• Nie Znaleziono Wyników

Assessment of the Level of Anxiety and Depression in Patients Before Cardiac Rehabilitation

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Assessment of the Level of Anxiety and Depression in Patients Before Cardiac Rehabilitation"

Copied!
5
0
0

Pełen tekst

(1)

Jadwiga M. Kuciel-Lewandowska

1, A–D

, Wojciech Z. Laber

1, E, F

,

Andrzej Kierzek

2, E, F

, Małgorzata Paprocka-Borowicz

1, C, E, F

Ocena poziomu lęku i depresji u pacjentów

przed rehabilitacją kardiologiczną

Assessment of the Level of Anxiety and Depression

in Patients Before Cardiac Rehabilitation

1 Katedra Fizjoterapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu,

Wrocław

2 Katedra Fizjoterapii, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny im. Piastów Śląskich we Wrocławiu,

Wrocław – pracownik emerytowany

A – koncepcja i projekt badania; B – gromadzenie i/lub zestawianie danych; C – analiza i interpretacja danych; D – napisanie artykułu; E – krytyczne zrecenzowanie artykułu; F – zatwierdzenie ostatecznej wersji artykułu

Streszczenie

Wprowadzenie. Lęk i depresja to częste zjawiska w chorobach somatycznych. Medycyna psychosomatyczna

zaj-muje się wpływem emocji człowieka na stan jego zdrowia. Przewlekły lęk i obniżony nastrój często towarzyszą różnym schorzeniom somatycznym. Spośród wielu należy wymienić przede wszystkim choroby układu krążenia, a szczególnie schorzenia kardiologiczne. Wpływają one na zmniejszenie sprawności ruchowej, ograniczają aktyw-ność w pracy zawodowej i społecznej, stanowiąc często przyczynę izolacji. Sytuacja taka sprzyja rozwojowi zespołu lękowo-depresyjnego, a to jest czynnikiem opóźniającym i ograniczającym powrót do zdrowia, pracy zawodowej oraz życia społecznego.

Cel pracy. Ocena poziomu lęku i depresji u pacjentów uczestniczących w rehabilitacji kardiologicznej typu B. Materiał i  metody. Obserwację przeprowadzono w  Dziennym Ośrodku Rehabilitacji Kardiologicznej

Wrocławskiego Centrum Zdrowia SP ZOZ „Przychodnia Stabłowice” we Wrocławiu. W badaniu uczestniczyło 34 pacjentów poddanych rehabilitacji kardiologicznej. Przed wprowadzeniem rehabilitacji dokonano oceny pozio-mu lęku i depresji z zastosowaniem standardowej Skali Lęku i Depresji HADS. W badaniu uwzględniono obserwa-cję 21-osobowej grupy kontrolnej leczonej w poradni rehabilitacyjnej z powodu choroby zwyrodnieniowej układu kostno-stawowego.

Wyniki. Punktacja uzyskana w skali HADS w obu grupach mieściła się w zakresie prawidłowych wartości. Pacjenci

przed rehabilitacją kardiologiczną wykazywali nieco wyższy poziom lęku i depresji niż pacjenci cierpiący na choro-bę zwyrodnieniową stawów i kręgosłupa.

Wnioski. U pacjentów obciążonych kardiologicznie stwierdzono nieco wyższy poziom lęku i depresji niż

u cho-rych cierpiących na chorobę zwyrodnieniową układu kostno-stawowego (Piel. Zdr. Publ. 2015, 5, 3, 247–251).

Słowa kluczowe: depresja, lęk, rehabilitacja, skala HADS.

Abstract

Background. Chronic anxiety and depressed mood are often accompanied by various somatic diseases.

Cardiovascular diseases, especially heart problems, should be mentioned among many others. They definitely reduce mobility, limit activity and social work, and often lead to isolation. Certainly, such situation is conducive to the development of anxiety-depressive syndrome, and this is a factor in delaying and limiting return to health, work and social life.

Objectives. The objective of this research was to assess the level of anxiety and depression in patients before cardiac

rehabilitation type B.

Piel. Zdr. Publ. 2015, 5, 3, 247–251 ISSN 2082-9876

PRACE ORYGINALNE

© Copyright by Wroclaw Medical University

(2)

Choroby układu krążenia są poważnym proble-mem terapeutycznym. Znacząco ograniczają spraw-ność ruchową, aktywspraw-ność zawodową i  społeczną, stanowiąc jednocześnie przyczynę przewlekłego lę-ku i  obniżenia nastroju. Slę-kutkiem tego stanu mo-że być rozwój lub nasilenie objawów zespołu lęko-wo-depresyjnego, co ogranicza i opóźnia powrót do zdrowia, życia społecznego oraz pracy zawodowej i niesie za sobą poważne koszty ekonomiczne.

