ność czyniła je pozornie zupełnie nie związanymi z istotnym przedmiotem za-interesowań studenta. Metody takie wynikały z niedostatecznego zrozumienia psychiki młodzieży, która pragnie doraźnego — choćby częściowego — zaspo-kojenia swych zainteresowań.
W związku z postulowaną w referacie działalnością katedry historii tech-niki przypomniano w dyskusji poglądy, że historyk konkretnej dziedziny nauiki tob techniki musi być jej znakomitym specjalistą. Jeżeliby przyznać racją tym poglądom, aspirantura, która w swym dotychczasowym ujęciu do-tyczy tylko młodych absolwentów, nie mogłaby w zasadzie istnieć przy kate-drze historii techniki.
W odpowiedzi na te Obiekcje prof. Olszewski wyjaśnił, iż, jego zdaniem, ko-nieczne jest stworzenie pewnej podstawowej kadry pomocniczych pracowni-ków naukowych z działu historii techniki, którzy uzyskawszy niezbędne pod-stawy historyczne będą również pogłębiali swą wiedzę naukową.
Obrady zamknęła wypowiedź rektora Dyżewskiego, który stwierdził, iż katedra historii techniki skoncentrować się powinna na zagadnieniach syn-tetycznych i metodologicznych, problemy szczegółowe pozostawiając w zasa-dzie poszczególnym katedrom.
M. Daszkiewicz-Kuthan
KONFERENCJA METALURGÓW I METALOZNAWCÓW Z ARCHEOLOGAMI I HISTORYKAMI
Z inicjatywy Zespołu Historii Polskiej Techniki Hutniczej przy Sekcji Hi-storii Techniki i Nauk Technicznych KHN PAN została zorganizowana przez Instytut Historii Kultury Materialnej PAN i wspomnianą Sekcję Historii Techniki robocza konferencja metalurgów i metaloznawców z archeologami i historykami w Krakowie w dniu 2 marca 1956 roku.
W konferencji wzięło udział około 80 osób z Krakowa, Warszawy i innych ośrodków naukowych. Pierwszej jej części przewodniczył dyrektor Instytutu Historii Kultury Materialnej PAN, prof. W. Hensel, drugiej — przewodniczą-cy Sekcji Historii Techniki i Nauk Technicznych KHN PAN, prof. E. Ol-szewski.
W zagajeniu prof.,Hensel zaznaczył, że konferencja ma wytyczyć nowe dro-gi w zakresie badań historycznych nad produkcją i obróbką metali. Archeolo-dzy od dawna pragnęli nawiązać współpracę z metalurgami. Współpraca taka da obopólne korzyści: metalurdzy będą mogli wyjaśnić procesy technologicz-ne, pozwalając archeologom na dalsze uogólnienia, archeolodzy zaś pomo-gą metalurgom do ustalenia etapów w historii techniki i związków pomiędzy postępem technicznym a warunkami społecznymi.
Współpraca archeologów z metalurgami za granicą ma już wielkie osiągnię-cia. Tak np. w ZSRR istnieją dwa specjalne ośrodki badawcze: w Moskwie pod kierunkiem prof. Kołczina i w Leningradzie. We Francji kierunek ten re-prezentuje prof. Salin, badania podobne prowadzone są i w innych krajach.
Prof. Hensel wspomniał, że w Polsce oprócz ośrodka krakowskiego współ-praca archeologów z metaloznawcami odbywa się doraźnie w Warszawie, Ło-dzi, Wrocławiu i Poznaniu.
Zgodnie z programem konferencji pierwszy referat wygłosił prof. St. Ho-lewiński. Przedstawił on wyniki badań żużli z pierwotnych procesów hutni-czych, pochodzących w znacznej części z terenów Łysogór. Badania objęły analizę chemiczną żużli, p u n k t ich topliwości, ciężar właściwy, badania mine-ralogiczne itp. Jakkolwiek przeprowadzono je na stosunkowo niewielkiej ilości okazów, dało się ustalić pewne wnioski i porównać wyniki z badaniami
zagranicznymi {Neumann, Oelsen, Schürmann i inni):
.1. Wysoka zawartość żelaza w żużlach badanych, wahająca się w grani-cach 38°/o do 55%> Fe, jest typowa dla żużli pierwotnych i dymarskich. Domi-n u j e przy -tym tleDomi-nek żelazowy FeO, obok Domi-niego występuje tleDomi-nek żelazo-wy Fe2 O3.
