniow, ujawniaj wicej zniekształce pamici, ni te, które wykorzystuj strategi pojciow.
W sytuacji rozpoznawania strategia kodowania informacji nie rónicuje pod wzgldem powstawania zniekształce osób, które miały wykształcon wczeniej wiedz ogóln i rozpoznawały informacje wzbogacone elementami percepcyjnymi.
Weryfikujc załoenie 3 naleało dokona porównania midzy dwoma gru-pami – grup przypominajc/ rozpoznajc informacje (eksperyment 1) oraz grup przypominajc/ rozpoznajc informacje z elementami percepcyjnymi (eksperyment 2).
W sytuacji przypominania informacji obecno elementów percepcyjnych nie rónicuje osób przypominajcych sobie informacje ze wzgldu na wykorzy-stywanie strategii wyobraeniowej oraz pojciowej. Strategia kodowania nato-miast rónicuje osoby rozpoznajce informacje zarejestrowane przy uyciu stra-tegii wyobraeniowej pod wzgldem powstawania zniekształce pamiciowych:
F(1,104) = 8,70; p<0,01; 2 = 0,18. W grupie eksperymentalnej, tam, gdzie obecne były elementy percepcyjne, osoby badane popełniły wicej błdów ni w sytuacji braku elementów percepcyjnych. Rónica jest istotna na poziomie tendencji (p = 0,07).
Obecno elementów percepcyjnych rónicuje równie osoby rozpoznajce informacje zakodowane przy wykorzystaniu strategii pojciowej pod wzgldem powstawania zniekształce pamiciowych: F(1,94) = 13,66; p<0,001; 2= 0,2. W grupie eksperymentalnej, tam, gdzie obecne były elementy percepcyjne, oso-by badane popełniły wicej błdów ni w sytuacji braku elementów percepcyj-nych: p<0,01.
DYSKUSJA
Uzyskane rezultaty wykazały, e wiedza wczeniejsza wpływała na powsta-wanie zniekształce pamici zarówno podczas wyobraeniowej, jak i pojciowej strategii kodowania informacji oraz w rónych sytuacjach odzyskiwania infor-macji – przypominania i rozpoznawania. Otrzymany wynik mona tłumaczy – po pierwsze – w kontekcie rekonstrukcyjnego podejcia do pamici (Bartlett, 1932). Pojawiajce si zniekształcenia wywnioskowane zostały z zaindukowanej wczeniej osobom badanym wiedzy. Mimo podania badanym instrukcji ostrze-gajcej o przypominaniu lub rozpoznawaniu tylko tych informacji, które były w tekcie podane wprost, pojawiła si wyra na tendencja do dodawania elemen-tów zgodnych z wiedz wczeniejsz (Pezdek i in., 1989).
Uzyskany wynik dobrze wyjania teoria modeli sytuacyjnych (Johnson- -Laird, 1993; Radvansky, Spieler, Zacks, 1993; Radvansky, Zacks, Hasher, 1996; Zwaan, Radvansky, 1998; Radvansky, 1999; Radvansky i in., 2001; Zwaan, Madden, 2004). Prawdopodobnie tam, gdzie zadawane były pytania o przyczyny pewnych zdarze, które nie były podane w tekcie, ale mona było
o nich wnioskowa z wczeniejszej wiedzy, osoby badane, próbujc odzyska te informacje, korzystały z modelu sytuacyjnego, jaki stworzyły podczas kodowa-nia. Jak ju zostało wspomniane, badanych ostrzegano, by przy udzielaniu odpowiedzi na pytania korzystali tylko z informacji zawartych w Tekcie 2. Wida wic, jak silny jest proces poszukiwania jakiej odpowiedzi. Uzyskane wyniki pozwalaj jednak przypuszcza, e to ju podczas kodowania informacji tworzony był przez badanych, zintegrowany z wiedz wczeniejsz, model sytuacyjny zdarze, o których była mowa w tekcie.
Interpretujc uzyskane wyniki, mona wskaza na pewne praktyczne ich stosowanie. Ta sama informacja moe mie róne znaczenie adaptacyjne w za-lenoci od tego, czy odnosi si ona w jaki sposób do wczeniej zdobytych wia-domoci. Osoby o bogatej wiedzy mog traktowa biece informacje jako po-twierdzenie ich wczeniejszej wiedzy. Z jednej strony moe si to przyczynia do wzrostu zaufania do własnej wiedzy, z drugiej strony moe znacznie utrud-nia np. składanie zezna osobom, które mog by uznawane za ekspertów w jakiej dziedzinie.
