Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej i jej determinanty

Pełen tekst

(1)w. Agnieszka Hajdukiewicz KcrtMra Ha"dlu Zag"..dQft~.. Międzynarodowa konkurencyjność. gospodarki narodowej i jej detenninanty 1. Wprowadzenie świa tow yc h w warunkach przyspieszotechn icznego i globali zacji spraw ia , że utrt.ymani e i poprawa. Zaostrzeni e rywalizacji na rynkach nego. pos t ępu. między n arodowej ko nkure n cyjno śc i sianowi jed no z g ł ów n yc h wyzwa lI polityk i gospod arczej ka żd ego kraju . Celem niniejszego opracowa nia jest próba ok reś l e nia istoty m iędzy n arodowej konkure n cyjności gospodarki narodowej oraz czy nników, które j ą determinują.. 2. Istota międzynarodowe. gospodarki narodowel. konkurencylnoścl. o ile koncepcja konk uren cyjno śc i przed s iębiors twa nie budzi wątp l iwośc i , o tyle wciąż brakuje jednolitego wyjaśn i e ni a p ojęc ia " k onkure n cyj n ośc i " w odniesieniu do gospodarki narodowej. Niektórzy e k o n omiści, np . P. Krugman i, kw es ti onują tezę o konkurowaniu narodów na arenie międz y n arodowej, przywil ej konkurowania przyz n ając jedynie przed się biors tw o m . W śród ekonomistów pr.leważaj ednak pogląd , że wprawdzie pod staw ą mi ę dzynarodowej ko nku rencyjnośc i gospodarek narodowych jest ko nk ure n cyj ność fir m, które ją t wo rzą , jednocześn i e jednak stanowi ona w i ęcej ni ż tylko przec i ętną k onkure n cyjność przed s ięb i o r s t w krajowych . Zdan iem F. ChesnaiI P. Krugman, Competith'eness: A Dangerous Obsessioll, " International Affairs" 1994, nr 2,. cyt. za: J . Misala. Teoret)'cme podstawy międzynarodowej konkurencyjności gospodarki narodowej , IGS, SG H, Warszawa 1995, s. 6..

(2) sa2 "konkurencyjność przedsiębiorstwa odzwierciedla nie tylko sukcesy zarlądu w kierowaniu firmą, ale wyrasta również z s ił y i efek tywn ośc i gospodarki narodowej. infrastruktury technicznej i inn ych efektów zewnę trznyc h , które może wykorzystać przedsiębiorstwo". W raporc ie opracowanym w 1995 r. przez US Presidentia! Comrniss ion on Industria! Competitiveness, konkurencyjno ść narodu zdefiniowano jako zdol ność do produkowania, na warunkach rynkowych, dóbr i usług , ktÓre zos tan ą pozytywnie zweryfikowane przez rynki mię dzynarodowe i jednoczesne utrzymanie oraz podnoszenie stopy życ i owej obywateli. Z kolei wed łu g M.E. Portera konkurencja toczy się wprawdzie na poziomie przed s i ęb i orstw , jednak mu szą i s tni eć g ł ębsze przyczyny, które sprawiają, i ż przed s i ębiorstwa jednych krajów częściej ni ż innych osiągają powodzenie w tym współzawodnictwie). Wynika z tego , że nie tylko można , ale i należy zajmować s ię przewagami konkurencyjnymi narodów.. 3 . Cxynnlkl mlędzynarodowel gospodarki narodowel. konkurencylnoścl. W śró d. ekonomistów nie ma również pe ł nej zgodności co do tego, gdzie narodowej przewagi konkurencyjnej. Konkurencyjno ść jest częs to postrzega na jako zjawisko makroekonomiczne , określo n e takimi zmiennymi , jak: kursy walu towe, stopy procentowe, defi cyt budżet owy. Wed lu g tradycyj nej koncepcji konkurencyjno śc i , decydujący wpływ na zdoln ość konkurencyj n ą kraju ma wielkość posiadanych zasobów produkcyjnych, tj. zasobów naturalnych, zasobów si ł y roboczej oraz zasobów kapitałowych. Wielu zwolenników ma też pogląd, że konkurencyjno ść międzynarodowa jest pochodną rządowej polityki ochrony przed importem i promocji eksportu. Wedłu g innej koncepcj i decydujące znaczenie dla konkurencyjno śc i między narodowej mają różnice w zarządzan i u , w tym k szta łtowani e s i ę relacji : pracodawcy - pracownicy. a zw laszcza pozycja zw ią zków zawodowych. Jednak w praktyce łatwo można z nal eźć przykłady krajów , które nie s peł niają powyższych warunków konkurencyjności , a mimo to odn i osły sukces na aren ie międzynarodowej. Na przykład w Japonii , Włoszech i Korei Południo wej na s tąpiła istotna poprawa poziomu życia obywateli, mimo wyst~powania w tyc h krajach deficytów budżelowy c h. w Niemczech i Szwajcarii - pomimo aprecjacji waluty, we Włoszec h i w Korei Południowej - mimo wysokich SlÓP procentowyc h. Niemcy, Japonia. Szwajcaria, Włochy i Korea Południ owa osią gnę ł y sukces gos podarczy ni e posiad ając większych zasobów naturalnych . Na szczegó lną uwagę zasługuje przypadek Włoch , które znacząco zwi~kszyły swój udział w ś wiatowym eks porcie; zosta ł o to osiągnięte w wyniku minima! należałoby sz uka ć źródeł. 2 F. Chcsnais, Teclmical Co-operatioll Agreemellls betu'ecn Firm$ . ..STI-Rcvicw" 1988. nr 4. cy\. za: 1. Misata . op. cir .• s. 6. l M .E. Porter. Tlle Compelilil'e Adl'antage 0/ Naliolls, The Free Press, New York 1990..