W ostatnich latach obserwuje się zwiększenie zainteresowania problematyką jakości życia w me-dycynie, co świadczy o holistycznym podejściu do pacjenta i jego problemów [1]. Medycyna psycho-somatyczna jest kierunkiem bardzo zróżnicowa-nym. Najogólniej mówiąc, bada zależności między zmiennymi biologicznymi i  psychospołecznymi wyznaczającymi zdrowie i  chorobę. Historia me-dycyny psychosomatycznej jest dość krótka, a  za jej początek przyjmuje się datę powstania Ame-rykańskiego Towarzystwa Psychosomatycznego w 1939 r. Oficjalnie zaczęto się interesować wpły-wem emocji człowieka na stan jego zdrowia dość późno, jednak idea ta sięga początków medycy-ny [2].

Obserwacje kliniczne od wielu lat nasuwały podejrzenia, że silne przeżycia emocjonalne mogą wpływać w bezpośredni sposób na incydenty kar-diologiczne. Istnieje również mechanizm odwrot-ny. Postawieniu diagnozy towarzyszą także sil-ne emocje, które w rezultacie mogą znaleźć ujście w  postaci depresji lub lęku. Niewątpliwie wystą-pienie depresji u chorych po zawale mięśnia serco-wego nosi znamiona reakcji na stres towarzyszący nowemu doświadczeniu życiowemu, połączonemu z lękiem i niepewnością o przeżycie i dalszą przy-szłość własną oraz bliskich osób [3–5].

Duże ryzyko zachorowania na depresję czę-ściej występuje u  osób, które z  powodu minio-nych doświadczeń, cech charakteru czy przyczyn psychodynamicznych mają trudności w  radze-niu sobie z  powszechnie występującymi czynni-kami wywołującymi depresję  [6]. Według Leksy-konu Psychiatrii depresję można zdefiniować jako chorobowe zaburzenie życia uczuciowego i  emo-cjonalnego, którego podstawowym objawem jest

dominujące uczucie smutku, przygnębienia, znie-chęcenia, ujemny ton uczuciowy towarzyszący ogółowi przeżyć, obniżenie lub niezdolność prze-żywania uczuć radości, satysfakcji lub przyjem-ności. Zamiast uczucia smutku może pojawiać się stan zobojętnienia i niezdolności do przeżywania wszelkich stanów emocjonalnych [7].

Lęk jest niewątpliwie jednym z  najczęściej spotykanych zjawisk w  psychopatologii. W  gru-pie osób zdrowych psychicznie i somatycznie 25% przeżywa lęk w  pewnym okresie swojego życia. Według innych danych 7,5% populacji stanowią pacjenci, u  których można rozpoznać zaburzenia lękowe, a 5–10% populacji ogólnej to osoby, u któ-rych lęk przybiera postać samodzielnego zespołu chorobowego [8].

Związek między psychiką człowieka a  choro-bami serca dostrzegano już w  odległych czasach, ale dopiero w  połowie XIX  w. empiryczne spo-strzeżenia zastąpiono naukowymi opisami obser-wowanych zjawisk. Wśród czynników psycholo-gicznych, mających znaczenie w chorobach serca, na szczególną uwagę zasługuje stres, lęk oraz de-presja. Typowemu dla lęku poczuciu zagrożenia towarzyszą często objawy, takie jak: kołatanie ser-ca, duszność, ból, ucisk w klatce piersiowej, zawro-ty głowy, drżenie, potliwość, nudności lub pare-stezje. Klasycznym przykładem objawów choroby organicznej, nasilanych przez lęk towarzyszący tej chorobie, mogą być zaburzenia rytmu serca. Spora-dyczna ekstrasystolia komorowa wyzwala u pacjen-ta reakcję lękową, a lękowi temu towarzyszy wzmo-żona stymulacja adrenergiczna nasilająca arytmię.

