• Nie Znaleziono Wyników

Konkurencyjność polskich przedsiębiorstw w warunkach integracji europejskiej

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Konkurencyjność polskich przedsiębiorstw w warunkach integracji europejskiej"

Copied!
14
0
0

Pełen tekst

(1)Zesz yty Naukowe nr. 727. 2007. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. Katarzyna Bartusik Katedra Procesu Zarzàdzania. KonkurencyjnoÊç polskich przedsi´biorstw w warunkach integracji europejskiej 1. Uwagi wst´pne Wspó∏czeÊnie ka˝de przedsi´biorstwo odczuwa zagro˝enie ze strony konkurencji i stara si´ jà oceniç pod kàtem jej mo˝liwoÊci, co wi´cej, jego nastawienie na konkurencj´ staje si´ wa˝nym sk∏adnikiem strategii marketingowej i przewodnià zasadà prowadzenia gry rynkowej. Nale˝y przy tym zauwa˝yç, ˝e w gospodarce rynkowej konkurencja pe∏ni istotne funkcje, wÊród których nale˝y wymieniç: dokonanie podzia∏u dochodów mi´dzy jednostkami gospodarczymi zgodnie z zasadà sprawnoÊci rynkowej tych jednostek, przy czym tak przeprowadzony podzia∏ dochodów decyduje o alokacji czynników wytwórczych; tworzenie struktury poda˝y i jej rozk∏adu odbywa si´ zgodnie z preferencjami nabywców, ustalonymi w wyniku ich g∏osowania na rynku za pomocà znaków pieni´˝nych; sterowanie czynnikami wytwórczymi jest ukierunkowane na sfery dzia∏alnoÊci gospodarczej, które zapewniajà ich efektywne wykorzystanie mierzone kategoriami rynkowymi – mikroekonomicznymi; zapewnienie sta∏ego wdra˝ania post´pu technicznego i innowacji [Przybyciƒski 1997, s. 31]. Ka˝da firma dzia∏ajàca w warunkach post´pujàcej ekspansji rynkowej innych firm (krajowych, zagranicznych) nie mo˝e pozostaç oboj´tna wobec dzia∏aƒ konkurencji. Co wi´cej, musi znaç swoich konkurentów, identyfikowaç czynniki decydujàce o jej konkurencyjnoÊci i stosowaç instrumenty gwarantujàce bycie konkurencyjnym na rynku. Jest to szczególnie istotne w warunkach integracji rynku europejskiego. Kraje Unii Europejskiej wypracowa∏y pewne standardy dotyczàce zachowaç przedsi´biorstw b´dàcych uczestnikami tego rynku. Stàd te˝ moje zainteresowanie tà problematykà w ramach niniejszego artyku∏u, w którym pragn´ zwróciç uwag´ na kluczowe czynniki decydujàce.

(2) 74. Katarzyna Bartusik. o konkurencyjnoÊci polskich przedsi´biorstw na rynku globalnym oraz na pewne mo˝liwoÊci stojàce przed polskimi przedsi´biorstwami dà˝àcymi do wzrostu konkurencyjnoÊci na rynku.. 2. Jednolity rynek wewn´trzny UE W ramach UE obowiàzujà w wielu dziedzinach wynikajàce z aquis communauitaire – jednolite regu∏y gry. Cz∏onkostwo Polski w strukturach unijnych oznacza dla przedsi´biorstw przede wszystkim koniecznoÊç dostosowania si´ do wymogów jednolitego rynku wewn´trznego (JRW). Stanowi to zadanie, którego realizacja w samej UE stwarza∏a liczne problemy. Pe∏na inkorporacja ustawodawstwa JRW nastàpi∏a w kilka lat po symbolicznym 1992 r. Udzia∏ w JRW jest zwiàzany z warunkami ostrzejszej konkurencji, nak∏ada wymóg znacznej przejrzystoÊci regu∏ i rozmiarów pomocy publicznej dla sektorów i firm, co niewàtpliwie wp∏ywa na ich pozycj´ konkurencyjnà. Szanse i zagro˝enia dla polskich przedsi´biorstw wià˝e si´ z likwidacjà barier dla pe∏nej swobody przep∏ywu towarów, us∏ug, pracy i kapita∏u mi´dzy Polskà a UE, jak równie˝ z zachowaniem zasady wolnoÊci przedsi´biorczoÊci i swobody przep∏ywu p∏atnoÊci. Ca∏kowita liberalizacja obrotów oraz wymóg pe∏nego wdro˝enia aquis communauitaire na etapie cz∏onkostwa prowadzà do zaostrzenia warunków konkurencji na rynku towarów i us∏ug. Obecnie wartoÊç dodana przeznaczona na eksport z Polski stanowi ok. 8% PKB. WejÊcie Polski do Unii oznacza, ˝e wysokie wymagania dotyczàce jakoÊci cen, terminowoÊci dostaw, poziomu us∏ug posprzeda˝nych, którym dotychczas musieli sprostaç eksporterzy dotyczà wytwórców pozosta∏ych, tj. 92% PKB. W skali makroekonomicznej w perspektywie Êredniookresowej mo˝e to doprowadziç do pog∏´bienia deficytu bilansu obrotów bie˝àcych, natomiast w perspektywie mikroekonomicznej mo˝e to doprowadziç do upadku przedsi´biorstw przy braku inwestycji i niewystarczajàcej zdolnoÊci do zapewnienia przedsi´biorstwu (bran˝y) odpowiedniej pozycji konkurencyjnej i miejsca na rynku wewn´trznym UE. O potrzebie inwestycji w nowe technologie Êwiadczà dane, które jednoznacznie wskazujà na wysoki stopieƒ dekapitalizacji majàtku trwa∏ego. Przeci´tny stopieƒ zu˝ycia maszyn i urzàdzeƒ w przemyÊle w 1996 r. wyniós∏ 67,3%. Na poczàtku lat 90. ok. 20% maszyn i urzàdzeƒ pochodzi∏o sprzed 1970 r., a 60% z lat 80. Wed∏ug tych samych badaƒ Êredni okres rotacji maszyn i urzàdzeƒ w ca∏ej polskiej gospodarce si´ga∏ 11,4 lat, a dla przemys∏u 12,9. Dla porównania w paƒstwach cz∏onkowskich Unii Europejskiej okres wymiany jest dwukrotnie krótszy i wynosi 6,5 roku. Zmiana tej sytuacji wymaga zwi´kszenia udzia∏ów na badania i rozwój, finansowanych zarówno ze Êrodków bud˝etu centralnego, jak i ze Êrodków przedsi´biorstw. Z jednej strony trudna sytuacja bud˝etowa powoduje, ˝e nak∏ady te nie sà priotetem pierwszoplanowym. Z drugiej strony nak∏ady firm sà ograniczone, a prawdziwym problemem jest.