2. Na podstawie porównania lanaliz żużla i okolicznych rud można sądzić o pochodzeniu materiału wsadowego, przy czym wyraźną cechą charaktery-styczną może być w pewnych przypadkach zawartość fosforu.
3- Ciężary właściwe żużli, ustalone sposobem pikrometrycznym, wynoszą od 3,5 do 4,0, co jest zgodne z liczbami podawanymi przez badaczy zagra-nicznych.
4. Oznaczona w badaniach temperatura topliwości żużla w granicach 1160°C do 1260«C d a j e miarę temperatury panującej w pierwotnym ognisku.
5. Skład chemiczny badanych żużili pokrywa się w siatce trójkąta kon-centracyjnego z badaniami zagranicznymi (Schиггтшп i in.).
6. Badania mikrostruktury żużli wykazały, że zasadniczą postacią s t r u k t u -ralną są tu minerały z grupy oliwinu (krzemiany żelaza, wapnia, magnezu). Obecność f a j alitu (zasadowy krzemian tlenku żelazowego) potwierdza badania topliwości żużli (ЮбО'С).
7. Przy dużym powiększeniu, rzędu 400 do 500 razy, uwidaczniają się w żużlach kryształki żelaza metalicznego (0.31 do 0.91°/o Fe). Taka analiza mi-neralogiczna została przeprowadzona w Polsce po raz pierwszy.
Na podstawie przeprowadzonych badań prof. Holewiński doszedł do wnio-sku, że zasadnicze przebiegi procesu metalurgicznego w okresach pierwotnej techniki były w różnych k r a j a c h podobne. 'Referent zastrzegł się jednak, że jego uogólnienia należy traktować jako tymczasowe, dopóki nie zostaną one potwierdzone badaniami na większej ilości okazów.
I>rugi referent mgr inż. J. Piaskowski wychodząc z założenia, że badania metaloznawcze okazów archeologicznych mogą być prowadzone w różnych ośrodkach, przedstawił swój pogląd na uporządkowanie odpowiednich metod badawczych, które odbiegać muszą od ogólnych metod badań przemysłowych. Tak np. ze względu na przedmiot badań wymagają one przestrzegania zasady możliwie oszczędnego pobierania próbek. Przyjęcie jednolitej metodyki badań ma ułatwić porównanie różnych prac oraz wyciąganie ogólniejszych wnio-sków. Referent propozycje swe, oparte na wynikach przebadania ponad 100 okazów, dostosował przy t y m do obecnie istniejącego wyposażenia naszych laboratoriów.
Referent omówił kolejno wymagania dotyczące wstępnych oględzin i spo-rządzania dokumentacji stanu badanego przedmiotu oraz badania za pomocą
promieni X, po czym dłużej zatrzymał się nad badaniami metaloznawczymi. Zwrócił przy tym uwagę na badania struktury wtrąceń żużlowych oraz poło-żył nacisk na określanie wielkości ziarna.
Normalizacja zgładów i ich powiększeń winna ułatwić wyciąganie wnio-sków porównywalnych. Obserwacje makroskopowe pozwalają na wykrywa-nie przebiegu włókien w wyniku zgniotu podczas przeróbki plastycznej. Ba-dania twardości i mikrotwardości uzupełniają wiadomości o własnościach stopu. Należy — według referenta — stosować zarówno analizę chemiczną ja-kościową (spektralną), jak i ilościową, wykonaną sposobami klasycznymi.
W drugiej części referatu inż. Piaskowski podał przykłady wniosków, uzy-skanych z przeprowadzonych badań1 w warunkach normalnego laboratorium.