Załoenie 2 zostało tylko czciowo potwierdzone w kadym z ekspery-mentów. W eksperymencie 1 wyobraeniowa strategia podczas kodowania in-formacji rónicowała osoby, które miały wiedz wczeniejsz i przypominały sobie informacje. Prawdopodobnie na etapie kodowania, podczas którego two-rzone s wyobraenia, jednostka korzystajc z wiedzy ogólnej i uzupełniajc ni brakujce informacje, równie wykonuje to w sposób obrazowy. Wykorzystany element z wiedzy wczeniejszej jest wic „ywy” i wyra!ny. Specyfika wyobra-e polega na tym, e s to umysłowe obrazy rzeczywistoci, które przypominaj spostrzeenia (Maruszewski, 2001). Pojciowa strategia kodowania informacji moe ograniczy tworzenie obrazów mentalnych i tym samym spowodowa, e zapamitywany pojciowo tekst nie bdzie tak dosłowny. Mimo wnioskowania, które ma miejsce, reprezentacja tekstu wraz z wnioskami nie jest tak wyra!na, dlatego łatwiej jest jednostce oddzieli elementy kodowanych informacji od wiadomoci zaczerpnitych z wiedzy wczeniejszej.
W badaniach Hymana i Pentland (1996) instrukcja wyobraeniowa spowo-dowała włczenie do pamici autobiograficznej zdarzenia, które nigdy nie miało miejsca w yciu osób badanych. Wida wic wyra!nie, e istotnym elementem tworzenia fałszywej pamici jest wyobraanie sobie pewnych zdarze. Wiele bada nad tym zjawiskiem, nazywanym inflacj wyobra!ni (imagination
infla-tion), przeprowadziła midzy innymi Loftus (Garry i in., 1996). Naley wobec
tego przypuszcza, e wyobraeniowe kodowanie werbalnych informacji spo-woduje uruchomienie wikszej iloci zasobów i integracj wiadomoci z rónych
ródeł. Ponadto obrazowe kodowanie przyczyni si do tego, e nawet nowa in-formacja bdzie bardziej wiarygodna poprzez to, e jest wyra na i dosłowna. Ludzie mog odrónia informacje nowe od starych na podstawie ich wyrazisto-ci. Zatem jeli informacje biece, czyli z Tekstu 2, w pewnym momencie zo-stały uzupełnione wiedz wczeniejsz, to zawieraj i „stare”, i „nowe” ele-menty. Przy wydobywaniu informacji jednostka musi – chcc spełni wymaga-nia eksperymentalne – odróni informacje „stare” i „nowe”.
Powstały efekt mona tłumaczy take błdnym identyfikowaniem ródła in-formacji (Johnson, Hastroudi, Lindsay, 1993) i osłabionym reality-monitoring. Pewne elementy nieistniejce w Tekcie 2 zostały mu przypisane tylko na pod-stawie wnioskowania o nich z wczeniejszej wiedzy. Poniewa osoby badane otrzymały instrukcj, która kładła nacisk na odzyskiwanie tylko elementów za-wartych wprost w Tekcie 2, mona zaryzykowa stwierdzenie, e elementy z wiedzy ogólnej zostały włczone do pamici informacji biecych. Dodatkowo wyobraeniowe kodowanie informacji zwiksza skłonno do powstawania zniekształce. Tworzony wówczas model sytuacyjny jest dziki temu w sposób bardziej wyra ny uzupełniany pasujcymi do całoci informacjami zaczerpni-tymi z dostpnej wiedzy. Taki sposób kodowania utrudnia właciwe zidentyfi-kowanie miejsca, z jakiego pochodzi przypominana informacja.
Podczas pojciowego kodowania informacji taka sytuacja jest mniej praw-dopodobna, gdy na etapie kodowania pojawianie si obrazów było ograniczone. Tym samym lad pamiciowy, dotyczcy informacji zawartych w Tekcie 2, nie został w takim stopniu zniekształcony poprzez uzupełnienie go wyra nymi in-formacjami z wiedzy wczeniejszej. Jeli nawet miało miejsce wnioskowanie, to nie powstawały tak wyra ne i ywe obrazy, jak podczas wykorzystywania strate-gii wyobraeniowej. Szansa na błdne zidentyfikowanie ródła informacji mogła by wic mniejsza.