W kardiologii lęk należy rozpatrywać w dwóch równie ważnych aspektach: jako źródło objawów ze strony układu krążenia oraz jako następstwo cho-rób tego układu. W praktyce aspekty te przenikają się, a lęk i depresja stają się elementami „błędnego koła”, w którym stanowią następstwo chorób serca, stają się jednocześnie czynnikami zwiększającymi zagrożenie i nasilającymi objawy choroby [9]. Lęk wzmaga aktywność układu sympatycznego, jed-nocześnie obniżając napięcie układu parasympa-tycznego. Skutkiem jest zmniejszenie zmienności rytmu zatokowego oraz osłabienie odruchu

z ba-Material and Methods. The observation was carried out at the Centre for Cardiac Rehabilitation “Stabłowice

Clinic” in Wrocław. The study included 34 patients undergoing cardiac rehabilitation. Before the introduction of rehabilitation levels of anxiety and depression were assessed using a standard Anxiety and Depression Scale HADS. The study included the observation of 21 persons in the control group treated at the Rehabilitation Clinic for the osteoarthritis range of the osteoarticular system.

Results. The scores obtained on the HADS in both groups were within the normal range. Patients in the observed

group participating in cardiac rehabilitation have ascertained a slightly higher level of anxiety and depression than patients with degenerative joint and spine disease.

Conclusions. Patients with cardiac diseases have ascertained a slightly higher level of anxiety and depression than

patients with osteoarthritis of the osteoarticular system (Piel. Zdr. Publ. 2015, 5, 3, 247–251).

(3)

roreceptorów, co jest wykładnikiem zwiększonego ryzyka nagłej śmierci sercowej [10]. Zaburzenia lę-kowe występujące u pacjentów cierpiących na cho-roby somatyczne, stanowiących realne zagrożenie życia, pojawiają się częściej niż w ogólnej populacji i dotyczą około 30% chorych. Lęk występuje nie-mal u wszystkich chorych po zawale mięśnia ser-cowego i dodatkowo należy do najbardziej charak-terystycznych objawów tego schorzenia.

Celem pracy była ocena poziomu lęku i depre-sji u pacjentów uczestniczących w rehabilitacji kar-diologicznej typu B.

Materiał i metody

Grupą badanych było 34  pacjentów obciążo-nych kardiologicznie, po przebytym zawale mięś nia sercowego i zabiegach pomostowania tętnic wień-cowych, uczestniczących w turnusach rehabilitacyj-nych ambulatoryjrehabilitacyj-nych w tzw. modelu B rehabilitacji kardiologicznej. Zajęcia prowadzono w Dziennym Ośrodku Rehabilitacji Kardiologicznej Wrocław-skiego Centrum Zdrowia SP ZOZ „Przychodnia Stabłowice”. Chorzy byli w wieku 30–75 lat. Śred-nia wieku badanych pacjentów wynosiła 52,5  lat. Wśród badanych było 10  kobiet i  24  mężczyzn. Grupę kontrolną stanowili pacjenci Poradni Reha-bilitacyjnej należącej do tej samej przychodni. Oso-by te Oso-były leczone ambulatoryjnie z powodu choro-by zwyrodnieniowej stawów i kręgosłupa. W grupie kontrolnej było 21 osób – 6 mężczyzn i 15 kobiet w wieku 37–79 lat, średnia wieku 55,5 lat.

Na przeprowadzenie badań uzyskano pisemną zgodę dyrektora placówki, a  także indywidualne pisemne zgody pacjentów. Dokumentacja znajdu-je się w historii choroby pacznajdu-jentów oraz u autorów pracy. Badanie wykonano przed terapią wśród pa-cjentów z grupy badanej oraz grupy kontrolnej.

W 1983  r. R.P. Snaith i  A.S. Zigmond skon-struowali prosty, przesiewowy test –  Skalę Lęku i Depresji (HADS), służący do pomiaru lęku i de-presji. Skala ta należy do bardzo praktycznych i  skutecznych narzędzi badawczych, szczególnie w przypadku samooceny, ma przejrzystą instruk-cję i konstrukinstruk-cję zdań oraz prostą formę [11]. Test składa się z dwóch niezależnych skal oceniających poziom lęku i depresji. W każdej ze skal znajdu-je się 7 stwierdzeń odnoszących się do aktualnego stanu pacjenta. Stopień nasilenia poszczególnych cech ocenia sam badany, wybierając spośród 4 od-powiedzi. Uzyskanie w każdej ze skal 0–7 punktów jest uznawane za normę, 8–10 – za dyskretne zabu-rzenie związane z nastrojem, 11–14 – za umiarko-wane, 15–21 – za ciężkie [1, 12].