(3) KonkurencyjnoÊç polskich przedsi´biorstw.... 75. zarówno brak kapita∏u, jak i ÊwiadomoÊci koniecznoÊci zmian w ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstwach. Ograniczona rola i rozwój sektora B + R w Polsce jest pochodnà zarówno niskiego poziomu finansowania, jak i zmian z poczàtku okresu transformacji, które przyczyni∏y si´ do likwidacji wielu oÊrodków badawczo-rozwojowych i emigracji naukowców. WejÊcie natomiast kapita∏u zagranicznego oznacza∏o najcz´Êciej korzystanie przez nowych w∏aÊcicieli z us∏ug w∏asnych (zagranicznych) oÊrodków badawczo-rozwojowych. S∏aboÊcià procesów B + R w polskich przedsi´biorstwach jest rownie˝ ich zbyt s∏aba integracja z marketingiem, co wskazuje na brak orientacji rynkowej wielu przedsi´biorstw. W tym kontekÊcie istotne staje si´ tak˝e podniesienie sprawnoÊci innowacyjnych oraz obni˝enie kosztów. Zapewnienie wysokiej sprawnoÊci organizacyjnej staje si´ trudniejsze, gdy w procesie innowacyjnym uczestniczà kooperanci przedsi´biorstwa (m.in. dostawcy i odbiorcy). W Êwietle powy˝szych uwag warto podkreÊliç, ˝e wobec ograniczonych mo˝liwoÊci podejmowania przedsi´wzi´ç innowacyjnych w polskich przedsi´biorstwach oraz niezadowalajàcego cz´sto stanu pozosta∏ych ich zasobów szczególnej rozwagi wymaga wybór zakresu przedmiotowego innowacji oraz dobór strategii innowacyjnej. Szczególnà uwag´ nale˝y poÊwi´ciç podejmowaniu przedsi´wzi´ç o niskiej kapiata∏och∏onnoÊci, a wi´c np. zwiàzanych z usprawnieniami organizacji procesów przedsi´biorstwa, zapewniajàcych popraw´ ich konkurencyjnoÊci i lepsze zarzàdzaniu wiedzà (co stanowi konieczny warunek wzrostu innowacyjnoÊci), a tak˝e kszta∏towanie proinnowacyjnej kultury organizacyjnej. Nale˝y rownie˝ podkreÊliç, i˝ firmy europejskie wzmacniajà swojà przewag´ konkurencyjnà dzi´ki skutecznemu zarzàdzaniu. Nie bez znaczenia jest wspomaganie tych procesów najnowszymi technologiami informacyjnymi (IT). Polskie firmy, które chcia∏yby wspó∏zawodniczyç z najlepszymi zachodnimi korporacjami, powinny nastawiç si´ na zmiany dotychczas u˝ywanych systemów wspomagajàcych zarzàdzanie (ERP). Systemy wspomagajàce zarzàdzanie przesz∏y rewolucj´ zwiàzanà z integracjà Polski ze strukturami UE. Firmy, które powa˝nie myÊlà o dzia∏alnoÊci na wspólnym rynku europejskim, muszà dostosowaç si´ do unijnych procedur i standardów. ERP zawierajà zestaw modu∏ów wspomagajàcych zarzàdzanie firmà oraz komplet narz´dzi zapewniajàcy integracj´ ze Êrodowiskiem informatycznym i rozwój systemu. Nowoczesne systemy ERP drugiej generacji skutecznie wspomagajà zarzàdzanie niewielkimi firmami budowlanymi, us∏ugowymi czy produkcyjnymi. Umo˝liwiajà tak˝e wspó∏prac´ z jednostkami bud˝etowymi oraz instytucjami finansowymi, bankowymi, towarzystwami ubezpieczeniowymi, funduszami inwestycyjnymi. Spe∏niajà wymogi funkcjonowania firmy jako przedsi´biorstwa dzia∏ajàcego w czasie rzeczywistym. Firmy powinny byç przygotowane na takie dostosowanie aplikacji, które umo˝liwiajà prowadzenie ksi´gowoÊci, gospodarki magazynowej oraz fakturowanie, ∏àcznie z mo˝liwoÊcià rejestracji filii przedsi´biorstwa w innym kraju UE. Te przedsi´biorstwa, którym zale˝y na skutecznym konkurowaniu z korporacjami europejskimi powinny pomyÊleç o inwestycjach.