(3) nej i nieefektywn ej interwencj i rządowej . Silna pozycja związków zawodo ~ wych w Niemczech i Szwecji oraz wysoki poziom pła c i niedobory s iły roboczej nie przesz kod z iły w ekspansji ek sportowej g ł ów n yc h firm z tych krajów . Przy kł ady te wskazują, że żadna z przedstawionych koncepcj i, mimo że częśc iowo s łu sznych , nie jest wys tarczając a do wyja śni enia tak złożonego zjawiska, jakim jest k o nkurenc yj n ość gospodarki narodowej. Zdaniem M.E. Portera4, s p ośród tradycyjnych koncepcj i k o nkure n cyjnośc i najbard ziej zas łu g ującą na uwa gę, ze względu na jednoczesne u względnienie wielu istot nyc h czynników , jest koncepcja wiążąca ko nkuren cyj n ość z produkt yw n ością gospodark i narodowej . Produk t yw no ść bowiem jest g ł ów ną d e terminantą poziomu życ ia obywate li w dłu gim czasie oraz wzrostu dochodu narodowego per cap ita , warunkując tym samym osiągnięcie najwa ż ni ejszyc h celów, do których pow inny dążyć rządy wszystkich krajów. Rozumi ana jako warto ść prod ukcj i uzyskana z jednostki pracy lub kapita lu, produkt yw n ość zależy zarówno od jakości i cech produktu (które det e rminuj ą ceny, jakie można za nie uzyskać), jak i od efektyw n ości, z jaką s ą wytwarzane . Prod ukt ywność zasobów ludzkich o kreś l a poziom plac; produktywność kapitału determinuje wysokość zwrotu od kapitału dla jego posiadaczy. Do utrzymania wzroSiu produktywności ni ezbę dny jes t c i ągły rozwój gos podarki . Krajowe przeds i ębio rs twa mu szą d ążyć do poprawy produk t ywnośc i poprzez podnoszenie jakości produktów, dodawanie nowych cech do istniejącyc h produ któw, pop rawę tec hnologii produkcj i oraz pod noszeni e wydajności produkcji. Handel zagraniczny może wp ł ywać s t y mulująco na popra wę produktywnośc i krajowej , jednocześnie jed nak jest źród lem pewnych zagrożeń. Dzięki wymianie z zagranicą kraje u zys kuj ą moż li woś ć specjalizowania s ię w produkcj i w tych g alęzia c h i sektorach przemysiu, w których przed s iębi o rstwa krajowe osiągają wyższą p roduktywność. Sprzyja to podnies ieniu poziomu produktywnośc i w skali calego kraj u. Jednak u dz i ał w międzyna rodow ej wym ianie wystawia krajowe ga l ęz i e przemysiu na próbę wynikają cą z koni ecz nośc i sprostania międzynarodow y m standardom w zakresie produktywno śc i . Na straty nara żone s ą te se ktory , których produktywno ść jest ni ższa od zagranicznych rywali w takim stopniu, że ni e rekompen s uj ą tego korzy ści wynikające ze wzrostu plac. J eśl i kraj traci zdoln ość konkurowania w sektorach o wysokiej prod uk t yw n ości (wysokich placach), wówczas standard życ i a obywateli tego kraju jest zagrozony. Zdaniem M.E . Portera, u t oż s amianie konkuren cyj n ośc i z dodatnim saldem w bilansie hand lowym jest niewła śc iwe . Ekspansja eksportowa wywa lana niskimi placam i i deprecjacją wa luty , przy jednoczesnym imporci e towarów bardziej skompl ikowanych, których przed s iębiorstwa krajowe nie s ą w stani e wytwarzać w sposób konkurencyjny , może doprowad z i ć do nadwyżki w bilansie hand lowym,jednak wpływa na obniże ni e poz iomu życ i a w kraju . Konku4 M.E. Porler, The Competitil'e Advallwge oj Natiolls. "Harvard Business Revicw", March- April 1990 . s. 84..