Strategia kodowania nie rónicowała osób badanych w sytuacji rozpoznawa-nia informacji. Ten sposób docierarozpoznawa-nia do informacji nie wymaga angaowarozpoznawa-nia zasobów w takim stopniu, jak przypominanie, poniewa moliwe odpowiedzi s osobom badanym podane. Ich zadaniem jest tylko wskazanie odpowiedzi wła-ciwej. Poniewa jedna z podanych alternatyw jest odpowiedzi nieprawdziw, ale pasujc do całoci, łatwo zostaje ona uznana za poprawn. Dzieje si tak dlatego, e podczas rozpoznawania umysł nie traci czasu na dokładn analiz ladu pamiciowego, a jedynie wybiera odpowied zgodn z oczekiwaniami i pasujc do kontekstu (Macrae i in., 2002). Tym samym jednostka nie powraca do ródła informacji. Wybierana jest wic taka odpowied , która – zgodnie z potrzeb domykania – bdzie stanowiła cało. Strategia, jaka dominowała
w czasie kodowania, podczas tego sposobu odzyskiwania wiadomoci, nie miała znaczenia.
Podczas rozpoznawania trudno zakłada błdne identyfikowanie !ródła in-formacji. Nie ma bowiem potrzeby powrotu do ladu pamiciowego i generowa-nia samemu odpowiedzi. Zgodnie z modelem rozpoznawagenerowa-nia informacji (Gil-lund, Shiffrin, 1984; por. Yonelinas, 2002) dominuje efekt poczucia znajomoci (familiarity). Brak rónic pomidzy dwoma sposobami kodowania informacji dowodzi, e jednostka nie korzysta w duym stopniu ze wspomnie
(recollec-tion), a tym samym z modelu sytuacyjnego, jaki stworzyła podczas czytania.
Jeli chodzi o kodowanie informacji wraz z elementami obrazowymi (ekspe-ryment 2), to w warunkach przypominania, zarówno podczas wykorzystywania strategii wyobraeniowej, jak i pojciowej, nie zaobserwowano rónic w znie-kształceniach wynikajcych z korzystania z wiedzy ogólnej pomidzy osobami, które kodowały informacje z elementami percepcyjnymi oraz miały je na etapie przypominania, a tymi, które kodowały sam tekst i na etapie odzyskiwania nie miały zdj. Obecno elementów percepcyjnych, wbrew przewidywaniom, nie powodowała dodatkowych zniekształce. Wynik ten pozostaje w sprzecznoci z badaniami Intraub, Bodamer (1993). Wykazali oni, e ludzi cechuje tendencja do wychodzenia poza to, co przedstawia zdjcie. Jeli jakich elementów bra-kuje, wówczas osoby badane dodaj poszczególne rzeczy, odwołujc si do tak zwanego schematu percepcyjnego (perceptual schema). Efekt taki wystpił w ich badaniach w sytuacji próby odtwarzania zdjcia, jak i rozpoznawania go. W pre-zentowanych tutaj badaniach fotografie nie spowodowały wychodzenia poza to, co przedstawiały, i nie nasiliły korzystania z wiedzy wczeniejszej. Naley to tłumaczy tym, e w sytuacji przypominania jednostka angauje bardzo duo zasobów, aby odzyska informacj. Ponadto w przypominanie informacji z teks-tu zaangaowany jest bardziej kanał werbalny. Wobec tego trudno moe sta-nowi weryfikowanie ladu pamiciowego i równoczenie analizowanie tego, co przedstawia zdjcie. W badaniach Intraub, Bender i Mangels (1992) oraz Intraub i Bodamer (1993) kodowanie a nastpnie odzyskiwanie zapamitanych elemen-tów miało miejsce w tym samym kodzie – obrazowym.
Do pewnego stopnia uzyskany wynik pozostaje zgodny z wynikami otrzyma-nymi przez Nied!wiesk (2010). W sytuacji ogldania filmu (materiał percep-cyjny) badani bardzo dobrze róniowali elementy nowe i wczeniej widziane dla działa schematycznych.
Otrzymany w badaniach efekt do pewnego stopnia wyjania koncepcja Bad-deleya (Baddeley, Hitch, 1974). Przypominanie informacji werbalnej jest proce-sem, który wymaga duego zaangaowania i pracy w ptli fonologicznej.