(4) 76. Katarzyna Bartusik. w technologie pozwalajàce na zarzàdzanie w ruchu. Technologie mobilne przekszta∏cajà przedsi´biorstwo dzia∏ajàce w czasie rzeczywistym w doskonale elastycznà infrastruktur´, mogàcà w krótkim czasie dostosowaç si´ do zmieniajàcych si´ wymagaƒ rynku i potrzeb zg∏aszanych przez klienta. Dzi´ki tzw. wiadomoÊciom b∏yskawicznym i praktycznie nieograniczonemu dost´powi do zasobów korporacyjnych uzyskuje si´ mo˝liwoÊç sprawnej obs∏ugi klientów, co automatycznie przek∏ada si´ na ograniczenie kosztów obs∏ugi i sprzeda˝y. Handlowcy dysponujà dost´pem do zleceƒ oraz wszelkich instrukcji sprzeda˝y, publikowanych na serwerach firmy, bez straty czasu na poszukiwanie informacji. Papierowa biuroktacja zosta∏a wyeliminowana, skróci∏ si´ czas operacji, a zwi´kszy∏ dost´p do najbardziej aktualnych danych. Wiele przedsi´biorstw w Polsce wprowadzi∏o systemy wspomagajàce zarzàdzanie, cz´Êç przesz∏a tak˝e ewolucj´ swojej struktury w stron´ tzw. firmy mobilnej. Wiele firm w Polsce mo˝na uznaç za mobilne, przedsi´biorstwa sektora telekomunikacyjnego, transportowego, spedycyjnego, handlowego i us∏ugowego spe∏niajà wymagania komunikacji i przetwarzania danych w ruchu. Istotne znaczenie zastosowania technologii informatycznych wynika z faktu, ˝e wspó∏czeÊnie jednym z warunków funkcjonowania przedsi´biorstw jest umiej´tne zarzàdzanie informacjami. Przy∏àczenie np. ma∏ej firmy handlowej do funkcjonujàcych wirtualnych rynków pozwoli jej nawiàzaç nowe kontakty biznesowe, a niekiedy nawet rozszerzyç rynki zbytu, komunikacj´ z rynkiem itp. bez ponoszenia zbyt du˝ych nak∏adów. Ma∏e firmy handlowe majà ponadto szereg zadaƒ do wykonania w celu zwi´kszenia swojej konkurencyjnoÊci, jak chocia˝by zaniechanie tradycyjnego formu∏owania oferty asortymentowo-us∏ugowej i mechanicznego naÊladowania uniwersalizacji asortymentu, stosowanej w wielkopowierzchniowych obiektach handlowych przez zagraniczne sieci handlowe, co nie daje najlepszego efektu w sklepach do 50 m2 sali sprzeda˝owej. Wa˝ne jest te˝ zdecydowane wzmocnienie procesów integracyjnych krajowych firm handlowych, rezygnacja z konkurencji w kanale dystrybucji na rzecz wspó∏pracy i porzucenia powszechnej w Polse filozofii win-lose (ja zyskuj´ a ty tracisz) na rzecz win-win (ja zyskuj´ i ty te˝ zyskujesz), wzmocnienie merchandisingu handlowego (wzmocnienie wizerunku firmy, optymalizacja oferty asortymentowej, racjonalizacja wykorzystania powierzchni sklepowej, optymalizacja dzialaƒ promocyjnych. Niska innowacyjnoÊç techniczna pozostaje istotnà s∏aboÊcià polskich przedsi´biorstw. Do podstawowych przyczyn takiego stanu nale˝y zaliczyç niskie mo˝liwoÊci akumulacyjne polskich przedsi´biorstw przy wysokich w latach 90. kosztach kredytu, s∏aboÊç instytucji wspierajàcych dzia∏ania innowacyjne przedsi´biorstw, niska sprawnoÊç s∏u˝b B + R w przedsi´biorstwach, a jak wskazujà badania wzmacnianie tych s∏u˝b nie nale˝y do priorytetowych dzia∏aƒ polskich przedsi´biorstw, tak˝e niskà jakoÊç wspó∏pracy mi´dzy przedsi´biorstwami a sektorem tworzenia wiedzy, wreszcie zbyt wolno przebiegajàce procesy restrukturyzacji polskich przedsi´biorstw..

(5) KonkurencyjnoÊç polskich przedsi´biorstw.... 77. Powszechnie przyjmuje si´, ˝e celem restrukturyzacji przedsi´biorstwa jest jego lepsze przystosowanie do dzia∏ania w warunkach gospodarki rynkowej, której istotà jest konkurowanie. Cele, jakie przyÊwiecajà restrukturyzacji mo˝na sprowadziç do umo˝liwienia wzrostu ekonomicznej efektywnoÊci, konkurencyjnoÊci, a tak˝e poprawy sprawnoÊci organizacyjnej i elastycznoÊci dzia∏ania. W nieco innym, lecz podobnym uj´ciu celem restrukturyzacji jest uzyskanie lepszej pozycji strategicznej na rynku, a w konsekwencji osiàgni´cie korzystniejszych wyników ekonomicznych. Procesy restrukturyzacyjne podejmowane w polskich przedsi´biorstwach winny zmierzaç do zlikwidowania nast´pujàcych luk: technologicznej, inwestycyjnej, badawczo-rozwojowej, innowacyjnej, majàtkowej, kadrowej, edukacyjnej, marketingowej itd. Bardzo cz´sto wskazuje si´, i˝ przyczynà zbyt wolnych zmian restrukturyzacyjnych w przedsi´biorstwach b´dàcych jednostkami paƒstwowymi jest tzw. zjawisko trójkàta bermudzkiego, które polega na tym, ˝e podstawowe oÊrodki w∏adzy przedsi´biorstwa, tj. dyrekcja, zwiàzki zawodowe, samorzàd pracowniczy, majà zazwyczaj doÊç w∏adzy, by wzajemnie si´ blokowaç, a jednoczeÊnie zbyt ma∏o, by przeprowadzaç konstruktywne dzia∏ania. Mówi si´ równie˝, ˝e z takà sytuacjà mamy do czynienia w przedsi´biorstwach przekszta∏conych w∏asnoÊciowo.. 3. ZdolnoÊç polskich przedsi´biorstw do konkurowania na zintegrowanym europejskim rynku Unia Europejska jest obszarem daleko posuni´tej integracji gospodarczej, gdzie usuni´to wi´kszoÊç instytucjonalnych przeszkód w przep∏ywie towarów, us∏ug, ludzi i kapita∏u mi´dzy poszczególnymi krajami, dokonano równie˝ znacznego ujednolicenia legislacji gospodarczej, dzi´ki czemu przedsi´biorstwa z ró˝nych krajów mogà konkurowaç ze sobà w ramach mo˝liwoÊci jednolitych prawnych regu∏ gry na jednym wspólnym europejskim rynku. WejÊcie Polski do Unii Europejskiej jest wielkim wyzwaniem, które dotyczy nie tylko kraju jako ca∏oÊci, ale tak˝e, a mo˝e przede wszystkim, jednostek gospodarczych funkcjonujàcych i gospodarujàcym na rynku polskim. Na procesy integracyjne oraz wszelkie zmiany dokonujàce si´ pod ich wp∏ywem nak∏adajà si´ przemiany strukturalne polskiej gospodarki. Pod ˝adnym pozorem nie mo˝na tych procesów oddzieliç, mo˝na tu u˝yç stwierdzenia, ˝e sà one wzgl´dem siebie komplementarne, wzajemnie si´ przenikajà i jednoczeÊnie warunkujà, a w kompleksie ich oddzia∏ywania znajdujà si´ poszczególne podmioty rynkowe, do których zaliczamy podmioty gospodarcze oraz konsumentów. W za∏o˝eniu unijne regu∏y, które majà dostosowaç naszà gospodark´ do europejskich realiów i wymusiç dokonanie niezb´dnych zmian, majà stanowiç tym samym czynnik mobilizujàcy i pobudzajàcy aktywnoÊç wszystkich podmiotów decyzyjnych we wszystkich obszarach i sferach ich dzia∏alnoÊci. Zmiany, jakie dokonujà si´ w naszym kraju tworzà nowe warunki, nowe otoczenie dla podmiotów gospodarczych, stanowiàc jednoczeÊnie dla nich nowe wyzwa-.