Pierwszy przykład odnosił się do radliczki, znalezionej w Igołomi, a po-chodzącej z IV wieku n. e. Sporządzono tu rysunek techniczny i fotografie. Przeprowadzono analizę chemiczną jakościową i ilościową, sporządzono zgła-dy mikro z kilku miejsc, pomierzono wielkość ziarna. Badania wykazały, że radliczkę wykonano z miękkiego żelaza dymarskiego, przy czym udało się ustalić sposób kucia. Stwierdzono, że radliczkę nawęglono od strony pracu-jącej, a ostrze ostrzono przez kucie po nagrzaniu.
Jako drugi przykład referent przedstawił badania ułamka noża z grodzi-ska wczesnośredniowiecznego (XIII wiek) z Piekar pod Krakowem. Po spo-rządzeniu zgładu na przekroju poprzecznym stwierdzono, że grztbiet noża był wykonany z żelaza (dymarskiego), ostrze natomiast ze stali obrabianej ciepl-nie. Zastosowano tu pomiary twardości i mikrotwardości, analizę spektralną jakościową i klasyczną ilościową. Badany nóż wskazywał na doskonale opa-nowaną technikę zgrzewania żelaza i stali oraz obróbki cieplnej.
Rozbiór chemiczny materiału, z jakiego nóż został wykonany, wskazywał-by na pochodzenie grzibietu i ostrza z dwóch źródeł, gdyż występują tu znacz-ne różnice w zawartości fosforu.
Na podstawie porównania sposobów wykonania noży zamieszczonych w li-teraturze referent podał własne obserwacje, które wskazywałyby na istnienie w Polsce lokalnych odchyleń wykonawczych.
Mgr A. Zbierski w dłuższym referacie przedstawił stan obecny badań nad dziejami produkcji metalowej w Polsce oraz stan materiałów źródłowych. Rozważył on znaczenie i rolę źródeł wykopaliskowych, pisanych, językoznaw-czych, etnograficznych, architektonicznych oraz obiektów zachowanych w te-renie. Tej części referatu nie będziemy omawiać, gdyż problemy te są na ogół znane. Z tematyką zebrania bardziej była związana dalsza część referatu, po-święcona głównym problemom badawczym w zakresie historii produkcji me-talowej w Polsce. Uzaisadniając swą wypowiedź rozważaniami nad metodami, które powinny być stosowane, prelegent przedstawił pod dyskusję następu-jące dezyderaty:
1) utworzenie w oparciu o Instytut Historii Kultury Materialnej, Komitet Historii Nauki i Akademię Górniczo-hutniczą komitetu koordynującego, or-ganizującego i planującego dalsze badanie,
1 Por. również artykuł J. P i a s k o w s k i e g o : Badania przedmiotów me-talowych z Grodziska w Zawadzie Lanckorońskiej w nrze 2 „Kwartalnika Historii Nauki i Techniki".
2) utworzenie w ramach IHKM zakładu względnie pracowni dla badań historii produkcji metalowej w Polsce, a na Akademii Górniczo-hutniczej za-kładu historii techniki produkcji metalowej w Polsce,
3) kształcenie nowej kadry o podwójnym wykształceniu archeołogiczno-historycznym i technicznym,
4) ustalenie niektórych f o r m współpracy poszczególnych placówek IHKM z wyższymi uczelniami technicznymi w zakresie zapewnienia pomocy w po-staci konsultacji,
5) nawiązanie współpracy z Zakładem Językoznawstwa PAN,
6) wykonanie przy współudziale Centralnego Zarządu Kopalnictwa Rud mapy rozmieszczenia ruid w skali 1 : 500 000,
7) opracowanie planu badań wykopaliskowych w miejscach dawnej pro-dukcji górniczo-hutniczej; referent wypowiada przy tym pogląd, że badania archeologiczne mogą pomóc technikom przy rozwiązywaniu ich problemów produkcyjnych, dając np. wskazania dla geologów.
Uzupełnieniem zasadniczych referatów były cztery krótkie wypowiedzi, poddające pod dyskusję dalsze sugestie.