Infor-macja jest przez jednostki wydobywana z pamici trwałej i przekodowywana na posta fonologiczn, co oznacza, e osoby badane nadaj tekstowi posta zrozu-miałej dla nich narracji. Wymaga to poznawczej restrukturyzacji tekstu, która by moe zachodzi w buforze epizodycznym (Baddeley, 2000; Maruszewski, 2001). Zdjcie nie odgrywa tutaj istotnej roli, poniewa zasoby s ju prawdopo-dobnie wystarczajco zajte przez powrót do ladu pamiciowego i generowanie odpowiedzi. Wobec tego nie ma miejsca na efektywne przetworzenie fotografii.
Naley równie zwróci uwag na fakt, e elementy percepcyjne, obecne podczas kodowania pojciowego, nie spowodowały adnych zmian w korzysta-niu z wiedzy wczeniejszej. Zgodnie z koncepcj Baddeleya instrukcja poj-ciowa, jak otrzymali badani, zaangaowała ptl fonologiczn tak, e praca w notesie wzrokowo-przestrzennym była uniemoliwiona.
W sytuacji rozpoznawania informacji zaobserwowano istotny wpływ ele-mentów percepcyjnych na powstawanie zniekształce pamici spowodowanych korzystaniem z wiedzy wczeniejszej. Wynik jest zgodny z wczeniejszymi za-łoeniami i oznacza, e elementy percepcyjne okazały si pomocne w uzupełnia-niu brakujcych informacji. Osoby badane próbowały uzupełni to, co znajdo-wało si poza zdjciem (Intraub, Richardson, 1989). Taki rezultat naley tłuma-czy specyfik tego sposobu odzyskiwania informacji, jakim jest rozpoznawanie. Nie wymaga ono duego zaangaowania zasobów w celu odzyskania informacji, dlatego zawarto zdjcia moe by efektywnie przetworzona. Wida tutaj rów-nie odniesienie do koncepcji Baddeleya. Rozpoznawanie – jako zdecydowanie mniej angaujcy sposób odzyskiwania informacji ni przypominanie – odcia ptl fonologiczn i tym samym pozwala na przetworzenie zdjcia w notesie wzrokowo-przestrzennym.
Poniewa podczas przypominania informacji nie zaobserwowano wpływu elementu percepcyjnego, obecnego na etapie kodowania i odzyskiwania infor-macji, na korzystanie z wiedzy wczeniejszej, a efekt ten wystpił podczas roz-poznawania, dlatego naley przypuszcza, e zniekształcenia powstaj podczas odzyskiwania informacji. Wida tutaj, jak zdjcie wpływa na błdne monitoro-wanie ródła informacji. Wnioskomonitoro-wanie o tym, co spowodowało pewien stan rzeczy, który został przedstawiony na zdjciu, było spowodowane korzystaniem z wiedzy wczeniejszej, czyli z Tekstu 1. Element percepcyjny ułatwiał wic dotarcie do wiedzy wczeniejszej. Podczas rozpoznawania podane s odpowie-dzi, wic wybierana jest ta z nich, która jest najbardziej zgodna z oczekiwaniami. Osoby badane polegaj na efekcie poczucia znajomoci (Long i in., 2006). Po-niewa nie prowadzi to do duego obcienia, jest jeszcze miejsce na analiz informacji, jaka jest zawarta na zdjciu, i ewentualne wnioskowanie o tym, co
jest przyczyn sytuacji przedstawionych na nim. Fotografia stanowi potwierdze-nie dla odpowiedzi, która jest wywnioskowana z wiedzy wczepotwierdze-niejszej.
Uzyskane wyniki do jednoznacznie wskazuj na odmienno tych dwóch sposobów odzyskiwania informacji – przypominania i rozpoznawania. Pokazuj równie, e obecno elementów percepcyjnych na etapie kodowania informacji werbalnej nie ma wikszego znaczenia. Oznacza to, e czytajc tekst wzboga-cony zdjciami, model sytuacyjny jest taki sam, jak bez nich. Dopiero na etapie odzyskiwania informacji, i to tylko podczas rozpoznawania, moe ono wpły- wa na korzystanie z wiedzy wczeniejszej, powodujc zniekształcenia pamici tekstu.
BIBLIOGRAFIA
Alba, J. W., Alexander, S. G., Hasher, L., Caniglia, K. (1981). The role of context in the encoding of information. Journal of Experimental Psychology, 4, 283-292.
Baddeley, A. D. (2000). The episodic buffer: A new component of working memory? Trends in
Cognitive Science, 4, 417-423.
Baddeley, A. D., Hitch, G. (1974). Working memory. W: G. H. Bower (red.), The psychology of
learning and motivation: Advances in research and theory (vol. 8, s. 47-89). New York:
Academic Press.