(6) 78. Katarzyna Bartusik. nia i powodujàc zarazem modyfikacj´ i przeobra˝enia ich zachowaƒ oraz decydujàc o przygotowaniu i umiej´tnoÊci przystosowania tych podmiotów do dzia∏aƒ w nowych warunkach. W Unii zosta∏y wypracowane pewne ogólne zasady, które stanowià podstaw´ funkcjonowania podmiotów, decydujà o sposobie realizacji podstawowych celów i zadaƒ, a jednoczeÊnie stanowià uwarunkowania dzia∏alnoÊci podmiotów rynkowych. Wymienia si´ wÊród nich nast´pujàce: zasad´ integracji rynkowej z ograniczonym zakresem interwencji w∏adz publicznych, jednoÊci, poszanowania ró˝norodnoÊci, konwergencji i spójnoÊci, ochrony modelu socjalnego, otwartoÊci dla krajów europejskich, integracji z gospodarkà Êwiatowà itd. Bardzo wa˝nà kwestià w procesie zarzàdzania przedsi´biorstwem staje si´ w obliczu procesów integracyjnych znaczenie przewagi konkurencyjnej. Przewaga ta to zdolnoÊç Êwiadomego identyfikowania, wdra˝ania, rozwoju, ochrony oraz czerpania korzyÊci z takich unikalnych zasobów i umiej´tnoÊci (z zakresu wszystkich realizowanych w organizacji ogniw ∏aƒcucha wartoÊci), które b´dàc poszukiwanymi i cenionymi na rynku nie sà dost´pne w takim samym wymiarze. Wy˝ej wymieniona zdolnoÊç z punktu widzenia zarzàdzania strategicznego przedsi´biorstwem jest krytycznym czynnikiem sukcesu rynkowego, gdy˝ jest podstawà procesu tworzenia i zaw∏aszczania wartoÊci rynkowych w wi´kszym stopniu ni˝ udaje si´ konkurentom. Efektem jest wi´kszy potencja∏ wzrostu i wi´ksza wartoÊç firmy w oczach inwestorów [Ob∏ój 2001, s. 3]. Znaczenie tego zagadnienia roÊnie, gdy spojrzymy na nie w aspekcie sytuacji konkurencyjnej polskich przedsi´biorstw na rynkach Unii Europejskiej. Z jednej strony w konsekwencji integracji roÊnie groêba upadku wielu polskich przedsi´biorstw na skutek konfrontacji z nowà rzeczywistoÊcià i niedostosowaniem si´ do unijnych warunków konkurowania. Z dost´pnych wyników badaƒ oraz analiz wynika, ˝e po wejÊciu Polski do UE zak∏adano, ˝e oko∏o po∏owy polskich firm mo˝e upaÊç, jak widaç ten scenariusz si´ nie sprawdzi∏. Z drugiej zaÊ strony nie nale˝y pomijaç faktu, ˝e umiej´tne rozpocz´cie i systematyczne prowadzenie dzia∏aƒ w zakresie budowy oraz podtrzymywania przewagi konkurencyjnej u∏atwi funkcjonowanie polskich przedsi´biorstw w Unii Europejskiej. Âwiadome identyfikowanie, rozwijanie êróde∏ przewagi konkurencyjnej, dobór optymalnych w danych warunkach strategii rynkowych oraz ich wykorzystanie przynoszà wymierne efekty. Tego rodzaju badania podejmowa∏y badane przedsi´biorstwa na rynkach UE by∏y to m.in.: aktywne poszukiwanie partnerów oraz klientów na rynkach europejskich (budujàc swà unikalnà architektur´ strategicznà, czyli sieç powiàzaƒ firmy), inwestycje ukierunkowane na dziedziny prowadzàce do innowacyjnych rozwiàzaƒ w ró˝nych sferach ich funkcjonowania, tj. np. inwestycje w najwy˝szej klasy technologie i park maszynowy (91% ankietowanych przedsi´biorstw), nowoczesne systemy ca∏oÊciowego zarzàdzania firmà (83%), zamiany w strukturze organizacyjnej (74%) oraz zmiany w stosowanym marketingu i systemach promocji (70%), bazowanie na cenionych na rynkach mi´dzynarodowych zasobach strategicznych, takich jak: w∏asna marka (87,5%) wysokie kwalifikacje pracowników (84% an-.

(7) KonkurencyjnoÊç polskich przedsi´biorstw.... 79. kietowanych), pozycja i doÊwiadczenie na rynku krajowym (81%), stosowanie si´ do coraz wi´kszej liczby norm europejskich (z przeprowadzonych badaƒ wynika∏o, i˝ prawie 70% poddanych ocenie norm znanych by∏o respondentom w stopniu co najmniej dostatecznym, a prawie 30% w stopniu co najmniej dobrym). Najbardziej znane, a zarazem najcz´Êciej stosowane by∏y normy jakoÊciowe. Na drugim miejscu plasowa∏y si´ normy techniczne, które uwa˝ane by∏y za bardzo przydatne i nie nastr´czajàce trudnoÊci przy ich egzekwowaniu), wykorzystywanie najefektywniejszych w obecnych warunkach rynkowych zintegrowanych, jakoÊciowo-kosztowych strategii budowy przewagi konkurencyjnej [Adamik 2003, s. 197]. Przedsi´biorstwa te, jak podaje A. Adamik, uzyskiwa∏y wy˝sze od przeci´tnych w swych bran˝ach udzia∏y sprzeda˝y eksportowej w sprzeda˝y ogó∏em, co wskazywa∏o na ich wy˝szà konkurencyjnoÊç, a jednoczeÊnie pozwala∏o wnioskowaç co do wi´kszych mo˝liwoÊci w zakresie budowy ich d∏ugookresowej przewagi konkurencyjnej na tych rynkach [2003, s. 198] potwierdzajà to zaprezentowane przez t´ Autork´ badania (tabela 1). Tabela 1. Wybrane czynniki konkurencji a procent sprzeda˝y eksportowej Liczba przedsi´biorstw stosujàcych dany czynnik Czynniki konkurencji. przedsi´biorstwa osiàgajàce od 40 do 70% sprzeda˝y eksportowej. Poziom kwalifikacji pracowników. przedsi´biorstwa osiàgajàce powy˝ej 70% sprzeda˝y eksportowej. Odsetek badanych przedsi´biorstw konkurujàcych na rynku UE za pomocà danego czynnika 100% = 32 firmy. 10. 8. 84,4. JakoÊç. 7. 5. 72. UnikalnoÊç wyrobów. 6. 6. 59. Pozycja na polskim rynku. 7. 4. 56. Cena. 5. 4. 50. Alianse strategiczne z partnerami zagranicznymi. 5. 6. 44. èród∏o: [Adamik 2003, s. 198].. Na podstawie powy˝szych wyników badaƒ mo˝na powiedzieç, ˝e budowanie przewagi konkurencyjnej dla polskich jednostek gospodarczych staje si´ zaj´ciem priorytetowym. Niewàtpliwie wiele przedsi´biorstw polskich musi podejmowaç szereg dzia∏aç inwestycyjnych w celu dostosowania si´ do standardów europejskich i aby tym samym byç konkurencyjnym w stosunku do.