(4) rc n cyjn ość ni e jest t a kże równ oznaczna ze zwi ę k szani e m liczby miejsc pracy. C hodzi bowiem o tworzeni e takich miej sc pracy, które m ogą przycz yni ć s i ę do zwi ę k sze nia dobrobytu s p o łecz n ego, a nie o zdo ln ość zatr udnian ia obywateli za ni skie wy nagrod zenie . Wedłu g tego samego a utora , aby wyjaś ni ć poj ęc i e k o nkure n cyj nośc i gospodarki narodowej , n a l eży o kreś li ć przede wszystkim determinanty produkt ywn ośc i i tempa wzrostu produkt y wn ośc i . Anal i zę nal eży prowadzi ć na szczeblu poszczególnych ga ł ęz i i sektorów prze my s ł owy c h , a ni e gospodarki jako c ało ści. Sukces konkure ncyjny jest bowiem w róż n y m stopniu ud z iał e m poszczególn yc h b ra n ż. Aby u s tali ć prze w agę k o nkure n c yj ną gospodarki na rodowej, n a l eży okreś l ić dete rminant y, które pozw a l aj ą przed s i ę bi o rs t w om kreowa ć i utrzy m y wać prze wagę k o nkure n c yjną w o kre ś l o nych obszarach. Szczególnie waż n e jest ustal enie czynników sukcesu mi ę d zy narodo weg o w sektorach i bra n żac h zaawansowanej technologii , które w najw i ę k szy m stopniu przyczyn iaj ą s i ę do wzrostu p rodukt yw n ośc i . Klasyczna teoria , której podstawy stworzyli A. Smith i D. Ricardo, w i ąże sukcesy konkure ncyj ne o s i ąg an e przez kraj owe b ran że ze z róż ni cowa n y m w y p osa że ni e m w czy nniki produkcji , takie jak: zie mia , praca , zasoby natu ralne . Kraje u zys kują pr zewagę k o mparat y wn ą w tych b ra n ż a c h , w któryc h wykorzystuje s i ę intensywnie te czynniki produkcji , których dan y kraj posiada pod dostatkiem . Teoria ta ni e m oże być jedn ak wys t a r czający m wy tłuma cze nie m ź róde ł przewagi konkurencyjnej w obliczu pos tę puj ącyc h procesów globali zacji konkurencji i wzrostu znaczenia technologii , z jakimi mam y do czyni enia we w s pó ł czes n ej gospodarce . Obecnie prze m ys ł , a z wła szcz a jego sektory zaawansowane tec hnol og icznie m og ą sa me wpł yw ać na k ształt o w a ni e przewagi konkurencyjnej, dl atego t eż czynniki produkcj i z najduj ące s i ę tradycyjnie w posiadaniu danego kraju maj ą mniejsze znaczenie. Poza tym przeds i ębi o rstwa ponadnarodowe i globalne konkurują ze so bą nie tylko poprzez wymianę handl o wą , al e tak że w zakresie inwestycj i bez po ś redni c h . Dlatego istnieje potrzeba szczegół o w ego w yja ś nienia , w jaki sposób pallslwo m oże two r zyć s przyjającą bazę krajow'l dla przed s i ę biorstw, które d ążą do os iąg ni ęc i a sukcesu w skali m i ęd zy n a rod o w ej .. 4. Koncepcie mlędzynarodowel gospodarki narodowel W yj a ś ni ając. konkurencylnoścl. zj awisko konkure n cyjn ośc i mi ę d zy n a rod owej, nal eży odpona pytanie: dlaczego przed s i ęb i o rs twa z niektórych krajów są le psze ni ż inne w kreowaniu przewagi na podstawie jak ośc i , cech produktu oraz innowa cyj n ośc i , a ni e tylk o koszt ów produkcji. W tym celu przede wszystkim trzeba o kreś li ć. które ele me nty moczenia krajowego p ozw a lają pr zed się bi o r stwom na szybsze wprowadzeni e innowacji i intensywniejszy rozwój ni ż u zagranicznych konkurentów. w i ed z i eć.

(5) Wnikli wą próbą odpowiedzi na te pytania jest teoria tzw. czworoboku narodowych przewag kon kurencyj nyc h M.E. Porteras. Stworzona przez POrlera nowa koncepcja konkurencyjności za kłada wys t ę po wan i e czterec h grup atrybutów (cec h jakościowyc h ) danego kraj u, które d e t erm inują Oloczenie dz iał a l n ośc i firm krajowych. Te atrybuty tworzą tzw. czworobok narodowej przewag i konkurencyjnej, w ramach którego - d z iałając indywidualnie oraz jako syste m - wpływają na przysp ieszeni e procesu tworzenia przewagi konku re ncyj nej danego kraj u bąd ź poprzez swoje oddzialywa nje o póżniają ten proces. Są przy tym wzajemnie uwarunkowane - efekt jednego elementu za l eży od fazy rozwoju pozos tał yc h . Do tyc h atrybutów M.E. Porter zalicza: - uwarunkowania czyn nikowe, - uwarunkowania popytowe, - branże pokrewne i wspierające, - strat eg ię , struk t urę oraz rywalizację wewnątrzkrajową.. Strategia. struk tura oraz rywalizacja wewnijtrzkrajowa. Uwarunkowania czynnikowe. Uwarunkowania popy towe. B ranże. i. pokrewne. wspierające. Rys. I. Czworobok narodowej przewagi konkurencyjnej M.E. Portera 1:r6<l10: M.E. Poner, The Competith'e Adl'amage of NariO/u. The Frce Press. New York 1990.. Uwarunkowania czynnikowe są okreś l one poprzez występowanie czy nników produkcji , taki ch jak: s iła robocza, zasoby naturalne, kapitał , infrastruk tura . Wedłu g klasycznej teorii stworzonej przez A. Smitha i D. Ricarda czy n) M.E. Porter. A COlI/pe/WI'e Arll'ml/age ofNmiolls, " Harvard Business Revicw", Ma rch-April 1990.5.77..