Wszystkie dane zamieszczano w  arkuszu pa-cjenta i tabelach wyników badań, a następnie

wy-korzystano do obserwacji i obliczeń statystycznych, które przedstawiono w formie graficznej w posta-ci tabel i ryw posta-cin zawierających wykresy słupkowe.

Otrzymane wyniki opracowano statystycznie, posłużono się programem STATISTICA w  pol-skiej wersji. W  ocenie uzyskanych wyników za-stosowano statystyki opisowe. W  obu grupach porównano w następującej kolejności: średnie, od-chylenie standardowe, minimum, maksimum, me-diany, co pozwoliło ocenić różnice między mniej-sze–większe.

Wyniki

Uzyskane wyniki wskazują na różnice zarówno w ocenie lęku, jak i depresji w obu grupach. W gru-pie badanej średnia wartość poziomu punktacji dla lęku wyniosła 6,15, a dla depresji 5,38. W grupie kontrolnej odnotowano niższe wartości –  w  oce-nie lęku uzyskano punktację 5,38, a w przypadku depresji średnia punktacja wyniosła 4,90 (ryc. 1).

W  obu grupach porównano uzyskane war-tości, zastosowano statystyki opisowe, które za-mieszczono w tabelach 2 i 3.

Omówienie

Skala HADS jest badaniem dostosowanym do obserwacji pacjentów obciążonych różnymi cho-robami somatycznymi, a  celem tej metody jest ocena występowania negatywnych emocji w  for-mie depresji i  lęku towarzyszących tym schorze-niom [14, 15].

Ryc. 1. Wyniki – grupa badana i grupa kontrolna Fig. 1. The results – study group and control group

0 1 2 3 4 5 6 7 lęk depresja grupa badana grupa kontrolna

(4)

W przeprowadzonym badaniu punktacja w ska-li HADS w obu grupach mieściła się w zakresie pra-widłowych wartości. Taki poziom wartości w skali HADS był spowodowany dobrym stanem klinicz-nym uczestniczących w badaniu pacjentów. Były to osoby bez długotrwałych, bolesnych doświadczeń związanych z  terapią, nieobciążone powikłaniami. W  grupie pacjentów obciążonych kardiologicznie zaobserwowano nieco wyższy poziom lęku i depre-sji niż u pacjentów cierpiących na chorobę zwyrod-nieniową narządu ruchu. Różnica była wynikiem rodzaju schorzenia i  świadomości zagrożenia. Nie były to jednak w obu grupach wartości punktowe wskazujące na obecność poważnych zaburzeń. Ten zadowalający wynik był spowodowany także tym, że usprawnianie było przeprowadzane już w okre-sie stabilnym choroby. Zdecydowanie gorsze wyni-ki uzyswyni-kiwano podczas rehabilitacji w  warunkach szpitala bezpośrednio po przebyciu ostrego okresu choroby. W badaniach psychiatrycznych i psycho-logicznych przeprowadzonych na grupie 845 osób, podczas pobytu na sali intensywnego leczenia kar-diologicznego, zaburzenia lękowe stwierdzono u 80% badanych, objawy depresji wykazano u 10% badanych, 35% respondentów ujawniało reakcje neurotyczne, a  20% zaburzenia zachowania  [16]. Przeprowadzone badania dowiodły, że u osób z na-silonym poziomem lęku zmienność rytmu serca jest wyraźnie większa niż w  grupie kontrolnej nieob-ciążonej kardiologicznie. Ten parametr, mierzony za pomocą aparatu Holtera, jest czynnikiem ryzy-ka nagłego zgonu z przyczyn ryzy-kardiologicznych, za-równo w grupie pacjentów po zawale mięśnia ser-cowego, jak i  u  pacjentów niemających objawów choroby niedokrwiennej serca. Udział czynników psychologicznych znacznie wpływa na możliwość nagłych zgonów sercowych. W badaniach przepro-wadzonych przez Jonas et  al. wśród 20  pacjentów

leczonych kardiologicznie w warunkach ambulato-ryjnych zauważono, że u 36,4% występowały zabu-rzenia depresyjne i lękowe, a u aż 27,3% były one powodem niemożności funkcjonowania w codzien-nym życiu. Zaobserwowano istnienie związków między obecnością ciężkiego stanu somatycznego a klinicznym rozpoznaniem lęku i depresji.