(8) 80. Katarzyna Bartusik. przedsi´biorstw zagranicznych i krajowych, aby uzyskaç zdolnoÊç konkurencyjnà. Kadra mened˝erska musi pami´taç, i˝ raz zdobyta przewaga konkurencyjna wymaga dalszych zabiegów o charakterze inwestycyjnym, by w ten sposób prowadziç do odnowy êróde∏ przewagi konkurencyjnej. W ramach dzia∏aƒ z tego zakresu wykorzystywanych w praktyce mo˝na wymieniç: rozwijanie nowych obszarów przywództwa, zwi´kszenie posiadanych mo˝liwoÊci poprzez ciàg∏y rozwój lub radykalne rekonfiguracje obecnie wykorzystywanych procesów, mo˝liwoÊci, zasobów itp., przyj´cie alternatywnych zasobów, które zagra˝ajà pozycji przedsi´biorstwa, inwestycje w poszerzanie zasobów o nowe, konkurencyjne aktywa.. 4. Czynniki konkurencyjnoÊci polskich przedsi´biorstw w warunkach integracji Przedsi´biorstwa, aby mog∏y konkurowaç, muszà posiadaç odpowiedni potencja∏ konkurencyjnoÊci, tj. system zasobów materialnych i niematerialnych umo˝liwiajàcych przedsi´biorstwu zastosowanie optymalnych instrumentów skutecznego konkurowania na mi´dzynarodowych rynkach. ZdolnoÊç do konkurowania w du˝ej mierze jest uzale˝niona od tego, co przedsi´biorstwo posiada, czym dysponuje i w jakim stopniu potrafi to wykorzystaç. Efekty dzia∏alnoÊci przedsi´biorstwa sà wyra˝one m.in. przez takie parametry, jak: udzia∏ w rynku, zyskownoÊç, wskaêniki finansowe itd. Sam pomiar zdolnoÊci do konkurowania jest procesem z∏o˝onym, jednak trudnym do zrealizowania w praktyce. Istnieje szereg metod, narz´dzi, za pomocà których mo˝emy oceniç mo˝liwoÊci przedsi´biorstwa w zakresie konkurowania. WÊród nich wyró˝niamy metody: bazujàce na ocenach zasobów przedsi´biorstwa: oceny sk∏adników potencja∏u konkurencyjnoÊci przedsi´biorstwa w porównaniu do analogicznych sk∏adników przedsi´biorstw konkurujàcych, metoda kluczowych czynników sukcesu, ocena elastycznoÊci zasobów; metody koncentrujàce si´ na dostosowaniu oferty przedsi´biorstwa do wymagaƒ klienta: ocena instrumentów konkurowania przedsi´biorstwa, czynniki sukcesu rynkowego – pomiar wartoÊci dla klienta [Chodorek 2003, s. 230]. Bioràc pod uwag´ powy˝sze informacje, wa˝ne staje si´ ustalenie, które z czynników b´dà odgrywa∏y istotnà rol´ w osiàganiu sukcesu przez polskie przedsi´biorstwa w warunkach integracji europejskiej. Grupa tych czynników mo˝e byç liczna, jednak wÊród najwa˝niejszych, tzn. majàcych znaczenie priorytetowe, zaliczyç nale˝y stopieƒ wykwalifikowania kadry pracowniczej, w tym równie˝ kadry mened˝erskiej. Bardzo wa˝ne sà kwalifikacje pracowników na ró˝nych szczeblach. W krajach UE przedsi´biorstwa przeznaczajà du˝e fundusze na doskonalenie kadry, niestety w Polsce sà to znikome kwoty rz´du 0,1% do 0,3% kosztów lub ˝adne. Polskie przedsi´biorstwa muszà byç jednak Êwiadome faktu, ˝e je˝eli nie wygospodarujà kwoty na ten cel, to nie majà szans konkurowania na rynkach Unii Europejskiej. Istotne jest posiada-.