(6) niki te determinują kierunki p r zep ł ywów handlu międzynarodowego. Kraje bow iem e k sportują te dobra, które wy t warzają z użyc i em czynników produkcji, w które są relatywnie najlepiej wyposażone. Jed nak zdaniem M.E. Portera w przypadku nowoczesnych gałęzi przemysłu, na których opiera się rozwinięta gospodarka, najważniejsze czynniki produ kcji, tj. wysoko wykwalifikowana sil a robocza oraz zaplecze naukowe są kreowane, a nie nabyte. Tym samym przewaga konkurencyjna może również być kreowana, niezależnie od wyposaże nia kraju w tradycyjne czynniki produkcji. Podważa to s łu szność teorii klasycznej we współczesnej ekonomii. Ponad to M.E. Porter twierdzi, że liczba czynników produkcji, które w danym momencie znajdują się w posiadaniu jakiegoś kraju ma mniejsze znaczenie n i ż tempo i efektyw n ość, zjaką są one tworzone przez przemysł tego kraju. Za najważniejsze z punktu widzenia przewagi konkurencyjnej uważa on te czyn niki produkcji. które wymagają c i ągłych i znaczących inwestycji oraz są wyspecjalizowane, tzn. dostosowane do potrzeb poszczególnych przemysłów. J ednocześnie twierdzi on , że brak pewnych czynników produkcji może w ok reślo ny c h warun kach przyczynić się do wzrostu konkurencyjności gospodarki , gdyż stanowi bodziec do większej innowacyjnośc i . za pomocą której dany kraj sIara się zrekompensować sobie se lektywne niedobory czy nników produkcji. Jako przyk ł ad można przy t oczyć historię rozwoju wielu rodzajów przemys łu w Japonii oraz przemysłu stalowego we Włoszech. które pomimo licznych niedoborów czynnikowych potrafiły poprzez rozwój nowych technologii przekształcić istniejące braki w przewagi konku rencyjne6 . Kolejną grupą elementów wys t ęp ujących w modelu przewagi konkurencyjnej M.E. Portera są uwarunkowania popytowe danego kraju. Poprzez warunk i popytowe rozumi e on strukturę i c harak ter popytu krajowego, które pomimo zac hod zącyc h procesów globa li zacji popytu mają znaczący wpływ na to. jak przedsiębio rstwa postrzegają, interpretują i reagują na potrzeby klientów . Kraje zyskują przewagę ko nkurencyjną w tych branżach, w których popyt krajowy wskazuje na istotne potrzeby klientów, aby firmy mog ł y wcześniej odpowiedz i eć na te potrzeby, poprzez które wymagający konsu menci wyw i erają presję na przedsiębiorstwa w celu skłoni e n ia ich do większej innowacyjności i osią gania dzię ki temu przewagi konkurencyjnej nad ich zagranicznymi rywalami. Charakter popytu krajowego określo n y przez wymagania nabywców ma o wie le w i ększe znaczenie ni ż same rozm iary krajowego rynku. Trzecią gru pą determinant krajowej przewag i jest istnienie w kraju konkurencyjnych na ska l ę międzynarodową bran ż dostawców. Stosunki z dostawcami mag:) stanowić ź ródło przewagi konkurencyjnej dla g łówn ych przemys ł ów na kilka sposobów. Konkurencyj ni dostawcy mogą zapewnić zaopatrzenie w spol> Przemysł stalowy we Włoszeeh rozwiną! się w Lombardii. Na skutek wysokich kosztów produkcji. braku lokalnych surowców i wysokich kosztów transportu, firmy wypracowały odmienną od tradycyjnego hutnictwa technikę produkcji. Jej synonimem S I ały się minislalownie nic posłu. gujące s ię techniką slalego wytopu i wykorzystujące zlom stalowy ..