Uzyskane dość dobre wyniki w  obserwowa-nej grupie mogą być rezultatem prowadzoobserwowa-nej w psychoterapii i kompleksowej rehabilitacji kar-diologicznej. Często ponadto udzielane proste informacje dotyczące choroby, wcześniejszych i obecnych działań terapeutycznych mogą w zna-czącym stopniu zmniejszyć stres związany z zacho-rowaniem [18]. Takie działania zastosowano przed przystąpieniem do rehabilitacji kardiologicznej.

W większości przeglądanych prac zaobser-wowano, że przed podjęciem rehabilitacji kar-diologicznej prowadzonej również w  warunkach ambulatoryjnych lub uzdrowiska u  pacjentów stwierdzono obniżony nastrój i podwyższony po-ziom lęku, a  po zakończeniu istotne statystycz-nie obniżestatystycz-nie poziomu lęku i ustąpiestatystycz-nie objawów przygnębienia i depresji. Ważnym czynnikiem ob-niżającym poziom lęku, depresji może być przy-wrócenie poczucia i kontroli, pozytywna postawa wobec terapii, mobilizacja do współpracy i posta-wienie sobie określonych celów życiowych  [19]. W  obserwowanej grupie zaobserwowano wszyst-kie te elementy.

Wnioski

U osób obciążonych kardiologicznie stwier-dzono nieco wyższy poziom lęku i  depresji niż u  pacjentów cierpiących na chorobę zwyrodnie-niową układu kostno-stawowego.

Tabela 2. Statystyki opisowe dla grupy kontrolnej Table 2. Descriptive statistics – control group

Skala HADS N Średnia Odchylenie standardowe Minimum Maksimum Mediana

Depresja 21 4,90 2,42 1,00 9,00 5,00

Lęk 21 5,38 2,67 1,00 10,00 5,00

Tabela 1. Statystyki opisowe dla grupy badanej Table 1. Descriptive statistics – study group

Skala HADS N Średnia Odchylenie standardowe Minimum Maksimum Mediana

Depresja 34 5,38 3,89 1,00 14,00 4,00

(5)

Piśmiennictwo

[1] Bilikiewicz A.: Narzędzia oceny stanu psychicznego. [W:] Psychiatria. Podstawy psychiatrii. Tom 1. Red.:

Ryba-kowski J., Pużyński S., Wciórka J. Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner, Wrocław 2002.

[2] Zigmind A., Snaith R.P.: The Hospital Anxiety and Depression Scale. Acta Psychiatr. Scand. 1983, 67, 361–370. [3] Karakuła H., Grzywa A., Śpil A., Baszak J., Gieroba A., Kosikowski W., Jędrych M.: Zastosowanie Skali Lęku

i Depresji – HADS w chorobach psychosomatycznych. Psych. Pol. 1996, XXX, 4, 653–668.

[4] Zielińska-Więczkowska H., Betłakowski J.: Jakość życia pacjentów z chorobą nowotworową. Współcz. Onkol.

2010, 14, 4, 276–280.

[5] Czubalski K.: Psychosomatyczne aspekty choroby nowotworowej. Nowotwory 1988, 3, 205–209. [6] Wysocki H., Rybakowski J.: Depresja a choroba niedokrwienna serca. Kardiol. Pol. 1999, 51, 248–253. [7] Pużyński S.: Depresje i ból. Post. Psych. Neurol. 1998, 7, 31–37.

[8] Pużyński S. (red.): Leksykon psychiatrii. Wyd. PZWL, Warszawa 1993, s. 247.

[9] Łoza B., Opielak G., Szkodziak P., Bronikowska A., Bartyzel M.: Lęk jako objaw łączący psychiatrię z innymi

dziedzinami medycyny somatycznej – poziom lęku u pacjentów wybranych oddziałów somatycznych. Psychiatr. Prakt. Ogólnolek. 2004, 4, 4, 193–196.

[10] Radziwiłowicz P.: Depresje jako czynnik wyzwalający choroby somatyczne. Dyskusje o depresji. Server 2001, 17,

8–11.

[11] Wrodycka B., Chmielewski H., Gruszczyński W., Żytkowski A., Chudzik W.: Depresja maskowana (atypowa)

u chorych z zespołem bólowym kręgosłupa w praktyce ambulatoryjnej neurologa. Pol. Merk. Lek. 2006, XXI, 121, 38–40.

[12] Chida Y., Hamer M.: Chronic psychological factors and acute physiological responses to laboratory-induced stress

in healthy populations: a quantitative review of 30 years of investigations. Psychol. Bull. 2008, 134, 829–885.