(9) KonkurencyjnoÊç polskich przedsi´biorstw.... 81. nie nowoczesnej technologii i wysoka jakoÊç oferowanych produktów, us∏ug oraz ciàg∏e jej doskonalenie, umiej´tnoÊci marketingowe w szczególnoÊci w zakresie pozyskiwania i wykorzystywania informacji dotyczàcej konkurencji, atrakcyjne ceny produktów i us∏ug, niskie koszty produkcji (w tym niskie koszty pracy), kondycja ekonomiczno-finansowa firmy majàca wp∏yw na konkurencyjnoÊç firmy, a co za tym idzie stanowiàca podstaw´ do uzyskania dodatkowego kapita∏u (wysoki poziom kapita∏u obrotowego), nowoczesne surowce i materia∏y, najlepiej tanie, które b´dà wykorzystywane do produkcji nowoczesnych wyrobów, elastycznoÊç dzia∏ania (zdolnoÊç szybkiego reagowania na zmiany rynkowe), optymalna logistyka dostosowana do nowych wymagaƒ pozwalajàca docieraç do jak najtaƒszych zasobów produkcyjnych, szeroki zakres Êwiadczonych us∏ug (oferta kompleksowa), niski koszt jednostkowy, innowacyjnoÊç, znajomoÊç rynku oraz jego prognozowanie, rozwój i wykorzystanie technologii informatycznych i Internetu, nowoczesny park maszynowy, w∏asne zaplecze B + R, posiadanie certyfikatów ISO, opracowanie odpowiedniej strategii zdolnej usatysfakcjonowaç klienta, rozwini´ta sieç dystrybucji, dzia∏ania proeksportowe i globalne formy dzia∏ania (sprzeda˝, produkcja), mo˝liwoÊç przetrwania trudnych okresów, d∏ugoterminowe porozumienia handlowe z klientami, znalezienie inwestora strategicznego (jest to wa˝ne szczególnie dlatego, ˝e polskie przedsi´biorstwa nie dysponujà odpowiednim kapita∏em skierowanym na dzia∏ania majàce umocniç ich pozycj´ konkurencyjnà na rynku, które pozwoli∏yby polskim firmom na dorównanie przedsi´biorstwom zachodnim), mo˝liwoÊç zastosowania wyrobów w innych rozwijajàcych si´ bran˝ach, uruchamianie pokrewnych dzia∏alnoÊci, inwestowanie w rozwój zasobów ludzkich (bardzo wa˝ne sà tutaj system szkoleƒ i doskonalenia zawodowego), zmiana mentalnoÊci zatrudnionych, uczestniczenie w dzia∏aniach lobby, korzystne warunki dostaw, inwestycje [Chodorek 2003, s. 230–236]. Wy˝ej wymienione czynniki stanowià grup´, która pozwoli polskim przedsi´biorstwom byç konkurencyjnymi na unijnym, globalnym rynku. Stanowià one wyznacznik konkurencyjnoÊci polskich przedsi´biorstw na rynku globalnym. Mo˝na pokusiç si´ tu o stwierdzenie, ˝e nasze przedsi´biorstwa b´dà musia∏y nauczyç przez zaledwie kilka lat tego, na co firmy w rozwini´tych paƒstwach mia∏y dziesi´ciolecia – umiej´tnoÊci skutecznego dzia∏ania w warunkach ostrej konkurencji. Taka konkurencja oznacza, ˝e bez wzgl´du na wielkoÊç oraz miejsce prowadzenia dzia∏alnoÊci muszà coraz cz´Êciej i intensywniej walczyç o przetrwanie oraz obron´ w∏asnej pozycji. W gospodarce globalnej konkurencyjnoÊç przedsi´biorstw nie mo˝e byç ju˝ oceniana tylko w skali krajowej na tle innych przedsi´biorstw w sektorze, ale konieczna staje si´ jego ocena w skali mi´dzynarodowej. Jak pisze J. Bieliƒski, konkurencyjnoÊç w skali mi´dzynarodowej zale˝y od: – charakteru rynku sektora (czy jest rozproszony czy skoncentrowany), – dojrza∏oÊci produktu i d∏ugoÊci jego cyklu ˝ycia, – stopnia koncentracji w sektorze, – liczby i rodzajów grup strategicznych [KonkurencyjnoÊç... 2005, s. 16]..

(10) Katarzyna Bartusik. 82. Znaczàce sà tutaj ró˝nice wynikajàce ze strony popytowej i poda˝owej. Przyk∏adowe czynniki prezentuje tabela 2. Tabela 2. Czynniki konkurencyjnoÊci Od strony popytowej Cena JakoÊç Sieç dystrybucji Obs∏uga posprzeda˝na Marka. Od strony poda˝owej Sytuacja ekonomiczna przedsi´biorstw Mo˝liwoÊci produkcyjne przedsi´biorstw (wielkoÊç majàtku i jego produktywnoÊç) itd.. èród∏o: opracowanie w∏asne.. Przedsi´biorstwo charakteryzuje si´ du˝à z∏o˝onoÊcià wewn´trznà. JednoczeÊnie oddzia∏uje na nie wiele czynników o ró˝nym charakterze. Majà one wp∏yw na konkurencyjnoÊç, rozumianà jako zdolnoÊç przedsi´biorstwa do ciàg∏ego kreowania tendencji rozwojowej, wzrostu produktywnoÊci (mierzonej w skali mikro), do skutecznego rozwijania rynków zbytu w warunkach oferowania przez konkurentów towarów lub us∏ug nowych, lepszych i oczywiÊcie taƒszych. Wyodr´bniajàc determinanty konkurencyjnoÊci wed∏ug wskazanych cech, mo˝na stwierdziç, ˝e kreowanie tendencji rozwojowej przedsi´biorstwa odbywa si´ przez wzrost produkcji, szczególnie wyrobów nowoczesnych o wysokiej jakoÊci, mo˝liwy dzi´ki rozwojowi nowych technologii i coraz nowoczeÊniejszych systemów informacji gospodarczej. Konsekwencjà kreowania tendencji rozwojowej przedsi´biorstwa jest jego rozwój, ekspansja rynkowa, przejawiajàca si´ cz´sto rosnàcym udzia∏em w sprzeda˝y. Wzrost produktywnoÊci w przedsi´biorstwie, warunkujàcy popraw´ jego konkurencyjnoÊci jest realizowany z jednej strony przez wzrost efektywnoÊci gospodarowania nak∏adami, a z drugiej k∏adzie nacisk na osiàgni´cie jak najwi´kszego efektu z danych zasobów.. 5. èród∏a finansowania dzia∏aƒ na rzecz wzrostu konkurencyjnoÊci Je˝eli firma posiada odpowiedni bud˝et, to wszelkie dzia∏ania na rzecz wzrostu konkurencyjnoÊci mogà byç finansowane we w∏asnym zakresie. W przypadku braku funduszy na ten cel mo˝na poszukaç inwestora strategicznego lub skorzystaç z dotacji w ramach sektorowego programu operacyjnego „Wzrost konkurencyjnoÊci przedsi´biorstw”. Dzi´ki temu programowi ma∏e i Êrednie przedsi´biorstwa majà szanse na pozyskanie dotacji, na które zarezerwowana jest kwota 1,25 mld euro w latach 2004–2006. Pieniàdze z tego programu mogà trafiç do firm, które:.