(7) sób najefekt ywni ejszy , naj szybszy i często preferencyjny. Jeszcze waż n iejsza niż tan i dostęp do komponentów i maszyn jest przewaga, jaką p r ze my s ł zasadniczy może osiągnąć w zakresie innowa cyj nośc i i tempa wzrostu dzi ęki współ pracy z przemysłami zaopatrującymi. Dostawcy i końcow i użytkownicy zlokali zowani bl isko siebie (zarów no w sensie geograficznym , jak i kulturowym) mogą korzystać z krótkich kana ł ów komunikacji, ciąg ł ego i szybk iego przepł ywu infonnacji,jak rów nież z bieżącej wymiany idei i innowacji. Dz i ęki temu przedsięb i o r s t wa wspólnie mogą podejmować wysiłki w celu poprawy jakośc i i technolog ii produkcji, co sty muluje procesy innowacyjne. Jako ostatnia , czwarta grupa determinan t międ zy narodow ej przewagi konkurencyj nej da nego kraj u wyod rębnione zos tały warunki tworzenia, organizacji i zarząd zania przeds i ębio rstwem, a także charakter rywalizacji na rynku krajowym. Określają one w dużym stopniu sposób, w jaki przedsiębiorstwa prowadzą działa l ność na rynku krajowy m, decydują bowiem o tym, na jakic h zasadach firmy są I\\lorzone i organizowane oraz jakie stosuje s i ę style za r zą dzania i metody rywalizacji. Według M .E. Portera żaden system zarządzania nie jest uniwersalny. Konkure n cyjność określo n ego prze m ys łu wynika z połą czenia praktyk menedżer ski ch i rozwi'lzall organizacyj nych preferowanyc h w danym kraju oraz ź ród e ł przewagi konkurencyjnej w danym przemyśle. Dlatego su kces międzynaro dowy mog'l osiągnąć również małe, rodzinne firm y włoskie, których strategia polega n ajczęściej na koncentracji, wykorzystaniu ni sz rynkowych , dużej elastycz n ości w reagowaniu na zmiany na rynku. Wło ski system zarządzan i a sprawdza się naj lepiej w określonyc h branżach przemysłowych. tj. oświetle niowej, meb lowej, obuwniczej, odzieżowej. Z kolei ni e mi ecki syste m zarzą dzania. który opiera się na ścis ł ej hierarch ii orgaoizacyjnej, a wyższe kierownictwo ma często przygotowanie techn iczne. przynosi najlepsze rezultaty w przemysłach techn icznyc h lub in żyn i e ryjny c h - optycznym, che micznym , precyzyj nym. które wymagają śc i s ł ego nadzoru produkcji, szczególowego procesu rozwoj u nowyc h produktów oraz sprawnego serwisu pos przedażnego . Kraje różnią się między sobą nie ty lko pod względem dominują cyc h stylów za rządza nia . ale tak że co do celów, które p rzedsięb i orstwa i jednostki prag n ą os ią g ną ć. Cele te w znacznej mierze odzwiercied l ają cechy krajowego rynku kapitałowego oraz są odbiciem praktyk zw iązanych z wynagradzaniem mened żerów. l lak w krajac h , w których dominuje kapitał wysokiego ryzyka , a wynagrodzenie m e nedżerów oparte jest na systemie rocznych premii (bonusów) u za l eż n io n ych od indyw idualnyc h wyników, np . w Stanach Zjednoczonych, s przyjające warunki rozwoju mają relatywnie nowe przemys ł y, jak oprogramowan ie komput erowe czy biotechnologia; z kolei w krajach takic h j ak Szwajcaria czy Niemcy, w których większość akcji znajd uje s i ę w posiadaniu banków, a wyników finansowych oczekuje się w d łu ższym czasie, lepsze waru nki rozwoju mają p rzemys ł y dojrzale, przynoszące um iarkowane zysk i, które często w systemie amerykańsk i m pozos t ają niedoinwestowane..

(8) Indywidualna motywacja do pracy i umiejętności pracowników są również bardzo ważne do osiągnięcia przewagi konkurencyjnej. Sukces danego kraju w skali międzynarodowej za l eży w dużym stopniu od oferowanych typów ed ukacji, uwzględniających potrzeby najzdolniejszych, jak r ów ni eż od rodzaju tworzonych miejsc pracy oraz zaangażowania i wysiłku samych pracowników. Prestiż , jakim cieszą s i ę w państwie określone rodzaje przemysIu. powoduje napływ kapitału i zdolnyc h fachowców do tych dziedzin gospodarki, co bezpośrednio wpływa na ich wyniki konkurencyjne. Obecność silnyc h krajowych rywali jest czynnikiem stymulującym do działań służącyc h tworzeniu i utrzymaniu przewagi konkurencyjnej. Spośród wszystkich elementów modelu czworobok u Portera, rywalizacja krajowa jest jedną z najważniejszych,jeśli nie najwa żn i ejszą d e t erminantą konkurencyjnośc i . ze względu na s tymulujący wpływ,jaki wywiera ona na pozos t ałe czynniki przewagi konkurencyjnej. Konwencjonalne rozumowanie s kłania do tw ierdzenia, że krajowa konkurencja jest bezużyteczna, ponieważ prowadzi do podwojenia wys iłk ów i nie pozwala pr zeds iębiorstwu na osiągnięcie korzyści skali. Zgodnie z tym sposobem myślenia. pallstwo powinno wytypować jedno lub dwa przedsiębiorstwa, mające naj lepsze perspektywy na osiągnięcie sukcesu międzynarodowego, zagwaran t ować im niezbędne środk i , w tym rów ni eż wsp i erać za pomocą subsydiów i środków ochrony anty importowej, nic clopuszcz:lj~lc do zwi~ksze ni a liczby konkurentów w sektorze krajowym . Jednak M.E. Porter kwestionuje znaczen ie osiąganej dzięki temu "statycznej" efek t ywności; za o wie le ważniejszy uważa dynamiczny postęp, który jest możliwy dzięki rywalizacji krajowej. Krajowa rywalizacja wywiera presję na przedsiębiorstwa, skłaniając je do większej in n owacyjności i postępu. W odróżn i e n iu od rywalizacj i zagranicznej, konkurowanie na rynku lokalnym wykracza często poza ramy czysto ekonomicznej rywalizacji i nabiera bardziej osob istego charakteru. Walka konkurencyj na toczy się nie tyl ko o uzyskanie większego udzialu w rynku , ale także o pozyskanie pracowników, zdobycie przywództwa technologicznego itp. O ile sukces zagranicznego rywala bywa przypisywany "nieuczciwym" praktykom, o tyle na rynku krajowym przedsiębiorstwa musz,) udowodn i ć swoj ą prawdziwą wartość. Koncentracja geograficzna zw i ększa pozytywne oddzialywanie krajowej rywalizacji, wpływa bowiem zwykle na zwiększenie jej intensywności. Krajowa rywalizacja sk ł ania również przedsiębiorstwa do poszukiwania nowych żróde ł przewagi konkurencyjnej. Obecność silnych krajowych rywali powoduje bowiem, że coraz mniejsze znaczenie mają tradycyjne źród l a przewagi - koszty cz.ynników produkcji, preferencje dla przedsiębiorstw krajowych lub obciążenia dla zagranicznych przeds i ębiorstw, które importują na dany rynek. Przedsięb i o r s tw a zostają zatem zmuszone do poszukiwania innycb źró de i prLewag i konku rencyjnej, aby u trzymać i poprawić swoją pozycję na rynku. Konkurencja międ zy krajowymi rywa lam i wpływa także na bardziej e fektywne wykorzystanie pomocy rządowej. Mo ż liw ośc i uzyskania zyskownych.