[13] Pużyński S.: Depresje i zaburzenia afektywne. PZWL, Warszawa 2005.

[14] Carney R., Freedland K.: Depression in patients with coronary heart disease. Am. J. Med. 2008, 121, 20–27. [15] Carney R., Freedland K., Miller G., Jaffe A.: Depression as a risk factor for cardiac mortality and morbidity:

a re-view of potential mechanisms. J. Psychosom. Res. 2002, 53, 897–902.

[16] Jacobson P., Jim H.: Psychosocial interventions for anxiety and depression in adult cancer patients: achievements

and challenges. CA Cancer J. Clin. 2008, 58, 214–230.

[17] Lustman P., Penckofer S., Clouse R.: Recent advances in understanding depression in adults with diabetes. Curr.

Psychiatry Rep. 2008, 10, 495–502.

[18] Nq T., Niti M., Tan W., Cao Z., Ong K., Eng Ph.: Depressive symptoms and chronic obstructive pulmonary

dis-ease: effect of mortality, hospital readmission, symptom burden, functional status, and quality of life. Arch. Intern. Med. 2007, 167, 60–67.

[19] Wysocki H., Rybakowski J.: Depresja a choroba niedokrwienna serca. Kardiol. Pol. 1999, 51, 248–253.

[20] Kubica A., Bogdan M., Budnik-Szymoniuk M.: Zaburzenia lękowe u chorych po zawale serca. Psychiatr. Prakt.

Ogólnolek. 2004, 4, 3, 103–106.

[21] Kubica A., Bogdan M., Szymański P., Kubica J.: Wpływ zaburzeń lękowych na nagłe zgony sercowe. Psychiatr.

Prakt. Ogólnolek. 2003, 3, 191–195.

[22] Tylka J.: Psychosomatyczne aspekty etiologii i terapii choroby niedokrwiennej serca. Med. Biol. 1996, 4, 82–87. [23] Kamrowska A.: Lęk i schorzenia kardiologiczne. Polski Merkuriusz Lekarski 2008, 24, 144, 481–483.

[24] Dąbkowska M.: Lęk w życiu człowieka. Psychiatr. Prakt. Ogólnolek. 2007, 7, 3, 141–144.

[25] Łoza B., Opielak G., Szkodziak P., Bronikowska A., Bartyzel M.: Lęk jako objaw łączący psychiatrię z innymi

dziedzinami medycyny somatycznej – poziom lęku u pacjentów wybranych oddziałów somatycznych. Psychiatr. Prakt. Ogólnolek. 2004, 4, 4, 193–196.

Adres do korespondencji:

Jadwiga Kuciel-Lewandowska ul. Jana Ostroroga 30 52-421 Wrocław

e-mail: jadwiga.kuciel-lewandowska@umed.wroc.pl Konflikt interesów: nie występuje

Praca wpłynęła do Redakcji: 7.05.2015 r. Po recenzji: 26.05.2015 r.

Zaakceptowano do druku: 15.06.2015 r. Received: 7.05.2015

Revised: 26.05.2015 Accepted: 15.06.2015

Cytaty

Powiązane dokumenty

The analysis of the relationship between the ACD occurrence as the cause of pruritus and the level of depressive and anxiety symptoms was aimed at checking whether the cause

It was decided to find out whether there are differ- ences between healthy persons and psoriasis patients with regard to anxiety as a state and as a trait, ten- dency to depression

Kobie- ty badane przez wy¿ej cytowanych autorów odczuwa³y g³ównie lêk o œrednim nasileniu, wyst¹pi³ on u 58,3 proc., podczas gdy w przedstawionej grupie œrednie nasilenie

Patients in the control group took part in six 20‑minute relaxation training group sessions, conducted every second work‑.. ing day

Wraz z rozwojem technologii na rynku pojawiły się również przenośne urządzenia do monitorowania zaburzeń oddy- chania podczas snu (PM, portable monitoring; HSAT, home sleep

Uzyskane wyniki pozwalają na sformułowanie wniosku, że radioterapia rozcięgna dłoniowego jest skuteczną metodą leczenia pacjentów cierpiących na chorobę Dupuytrena,

carried out a study on the influence of depression on mortality rates among haemodialyzed patients, which showed that more severe depression is associated with a greater risk of

Celem pracy była ocena jakości życia pacjentów po zabiegu rewaskularyzacji naczyń wieńcowych i po prze- bytej rehabilitacji kardiologicznej..