(11) KonkurencyjnoÊç polskich przedsi´biorstw.... 83. – wykorzystujà zaawansowane technologie, – potrzebujà doradztwa i wsparcia inwestycyjnego na unowoczeÊnienie wytwarzania czy oferowania us∏ug, – chcà uczestniczyç w zagranicznych targach, – chcà zdobyç certyfikaty jakoÊci czy bezpieczeƒstwa, – dokonujà nowych inwestycji i dzi´ki nim rozwijajà si´ i tworzà nowe miejsca pracy, – inwestujà w nowe miejsca pracy. W programie zawarte sà dwa priorytety, tj.: – priorytet I – w jego ramach wnioski o dotacj´ mogà sk∏adaç instytucje otoczenia biznesu, czyli instytucje oferujàce przedsi´biorcom us∏ugi wspierajàce. Pomoc dotyczy zagadnieƒ zwiàzanych z tworzeniem, prowadzeniem i rozwojem przedsi´biorstwa. Oferta instytucji otoczenia biznesu obejmuje udzielanie informacji, szkolenia, doradztwo, badania i rozwój itp. Do instytucji otoczenia biznesu zalicza si´ np. stowarzyszenia przedsi´biorców i osób dzia∏ajàcych na ich rzecz, izby gospodarcze, samorzàdy przedsi´biorców, centra wspierania przedsi´biorczoÊci, centra transferu technologii, fundusze po˝yczkowe, firmy prywatne Êwiadczàce us∏ugi dla przedsi´biorstw itp.; – priorytet II – w jego ramach dotacje mogà trafiç do ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw, ale równie˝ do du˝ych przedsi´biorstw. Dotacje mogà zwi´kszaç konkurencyjnoÊç przedsi´biorstw przez: – finansowanie nowych inwestycji oraz tworzenie nowych miejsc pracy zwiàzanych z tymi inwestycjami, – u∏atwienie dost´pu do wysokiej jakoÊci us∏ug doradczych, – promowanie internacjonalizacji (umi´dzynarodowienia) polskich przedsi´biorstw, – wspieranie inwestycji w zakresie ochrony Êrodowiska. W ramach programu wyró˝niç mo˝na nast´pujàce dzia∏ania: – wzmocnienie instytucji wspierajàcych dzia∏alnoÊç przedsi´biorstw, – poprawa dost´pnoÊci do zewn´trznego finansowania inwestycji przedsi´biorstw, – tworzenie korzystnych warunków dla rozwoju firm, – wzmocnienie wspó∏pracy mi´dzy sferà badawczà a gospodarkà, – rozwój systemu dost´pu przedsi´biorców do informacji i us∏ug publicznych on-line, – wzrost konkurencyjnoÊci ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw przez doradztwo, – wsparcie dla przedsi´biorstw dokonujàcych nowych inwestycji, – wsparcie w zakresie internacjonalizacji przedsi´biorstw, – wzrost konkurencyjnoÊci ma∏ych i Êrednich przedsi´biorstw przez inwestycje, – wsparcie dla inwestycji w zakresie dostosowania przedsi´biorstw do wymogów ochrony Êrodowiska..

(12) 84. Katarzyna Bartusik. 6. Zakoƒczenie Integracja Polski z Unià Europejskà przyczyni∏a si´ do tego, ˝e rynek krajowy, który jest dziÊ nadal jedynym rynkiem dla wielu polskich przedsi´biorstw, zosta∏ poddany regu∏om unijnym i tym samym sta∏ si´ mi´dzynarodowym rynkiem globalnej konkurencji. Rynek ten wyraênie zrewidowa∏ podejÊcie mened˝erów do problematyki konkurencyjnoÊci, która faktycznie wysun´∏a si´ na plan pierwszy. Wszelkie dzia∏ania podejmowane w ramach zarzàdzania przedsi´biorstwem sà ukierunkowane na wzrost konkurencyjnoÊci. W sytuacji braku Êrodków finansowych istnieje mo˝liwoÊç skorzystania przez firmy z SPO „Wzrost konkurencyjnoÊci przedsi´biorstw”, który stanowi w wielu przypadkach szans´, aby rozwinàç firm´, zainwestowaç w technik´, technologi´, produkt, jakoÊç, personel itd. i tym samym zdobyç przewag´ konkurencyjnà lub umocniç ju˝ posiadanà w okreÊlonym zakresie. Przedsi´biorstwa, aby mog∏y konkurowaç na globalnym rynku muszà uwzgl´dniaç nowe wymiary, w jakich realizowane sà jego cele i procesy. G. Gierszewska i B. Wawrzyniak uznajà, ˝e tymi wymiarami sà: globalna konkurencja, megakoncentracja w∏asnoÊci i kapita∏u, intensyfikacja wspó∏pracy mi´dzy przedsi´biorstwami, rozwój technologii informatycznej i telekomunikacyjnej, zmiany w polityce innowacyjnej oraz wzrost znaczenia wiedzy w organizacjach [2001, s. 15]. Post´pujàcy proces integracji zmienia warunki funkcjonowania krajowych przedsi´biorstw, niesie za sobà okreÊlone zagro˝enia, ale rownie˝ i szanse. Rzadko sà one analizowane z punktu widzenia poszczególnych przedsi´biorstw, a przecie˝ to w∏aÊnie od tego, jak polskie przedsi´biorstwa postrzegajà zmiany warunków gospodarowania wywo∏ane procesem integracji oraz jak przygotowujà si´ do tych zmian zale˝eç b´dzie w∏aÊciwy bilans. Liczba i charakter szans i zagro˝eƒ zwiàzanych z integracjà Polski z Unià uwarunkowane sà stanem potencja∏u konkurencyjnego przedsi´biorstw. Szanse zwiàzane z procesem pe∏nego otwarcia gospodarki polskiej sà istotne tylko dla tych przesi´biorstw, które majà zdolnoÊç do skutecznego konkurowania na rynkach europejskich oraz gotowe sà zaakceptowaç panujàce tam regu∏y dzialania, aby staç si´ atrakcyjnym partnerem dla firm zagranicznych. Czy polskie przedsi´biorstwa b´dà w stanie wykorzystaç pojawiajàce si´ szanse, zale˝eç b´dzie g∏ownie od zdolnoÊci adaptacyjnych przedsi´biorstw oraz od skutecznoÊci dzia∏aƒ majàcych na celu wzmocnienie swoich szeroko rozumianych zasobów. Choç zainteresowanie przedsi´biorstw innowacjami jest du˝e, z g∏ównym akcentem na innowacje produktowe, udzia∏ nowych produktów w ogólnej wartoÊci sprzeda˝y produktów na poziomie 20% nale˝y uznaç za niski. Przesi´biorstwa korzystajà g∏ównie z wewn´trznych êróde∏ innowacji, a tylko w niewielkim stopniu z dorobku zewn´trznego zaplecza naukowo-badawczego. RownoczeÊnie daje si´ zauwa˝yç wyraênà popraw´ innowacyjnoÊci w miar´ post´pu procesow transformacji, co jest objawem adaptowania si´ przedsi´biorstw do mechanizmów rynkowych.