(9) zamów ień rządowych. czy wsparcia sektorowego znaj dują s i ę bowiem pod konrywali, d z ięki cze mu w i ęcej środków m oże być przeznaczonych na takie cele,jak pomoc w otwieraniu ryn ków zagran icznych, programy edukacyjne lub rozwój innych wyspecja lizowanych czynników produkcji. Wi ększe natężenie konkurencji krajowej nak azuje rirmom po szukiwać sza ns rozwoj u na globa lnych rynkach, stanow i więc ważny czynn ik internacjonali zacji. Jak już wspomniano, efekt każdego z wym ie ni onyc h czterech atrybut ów wyznaczających czworobok narodowej przewag i konkurencyjnej za l eży od oddziaływania pozostałych. Na przy k ł ad wymagający klie nc i na rynku krajowym ni e przyczynią się do rozwoju produktu . jeśli kwalifikacje personel u nie pozwolą na sprostanie ich wysokim oczekiwaniom. Z kolei selektywny brak czynni ków produkcji nie wp ł y ni e na większą motywację do podejmowan ia działań innowacyjnych. jeżeli nie będzie mu t o warz yszyć intensywna rywalizacja krajowa i jeśli cele przed się bi o r stwa nie będą przewidywaly ciąg l ych inwestycji. Elementy model u sta n owią również sa mon apędzaj ący system, w którym występowan i e pew nych czynni ków przewag i konkurencyjnej wpływa na powstawan ie innych przewag. Szczegó łni e i stotną rolę odgrywa obecność rywalizacji krajowej, która może b yć żródłem tworzenia wielu wyspecjalizowanych czynn ików, przyczyniając się do rozwoj u badań naukowych. wzbogacenia krajowego popytu oraz powstania licznych przemys ł ów wspierających. I stotną konsekwencją systemowej natury czworoboku jest fak t. że zwyk le w danym kraju przewagę uzyskuje nie jeden przemysI ,a le ca ł a grupa wzajemni e wspierających się przemysłów (tzw. cluster). Tworzą ją pr ze m ys ł y wzajemnie powiązane geografi cznie lub poprzez powiązania pionowe (ku pu jący- sprzedający) oraz poziomie (wspó lni klienci, technologia , kanały dystrybucji). które w wyniku wzajemnego s t y muluj ącego oddz i aływania osią gają lepsze wyni ki niż w i ększość z nich os i ągnęłaby oddzie lni e. W ramach u zupe łni e nia modelu czworoboku konkurencyjności, M.E. Porter uwzględnia również r o l ę pomocy rządowej w kreowaniu i utrzymywaniu przewagi konku rencyjnej danego kraju. Jego zdaniem istnieje kilka podstawowych zasad , którymi powinien ki erować się rz,}d. chcąc prawid ł owo pe łni ć wspierającą ro l ę w d ąże niac h przed się bi orstw do zapew nien ia konkurencyjnośc i międzynarodowej. Za najwa żniejsze autor uważa następujące dzia lania: zachęcanie do zmian , promowanie krajowej rywalizacji oraz stymulowanie inn owacji. Znaczenie pomocy r ząd owej w koncepcji Portera wyraża się poprzez jej wpływ na wszystkie cztery grupy atrybutów k o nkure n cyj n ości wys t ępujące w modelu czworoboku . M.E. Porter podkreś l a r ó wnież znaczącą rolę, jaką w osiąga niu przewag i konkurencyjnej przez organ i zację pe łnią jej liderzy. Twierdzi on , że natura współczesnej konkurencj i wymaga podejmowania nowych wyzwań i zw i ąza nego z nimi ryzyka, nic tylko w celu zapewnienia przetrwania organizacji. ale przede wszystk im zapewnien ia jej rozwoj u um oż liwiającego zdobyc ie i ut rzymanie przewagi konkurencyj nej. W swojej koncepcj i dostrzega on tak że isttrolą.