Prof. T. Lewicki nawiązując do konieczności współpracy archeologów i nu-mizmatyków z metalurgami postawił następujące dezyderaty:
a) opracowanie metody pozwalającej na ustalanie pochodzenia przedmio-tów z metali szlachetnych (wykorzystując ewentualnie metale śladowe),
Ib) opracowanie metody odczytywania napisów w wytartych blaszkach, c) wyjaśnienia pewnych sposobów bicia monet w starożytności oraz sto-sowanych wówczas zabiegów technologicznych.
Mgr K. Bielenin (Muzeum Archeologiczne w Krakowie) opierając się na stwierdzeniu dużego znaczenia, jakie nabierają badania metaloznawcze w uogólnieniach historycznych, podał wyniki dotychczasowych kontaktów z metalurgami.
Badania żużli hutniczych wykonane przez prof. St. Holewińskiego w r a -mach Katedry Metalurgii Surówki AGH wskazują, że na tej drodze można oczekiwać wyjaśnienia nie tylko metod stosowanych przez hutników w okresach najwcześniejszych, ale również stosunków panujących wówczas w w a r -sztacie wytwórczym.
Badania metalograficzne idą obecnie w dwóch kierunkach: badania zabyt-ków z osad bądź grodów oraz badania obiektów z cmentarzysk całopalnych.
Pierwsze są prowadzone przez mgrà inż. J. Piaskowskiego w Instytucie Odlewnictwa, ponad sto okazów z Piekar pod Krakowem, drugie przez adj. St. Różańskiego w Katedrze Metalografii AGH.
Dr T. Dziekański przedstawił swój pogląd na wartość i możliwości wyko-rzystania źródeł pisanych dla badania hutnictwa metali, zwłaszcza metali nie-żelaznych. Mówca, omawiając prace najdawniejszych autorów, jak mnicha Teofila, Agricoli i innych, wysuwa propozycję wydawania ich po polsku z kompletnymi objaśnieniami. Podawane przez nich poglądy i recepty będą wtedy w pełni zrozumiałe, gdy je przetłumaczy na język współczesny ktoś dobrze obeznany z tematem. Tego winni się podjąć przede wszystkim meta-lurdzy.
Drugą formę współpracy mówca widziałby w konsultacjach i opracowa-niach wycinkowych, a trzecią w przeszkalaniu historyków w zakresie techniki.
Mgr inż. St. Różański przedstawił wynik badań nad przedmiotami z cmen-tarzysk ciałopalnych. Jakkolwiek większość przedmiotów ze stosów nosi wy-raźne ślady zniekształcenia postaci fizycznej, a głównie zmiany pierwotnej struktury wewnętrznej, niemniej jednak na podstawie wtórnych śladów moż-na sądzić o strukturze pierwotnej. Np. w warstwie skorodowanej, a więc utle-nionej, zachowuje się niekiedy siatka pierwotnej struktury krystalicznej. St. Ró-żański przeprowadził próby oznaczania temperatury, jaka panowała w pło-mieniu stosu, oraz czasu przebiegu spalania. W tym celu wykonał on do-świadczenia obrazujące dyfuzję węgla zawartego w stali do wewnątrz przed-miotu zależnie od czasu wyżarzania w podwyższonych temperaturach.
W drugiej części konferencji rozwinęła się dyskusja, przy czym wypowiedzi dotyczyły głównie metod badania, dalszych postulatów badawczych, formy współpracy i wzajemnego przeszkalania badaczy. Mniej uwagi poświęcono sprawom organizacyjnym.
Prof. В. Marconi <Warszawa, Akademia Sztuk Plastycznych) wyraził za-strzeżenia odnośnie do stosowania prób częściowo niszczących obiekty. Wyso-ko oceniając Wyso-kontakty z różnymi dyscyplinami mówca wypowiada się za sto-sowaniem badań mikrochemicznych, nie niszczących i izotopowych.