(13) KonkurencyjnoÊç polskich przedsi´biorstw.... 85. i dobrze rokuje na przysz∏oÊç. Niewàtpliwie najwi´kszym problemem ograniczajàcym mo˝liwoÊci MÂP jest brak kapita∏u na wprowadzanie nowych produktów, technologii, na kreowanie marek handlowych czyli na tworzenie szeroko rozumianego kapita∏u intelektualnego. Chcàc przetrwaç i znaleêç swoje szanse w UE, przedsi´biorstwa te muszà wprowadzaç nowy kapita∏, rozszerzaç nowoczesne myÊlenie strategiczne. Najcz´Êciej postrzegane zagro˝enie, jakim jest wzrost intensywnoÊci konkurencji w rezultacie procesów integracyjnych, identyfikowane jest przez 64% badanych przedsi´biorstw. Znaczy to, ˝e ponad jedna trzecia nie obawia si´ wzrostu intensywnoÊci konkurencji. Nale˝y równie˝ wskazaç, ˝e polskie przedsi´biorstwa prawid∏owo postrzegajà zmiany uwarunkowaƒ funkcjonowania zachodzàce w wyniku transformacji systemowej przewidywane w ramach procesów integracyjnych. Dotychczasowe sukcesy ca∏ej gospodarki polskiej, w tym niekwestionowany wzrost konkurencyjnoÊci polskich przedsi´biorstw, stanowiç mogà powód do zadowolenia. A.K. Koêmiƒski pisze: „ (...) oczywiÊcie twierdzenie, ˝e wszystkie lub nawet wi´kszoÊç przedsi´biorstw w krajach postkomunistycznych (choçby jedynie najbardziej zaawansowanych w transformacji) osiàgn´∏a ju˝ europejskie standardy konkurencyjnoÊci by∏oby wielkà przesadà. W ca∏ym sektorze przedsi´biorstw w tych krajach sà jeszcze ogromne zaleg∏oÊci do odrobnienia. RównoczeÊnie jednak nie nale˝y nie doceniaç faktu pojawienia si´ w krajach najbardziej zaawansowanych w transformacji grupy przedsi´biorstw w pe∏ni konkurencyjnych i dobrze zarzàdzanych. Mo˝na bowiem spodziewaç si´ rozpowszechnienia si´ tych wzorców i zmiany kultury zarzàdzania (czyli akceptowanych wzorcow w tej sferze). Taka jest logika konkurencji zarówno w gospodarce, jak i w ˝yciu spo∏ecznym” [1998, s. 238–239]. Literatura Adamik A. [2003], Przymus budowy przewagi konkurencyjnej jako wymóg nowoczesnego zarzàdzania przedsi´biorstwem [w:] Rozwój teorii i praktyki zarzàdzania strategicznego. DoÊwiadczenia krajowe i mi´dzynarodowe, Materia∏y konferencyjne, pod red. J. Je˝aka, PAM Center, ¸ódê. Adamkiewicz-Drwi∏∏o H. [2002], Uwarunkowania konkurencyjnoÊci przedsi´biorstwa, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Bossak J., Bieƒkowski W. [2001], KonkurencyjnoÊç gospodarki Polski w dobie integracji z Unià Europejskà i globalizacji, Instytut Gospodarki Âwiatowej Kolegium Gospodarki Âwiatowej, SGH. Chodorek M. [2003], Kluczowe czynniki sukcesu polskich przedsi´biorstw w perspektywie integracji z Unià Europejskà (w Êwietle badaƒ empirycznych) [w:] Rozwój teorii i praktyki zarzàdzania strategicznego. DoÊwiadczenia krajowe i mi´dzynarodowe, Materia∏y konferencyjne, pod red. J. Je˝aka, PAM Center, ¸ódê. Gierszewska G., Wawrzyniak B. [2001], Globalizacja. Wyzwania dla zarzàdzania strategicznego, Poltext, Warszawa..

(14) 86. Katarzyna Bartusik. Gorynia M. [1999], Luka konkurencyjna na poziomie przedsi´biorstwa a przystàpienie Polski do Unii Europejskiej [w:] Warunki uczestnictwa Polski w Unii Europejskiej, ¸ódzkie Towarzystwo Naukowe, ¸ódê. KonkurencyjnoÊç przedsi´biorstwa w Êwietle strategii lizboƒskiej [2005], pod red. J. Bieliƒskiego, Wydawnictwo Fachowe, Warszawa. Koêmiƒski A.K. [1998], Odrabianie zaleg∏oÊci, Wydawnictwo PWN, Warszawa. Ob∏ój K. [2001], Logika przewagi konkurencyjnej (I), „Przeglàd Organizacji”, nr 9. Penc J. [1999], Innowacje i zmiany w firmie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa. Teluk T. [2004], Byç konkurencyjnym w Unii Europejskiej, „Boss Gospodarka”, nr 5.. The Competitiveness of Polish Enterprises under Conditions of European Integration This article focuses on the competitiveness of domestic enterprises in the context of European integration and draws attention to the attributes of a uniform European market, which imposes standards on the behaviour of businesses operating on that market. In another section, based on research results, the author discusses the capacity of Polish businesses to compete on the common European market, indicates the weaknesses of Polish small and medium-sized enterprises in this regard, and presents the key factors that determine the competitiveness of enterprises on the global market. The article also outlines the possibilities for businesses financing activities that contribute to increasing their competitiveness..

(15)

Cytaty

Powiązane dokumenty

wydane w porozumieniu z Ministrami: Spraw We- wnętrznych, Skarbu oraz Przemysłu i Handlu w sprawie organizacji i trybu postępo- wania Centralnej

Odmiany odporne (stopień odporności 7- -8 w skali 9-stopniowej) mogą pozostać w niektórych latach, o późnym pojawieniu się zarazy, niechronione lub też wystarczająco

Uformowana w oparciu o zasady sprawiedliwości społecznej oraz wolności i równości Polska stać się miała - według tej koncepcji - centrum federacji państw

The aim of this study was to present the relative growth rate of respective cranial and mandibular regions in the long-tailed chinchilla (Chinchilla laniger) and to

Człowiek międzykulturowy według Fethullaha Gülena Punktem wyjścia w poniższej próbie rekonstrukcji poglądów Gülena na temat kształtu dialogu międzykulturowego warto

Problem wartości, jak również wartościowania w tworzeniu teorii wychowania w rodzinie i konstruowania pedagogicznej wiedzy o rodzinie, związany jest ze stanowiskami

Stan subiektywny wydaje się bardzo ważny, ale wiąże się on bardzo silnie ze stanem obiektywnym, bo nale- ży pamiętać, że szczęście jest jednak związane z układem nagrody –

[2005] badania na chorych z AKI leczonych hemodializami z zastosowaniem większej i mniejszej kalo- ryczności diety (odpowiednio 40 i 30 kcal/kg masy ciała na dobę) nie