(10) · HajdllkielVicz. nienie elementu zewnę lrzneg o , który polega na szansach,jakie stwarza przeds iębior s twu otoczenie m i ędzynarodowe. Szanse te ni e mają wiele wspólnego z waru nkami w kraj u i przed s i ębiorstwa krajowe nie mogą na nie istotni e wpły nąć,jednak ich właściwe wykorzystanie może pozwoli ć im na uzyskanie przewag i konkurencyj nej. Przedstawiona koncepcja konkuren cyj no śc i stworzona przez M .E. Port era wykracza istotnie poza przew a gę k o mparatywną kraju. W ni ezwykle szerok i i nowatorski sposób odzwierc iedla k o n cepcję przewagi konkurencyjnej opartej na segmentacji rynków , zróżn icowaniu produktów , róż nicacll techn ologicznyc h oraz ekonom ii skali. Problemami konkurencyjnośc i między n arodowej zajmują się rów ni eż polscy autorzy. Według 1. Misali w odnies ieni u do ko n kurencyjno śc i międzynarodo wej na l eży od różni ć dwa pojęc i a. Chodzi z jednej strony o pojęc i e międ zy naro dowej zdolności konkurencyjnej (ok reś l onej leż mianem k o nkure ncyjnośc i typu czynnikowego), z drugiej zaś o pojęc i e międzynarodowej pozycji konkurencyjnej (ok re ś lon ej t eż miane m konkurencyjności typu wynikowego). Gospodarka konkurencyjna to taka , któ ra zjednej strony dostosowuje swoje cele s połe cz no -ekono mi czne nie tyl ko do w e wn ę trznyc h warunków, ale rów n ież do uwarunk owań międzynarodowych, z drugiej zaś jest zdolna podjąć skuteczne dział ania , które nie Iylko w twórczy sposób w y korzy s tują zm iany zachodzące w strukturze gospodarki św iat owej dla pobudzenia w ł a s n ego rozwoj u, ale lakże będą oddziaływać na zmiany warunków konk urencji w sposób za pew niający zw ięk szeni e korzyści z udz i a łu w międ zy narodowym pod z ia ł e pracy7. Z ko lei pojęc i e mi ęd zy narodowej pozycji konku rencyjnej jest p ojęc i em węższym. Odnosi s i ę ono g ł ów ni e do udziału gospodark i danego kraj u w szeroko rozum ianej mię dzynarodowej wym ianie gospodarczej, tj. w m ięd zy na rod o wej wymian ie prod uktów (towarów i u s ług) oraz czynników wytwórczych, a więc s ił y roboczej, knpilału i wiedzy technicznej. J . Mi sala uwa ża, że o międzyna rodowej zdo l n ośc i konkurencyjnej gospodarki narodowej d ecy dują przede wszystki m8 : - zasoby i w yd ajno ść podstawowego czy nnika wytwórczego, jakim s ą ludzie wraz z ich um i eję tn ośc i a m i i zdo l no śc i a mi, - wielkość zasobów naturalnych i efek t ywność ich wykorzystania, - zasoby i efek t ywność ka p itału rzeczowego , - zasoby , pozio m rozwoju i efe kt yw n o ść wykorzy stywania wiedzy techni czneJ , - s prawno ść systemu s po ł eczno-e k o n omicznego , w ł ąc z n i e z p rowndzoną przez rząd y po l ity k ą e k onomiczną i z możliwo śc iami odd z ia ł ywania na tzw. międ zy narodow e otoczenie eko nom ic zne .. 7 J. Bossak. Spolecwo-ekoltomicv!e uwarunkowania międzynarodowej zdoilIOści kOllk urel! cyjnej gospodarki japO/lii. Monografie i Opracowania, SGPiS , nr t53, Warsza wa 1984. cy!. za: J. Misala, op. cil., s. 6. , J. Misal:!. op. cil ..