Bartlett, F. C. (1932). Remembering: A study in experimental and social psychology. Cambridge, UK: Cambridge University Press.
Deese, J. (1959). On the prediction of occurrence of particular verbal intrusions in immediate recall. Journal of Experimental Psychology, 58, 17-22.
Garry, M., Manning, C., Loftus, E., Sherman, J. (1996). Imagination inflation: Imagining a childhood event inflates confidence that it occurred. Psychonomic Bulletin & Review, 3, 208-214.
Gerrie, M. P., Garry, M., Loftus, E. (2005). False memories. W: N. Brewer, K. Williams (red.),
Psychology and law: An empirical perspective (s. 222-253). New York, NY: Guilford Press.
Gillund, G., Shiffrin, R. M. (1984). A retrieval model for both recognition and recall.
Psycho-logical Review, 91, 1-67.
Gobbo, C. (2002). Occurring and suggestion-dependent memory distortions: Two separate re-search lines? European Psychologist, 7, 33-36.
Graesser, A. C., Singer, M., Trabasso, T. (1994). Constructing inferences during narrative text comprehension. Psychological Review, 101, 371-395.
Graesser, A. C., Woll, S. B., Kowalski, D. J. (1980). Memory for typical and atypical actions in scripted activities. Journal of Experimental Psychology, 6, 503-515.
Halldorson, M., Singer, M. (2002). Inference processes: Integrating relevant knowledge and text information. Discourse Processes, 34, 145-161.
Holst, V., Pezdek, K. (1992). Scripts for typical crimes and their effects on memory for eyewitness testimony. Applied Cognitive Psychology, 7, 573-587.
Hyman, I., Pentland, J. (1996). The role of mental imagery in the creation of false childhood me-mories. Journal of Memory and Language, 35, 101-117.
Intraub, H., Bender, R., Mangels, J. (1992). Looking at pictures but remembering scenes. Journal
of Experimental Psychology, 1, 180-191.
Intraub, H., Bodamer, J. L. (1993). Boundary extension: Fundamental aspect of pictorial repre-sentation or encoding artifact? Journal of Experimental Psychology, 19, 1387-1397.
Intraub, H., Gottesman, C. V., Bills, A. J. (1998). Effects of perceiving and imagining scenes on memory for pictures. Journal of Experimental Psychology, 24, 186-201.
Intraub, H., Richardson, M. (1989). Wide-angle memories for close-up scenes. Journal of
Expe-rimental Psychology, 2, 179-187.
Johnson, M., Hastroudi, S., Lindsay, D. (1993). Source monitoring. Psychological Review, 114, 3-28.
Johnson-Laird, Ph. (1983). Mental models. Cambridge, MA: Harvard University Press.
Kintsch, W. (1988). The role of knowledge in discourse comprehension. A construction-integra-tion model. Psychological Review, 95, 163-182.
Kintsch, W. (1994). Text comprehension, memory, and learning. American Psychologist, 49, 294-303.
Kruglanski, A., Webster, D. (1996). Motivated closing of the mind: “Seizing” and “Freezing”.
Psychological Review, 2, 263-283.
Lampinen, J. M., Copeland, S. M., Neuschatz, J. S. (2001). Recollections of things schematic: Room schemas revisited. Journal of Experimental Psychology, 27, 1211-1222.
Lampinen, J. M., Faries, J. M., Neuschatz, J. S., Togila, M. P. (2000). Recollections of things schematic: The influence of scripts on recollective experience. Applied Cognitive Psychology, 14, 543-554.
Lindsay, D. S., Hagen, L., Read, J. D., Wade, K. A., Garry, M. (2004). True photographs and false memories. Psychological Science, 15, 149-154.
Loftus, E., Pickrell, J. (1995). The formation of false memories. Psychiatric Annals, 25, 720-725. Long, D. L., Prat, C. S. (2002). Memory for star trek: The role of prior knowledge in recognition
revisited. Journal of Experimental Psychology, 28, 1073-1082.
Long, D., Wilson, J., Hurley, R., Prat, C. (2006). Assessing text representation with recognition: The interaction of domain knowledge and text coherence. Journal of experimental
psycho-logy, 4, 816-827.
Macrae, C. N., Schloerscheidt, A. M., Bodenhausen, G. V., Milne, A. B. (2002). Creating memory illusions: Expectancy – based processing and the generation of false memories. Memory, 10, 63-80.