Prof. К. Jażdżewski zwrócił uwagę na konieczność masowych badań tech-nologicznych, gdyż tylko na podstawie wielu wyników można by dojść do właściwych uogólnień. Powołuje się przy tym dyskutant na przykład maso-wych badań antropologicznych z okresu międzywojennego. Prof. Jażdżewski wysunął też konieczność ustalenia metody badań wielowarstwowych oraz podkreślił celowość tworzenia katedr historii techniki w uczelniach technicz-nych.
Prof. К. Maślankiewicz zwrócił uwagę na celowość współpracy z minera-logami. Podkreślił on też konieczność stosowania metod nie niszczących. Dla badań pośpiesznych sugerował stosowanie metody probierczej na kamieniu.
Zdaniem mgra A. Szperla (Zakład Historii Nauki PAN) inż. J. Piaskowski stosuje rozrzutną ilość próbek. Dyskutant rozwinął też kwestię metod nie-niszczących, kroplowych.
Mgr inż. M. Radwan nadmienił, że dotychczasowe wyniki prac ośrodka krakowskiego osiągnięte zostały przy użyciu środków i ludzi będących aktual-nie do dyspozycji. Masowe badania, o których mówił prof. Jażdżewski, muszą się oprzeć na specjalnych laboratoriach. Natomiast na uczelniach technicznych i w instytucjach badawczych powinny być rozwiązywane problemy o wyjąt-kowym znaczeniu oraz problemy Skomplikowane. Mówca przypomniał o su-gestii prof. A. Krupkowskiego powtórzenia prób otrzymania żelaza w ognisku pierwotnym.
Mgr inż. S. Płuszczewski wysunął myśl stosowania metody magnetome-trycznej przy poszukiwaniu gniazd żużli hutniczych.
Prof. Z. Rajewski zalecał — celem uzyskania wyników kompleksowych — badać zespoły osadnicze. Podkreślił on również konieczność wprowadzania metod eksperymentalnych.
Z postulatów wysuniętych przez 'uczestników dyskusji należy również od-notować następujące:
— w czasie najbliższym skoncentrować wysiłki badawcze na okresie rzym-skim oraz na terenach Łysogór (prof. Hensel i doc. Pazdur);
— opracować słownik terminologiczny metaloznawczy, zwłaszcza średnio-wieczny, dla użytku archeologów i historyków (prof. Rajewski);
— przystąpić do utworzenia centralnej roboczej bibliografii historii hutni-ctwa (prof. Marconi, mgr Zbierski i inni);
— przeprowadizić próby procesu dymarkowego (prof. Rajewski, inż. Rad-wan, mgr Bielenin);
— wzmocnić ośrodek krakowski przez wprowadzenie przedstawicieli pe-trografii, mineralogii i chemii (prof. Maślankiewicz, mgr Szperl, prof. Rajew-ski, prof. Olszewski).
Co się tyczy szkolenia archeologów w zakresie umiejętności technicznych, a techników w zakresie historycznym, dyskutanci byli zgodni, że szkolenie wielobranżowych specjalistów jest nieopłacalne, a sugestię mgra Zbierskiego, aby archeolodzy posiadali wiedzę .teoretyczną z zakresu geologii kopalnej, podstaw górnictwa, geochemii, metalurgii, metaloznawstwa i obróbki cieplnej oraz petrografii — oceniono jako nierealną (doc. Nadolski, doc. Pazdur). Musi więc rozwijać się współpraca między dyscyplinami.
W związku z wnioskiem mgra Zbierskiego, aby stworzyć specjalny komi-tet koordynacyjny idla prac nad historią hutnictwa, zwrócono uwagę (doc. Pazdur, inż. Radwan, prof. Olszewski), że rolę tę spełnia już Zespół Historii Polskiej Techniki Hutniczej oraz komisja porozumiewawcza pomiędzy Insty-tutem Historii Kultury Materialnej a Komitetem Historii Nauki.
Prof. Olszewski podsumowując obrady stwierdził, że konferencja wzbudzi-ła duże zainteresowanie, spełniwzbudzi-ła więc swe zadania. "Wykazawzbudzi-ła ona, że podob-ne konferencje byłyby celowe w zakresie współpracy archeologów z innymi dyscyplinami technicznymi i przyrodniczymił.
M. Radwan