(11) Międzynarodowa kon k ure ncyjllosć. gospodarki narodowej. ... I. Z proble mami mi ęd zy narodow ej konkure n c yjn ośc i wią że s i ę k o ni ecz no ść jej mi erzenia . Ze w zg l ę du na wi e lopłaszc zyzn o w ą n aturę , zjawisko konkurencyjn ośc i , a z właszcza zdolnośc i konkurencyjnej , trudno przed s tawi ć za po m oc ą jednej wi e lk ośc i . Dlatego naj części ej operuje s i ę zestawami w s k a źn i k ó w , a uzyskane d z i ęk i nim oceny m og ą s łuży ć n as t ę pni e do budowy rankin gów krajów lub tworzenia syntetycznych mierników konkuren cyjn ośc i . Do pomiaru konkure n cyjn ośc i stosuje s i ę: - ws ka źniki ogó lnego rozwoju gospodarczego kraj u, tj . tempo wzrostu produktu krajowego brutto (PKS), k ształt ow ani e s i ę cen, kosztów produkcj i, Inna cji , zatrudnienia itp ., - wsk a ź n i k i informujące o zmianach struktu ralnych i o zmianac h efektywn ośc i wykorzystywania czynników wy twórczych oraz o swobodnym ich przemieszcza niu s i ę w kraj u i za g rani cą, - ws k aź ni ki in fo rm ujące o z aangażow aniu w m iędz y narod o w ej wy miani e gospodarczej, a w i ęc w s ka ź niki pozycji konkurencyj nej kraju, m .i n. ud zia ł y w handlu świ at owy m , wskaź nik pe netracji importowej, ws k aź n i k B. Balassy ujawnionych k o rzyśc i komparatyw nych RCA (revca/ed compa ral ive adl'Cllllage) itp. Dobór ws k aź n i k ów za l eży od tego , jakie czynniki d ecy duj ą w przekonaniu bad aj ącego O istocie konkure ncyjn ośc i . W ocenac h k o nkure n cyj n ości dokonywanych przez Institute fo r Management Development w 1994 r. konkurencyjn ość o kreś l a n o na pOdStawi e 38 1 w s ka ź nik ów uj ę t yc h w 8 gru p uznanych za czy nniki k o nkure n cyjno śc i , do których zaliczono: we wn ę trz n y po t e n cj ał gos pod arczy, slopie ti internacjonali zacji , rz ąd , finan se, infr as trukturę, za rz ą d za ni e. nauk ę i tec hn o l ogi ę oraz zasoby ludzki e.. 5.. Zako ń czenie. Jak wy nika z zapreze ntowan ych koncepcji na temat mi ęd z ynarod o w ej kongospodarki narodowej , os ią g ni ęci e przewagi konkurencyjnej przez prze d s iębi orstwa i prze m ys ły danego kraju jest uwarunkowane wieloma czynnikami . Ek o nomi ści róź nią s i ę w opiniach na temat roli poszczegó ln yc h czy nników, zasadniczo jednak są zgodni , źe w s pół czes ne konkurowani e nie ogranicza s i ę do rywali zacj i kosztowej. al e opiera s i ę przede wszystkim na podn oszeniu jakośc i produktów , dodawaniu do nic h nowych cech , poprawi e tec hnologii produkcji oraz zwięk szaniu w y dajno śc i produkcj i. Sprzyj ające otoczenie krajowe może istotnie przyczy ni ć s i ę do p ostę pu tych procesów w pr zed s i ę bi o rs twac h krajowyc h, co stanowi pod s taw ę o s iąg ni ęc i a przez ni e sukcesu na rynkach mi ę dzynarodow yc h . W s pó łczes na przewaga konkurencyjna wykracza zate m poza poj ęc i e przewagi komparatywnej , opartej na wielk ości zasobów ludzkich, surowców i kapitalu . Tradycyjne czynniki produkcji odgrywają coraz mni ej s zą rol ę w ogólnym otoczeniu konkurencyjnym. K onkurencyjno ść jako źródł o więk szego dobrobytu kure n cyjn ośc i.

(12) jest u za l eżnio na od otoczenia przed się biors tw , które pozwala efektywnie wykorzystywać i pomnażać czynniki produkcji. Oznacza to , że współcześnie kon kuren cyj n ość nie jest j u ż zarezerwowana tylko dla krajów O bogatym dziedzictwie, dobrze zaopatrzonych w czynniki produkcji . Kraje sa me kre ują p rzewagę konkurencyjną,jeżeli prowadzą po lit ykę, która pozwala prLed s i ębi o rs l wo m działać efek tywnie. Natomiast wszelkie d z iałania rządu , które og ra niczają efektywność przed s i ębiors tw , prowadzą do pogorszenia konkure n cyjno ści mi ęd zy narod owej gospodarki , a Iym samym do ograniczenia krajowego dobrobytu. Lite ratura Lubiński. M., Michalski T., Misala J., Międl.ynarodolVa konk ure /lcyjność gospotlclrki: poję cie i sposób mierzenia,IRiSS, Warszawa 1995. Mi sala J., Teoretycl.ne podstawy międzynarodolVej konkurencyjności gospodarki narodolVej, !CS, 5GH. Warszawa 1995. Poner M.E .. The Compelirive Advan/age ol NatiollS, The Free Press. New York 1990. Porter M .E., A Competitive Advantage ol Natiolls. lVilh a nelV inlrodllcrion, The Free Press, New York 1998. Porter M.E .. T/Je Compelilive Adm/l/age oj Nariol/s, "Harvard Bu siness Review", March- ApTiJ 1990. Th e International Compe titiveness o, a National Economy and Its De termlnants While there is linIe ambiguity sUITounding the concept of competitiveness al enlerprise level. there is sli\l no uniform explanation of "compeliti veness" when it concerns a national economy. According 10 M. E. Po rter, ahhough competition takes place at the level of entcrpriscs, there muSI be deeper reasons why enlcrprises from eertain countries more frequenl ly achieve an advanlage in terms of this compelil ion. Portcr's new concept of competiliveness assumes the existence of four groups of faelors which shape an enlerprise 's domeslic environmcnl and thus faci lilate or impede Ihe achievemem of eompctilive advanlage al Ihe internalional leve\. These factors includc: conditions related 10 the factors of produclion. demand-reJaled conditions, auxiliary and related branches, as well as stralegy, structure and rivalry at Ihe do mestic level. Competition today is concerned nOI simply wil h eosl rivalry. Rather. il is based primarily on improving producI quality, adding new features to prooucls, improving produelion lechnology, and increas ing produclion cfficiency . A fa vourable domestic environment can be a vital fac lor in slimulating such processes in domestic entcrprises, and such processes conslitute a basis fo r achieving success on international markets..

(13)