Magliano, J. P., Trabasso, T., Graesser, A. C. (1999). Strategic processing during comprehension.
Journal of Educational Psychology, 91, 615-629.
Maruszewski, T. (1996). Psychologia poznawcza. Warszawa: Polskie Towarzystwo Semiotyczne. Maruszewski, T. (2000). Pojcia. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podr cznik akademicki (t. 2,
s. 205-230). Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne.
Maruszewski, T. (2001). Psychologia poznania. Gdask: Gdaskie Wydawnictwo Psychologiczne. Mazzoni, G. (2001). Naturally occurring and suggestion-dependent memory distortions: The
con-vergence of disparate research traditions. European Psychologist, 7, 17-30.
Mazzoni, G. (2002). Reply to the commentaries on “Occurring and Suggestion-Dependent Memory Distortions”. European Psychologist, 7, 36-38.
Neuschatz, J. S., Lampinen, J. M., Preston, E. L., Hawkins, E. R., Togila, M. P. (2002). The effect of memory schemata on memory and the phenomenological experience of naturalistic situ-ation. Applied Cognitive Psychology, 16, 687-708.
Nied wieska, A. (2010). Błdy naduycia schematu w materiale słownym i obrazowym. Studia
Pezdek, K., Whestone, T., Reynolds, K., Askari, N., Dougherty, T. (1989). Memory for real-world scenes: The role of consistency with schema expectation. Journal of Experimental
Psycho-logy, 4, 587-595.
Radvansky, G. (1999). Aging, memory, and comprehension. Current Directions in Psychological
Science, 8, 49-53.
Radvansky, G., Gerard, L., Zacks, R., Hasher, L. (1990). Younger and older adults’use of mental models as representations for text materials. Psychology and Aging, 5, 209-214.
Radvansky, G., Spieler, D., Zacks, R. (1993). Mental model organization. Journal of Experimental
Psychology, 1, 95-114.
Radvansky, G. A., Zacks, R. T., Hasher, L. (1996). Fact retrieval in younger and older adults: The role of mental models. Psychology and Aging, 11, 258-271.
Radvansky, G., Zwaan, R. (1998). Situation models in language comprehension and memory.
Psychological Bulletin, 2, 162-185.
Radvansky, G., Zwaan, R., Curiel, D., Copeland, J. (2001). Situation models and aging.
Psycho-logy and Aging, 1, 145-160.
Roediger, H. L., McDermott, K. (1995). Creating false memories: Remembering words not pre-sented in lists. Journal of Experimental Psychology, 21, 803-814.
Srull, T. K., Lichtenstein, M., Rothbart, M. (1985). Associative storage and retrieval processes in person memory. Journal of Experimental Psychology, 11, 316-345.
Tuckey, M., Brewer, N. (2003). The influence of schemas, stimulus ambiguity and interview sche-dule on eyewitness memory over time. Journal of Experimental Psychology, 2, 101-118. Van Dijk, T. A., Kintsch, W. (1983). Strategies of discourse comprehension. New York: Academic
Press.
Wade, K. A., Sharman, S. J., Garry, M. (2007). False claims about false memories. Consciousness
and Cognition, 16, 18-28.
Włodarski, Z. (1990). Z tajemnic ludzkiej pami ci. Warszawa: WSiP.
Yonelinas, A. P. (2002). The nature of recollection and familiarity: A review of 30 years of research. Journal of Memory and Language, 46, 441-517.
Zwaan, R., Madden, C. (2004). Updating situation models. Journal of Experimental Psychology, 30, 283-288.
Zwaan, R. A., Magliano, J. P., Graesser, A. C. (1995). Dimensions in situation models construc-tion in narrative comprehension. Journal of Experimental Psychology, 21, 386-397.
Zwaan, R. A., Radvansky, G. A. (1998). Situation models in language comprehension and me-mory. Psychological Bulletin, 123, 162-185.
MEMORY DISTORTIONS AS A RESULT OF PRIOR KNOWLEDGE AND VARIOUS WAYS OF INFORMATION ENCODING
S u m m a r y
False memories are well-established, episodic memory phenomena. In two experiments, memory distortions were found with regard to verbal material (prose excerpt). The study demonstrated strong influence of prior knowledge on memory for current information. Imaginative and non-imaginative ways of encoding information as well as the presence of perceptual elements were also crucial for creating false memory. Moreover, two different ways of retrieving information were analyzed: recall and recognition. The results are consistent with recent research focused on the mechanisms of memory distortions.