Archeologia Polski Środkowowschodniej, t. II, 1997
An d r z e j Br o n ic k i
Ku r h a n k u l t u r y t r z c i n i e c k i e j ( ? ) w m i e j s c o w o ś c i H a l i c z a n y, w o j. c h e ł m s k i e
O b ie k t z n a jd u je s ię w o b rę b ie P a g ó ró w C h e łm sk ic h n a k u lm in a c ji g ó ru ją c e g o n a d o k o lic ą w y n ie s ie n ia p o m ię d z y K o c z o w e m a H a lic z a n a m i, 2 5 0 m n a p o łu d n ie o d sz o sy b ie g n ą c e j p rz e z H a lic z a n y . N ie fig u ro w a ł o n w re je s trz e k u rh a n ó w z n a n y c h z te re n u w o je w ó d z tw a c h e łm s k ie g o (E. M itru s , B. O k u p n y 1984). O d k ry ty z o sta ł p rz e z T a d e u sz a S ta fm s k ie g o z K o c z o w a . W e ry fi k a c je te re n o w e p o tw ie rd z iły is tn ie n ie k o p c a zie m n e g o d u ż y c h ro z m ia ró w , b a rd z o r o z s u n ię te g o p rz e z p ra c e p o ło w ę. Je g o z a ry s p r z y p o m in a ł n ie c o n ie re g u la r n ą e lip sę o osi d łu ż sz e j p r z e b ie g a ją c e j z p ó łn o c y n a p o łu d n ie , z g o d n ie z k ie ru n k ie m ork i. K o p ie c p o d d a w a n y w ie lo le tn ie j d e s tru k c ji m ia ł w c h w ili p rz y s tą p ie n ia do b a d a ń w y m ia ry : z a ry s o k o ło 2 9 x 23 m i 0,2 do 0,3 m w y s o k o śc i. Z p ó łn o c y n a p o łu d n ie , n ie c o n a w s c h ó d o d d z i s ie js z e g o w ie rz c h o łk a , p rz e c in a go d o ść w y s o k a m ie d za d z ie lą c a o b ie k t n a c z ę ść z a c h o d n ią z a ję tą p rz e z p o le R o m a n a S e m c z u k a i c z ę ś ć w s c h o d n ią - p o le Z b ig n ie w a M a lin o w s k ie g o . C z ę ść w s c h o d n ia b a rd z ie j z n is z c z o n a i z n iw e lo w a n a , le ż y n iż e j n iż z a c h o d n ia . W c z a sie k ilk a k ro tn y c h p ro sp e k c ji te re n o w y c h z e b ra n o tu lic z n e k o śc i lu d z k ie w y d o b y te p rz e z o rk ę n a p o w ie rz c h n ię g ru n tu .
B a d a n ia w y k o p a lisk o w e p rz e p ro w a d z o n e w c z e rw cu i lip c u 1996 r. fin a n so w a ł W K Z i M u z e u m O k rę g o w e w C h e łm ie. E k sp lo ro w a n o k o p ią c w a rstw a m i o m ią ż s z o ś c i p o 10 c m , w o b r ę b ie ć w ia r te k ro z d z ie lo n y c h św ia d k am i p ro filo w y m i. Je d n y m z n ic h b y ła m ie d z a r o z d z ie la ją c a p o la (św ia d e k N -S ). P ro w a d z o n o p la n ig ra fię w sz y s tk ic h p o z y s k iw a n y c h z n a le z is k an tro p o g e n n y c h . S y ste m a ty c z n ie w y k o n y w a n o ry su n k i sp ą g ó w p o sz c z e g ó ln y c h w arstw . Z n a c z n e ro z m ia ry k o p c a su g e ro w ały , że m o ż e to b y ć o b ie k t k u ltu ry trz c in ie c k ie j, za ś u lo k o w a n ie go n a n a j w y ż sz y m p u n k c ie g rz b ie tu te re n o w e g o - że je s t to d z ie ło lu d n o śc i k u ltu ry c e ra m ik i sz n u ro w ej.
W tra k c ie p rac o k a z a ło się, ż e sa m k o p ie c i je g o n a j b liż sz a o k o lic a s ą z n a c z n ie p rz e k sz ta łc o n e p rz e z co n ajm - niej k ilk a d z ie sią t n o w o ż y tn y c h ja m g ro b o w y c h o raz k o ry ta rz e i k o m o ry w y d rą ż o n e p rz e z lisy. N a tra fio n o , a n a lo g ic z n ie ja k w Z ie n k a c h (A. B ro n ic k i 1996), n a z a p o m n ia n y c h r z e ś c ija ń s k i ( u n ic k i? ) c m e n ta rz g rze b aln y . N ie k tó re p ły ts z e p o c h ó w k i b y ły z n a c z n ie lu b c a łk o w i cie z n isz c z o n e p rz e z ork ę. Ł ą c z n ie o d k ry to 91 grobów , z k tó ry c h w y e k sp lo ro w a n o sz c z ą tk i 51 o so b n ik ó w (45 w g ro b a c h p o je d y n c z y c h i 6 w p o d w ó jn y c h ). 43 ja m y g ro b o w e , z p o w o d u o g ra n ic z e n ia śro d k ó w fin an so w y c h
i b ra k u czasu , p o z o s ta ły n ie w y e k sp lo ro w a n e . Z ty c h sa m y c h p o w o d ó w n ie u d a ło się o k re ślić z a się g u c m e n ta rza. Z a jm o w a ł o n z p e w n o ś c ią o b sz a r w ię k s z y o d o b ję te g o b a d a n ia m i. T ylko od z a c h o d u w so n d a ż u n r 1 n a tra fio n o b y ć m o ż e n a je g o k ra n ie c w p o sta c i ro w u g ra n ic z n e g o (?).
P o c h ó w k i z n a jd o w a n o z w y k le w p ro s to k ą tn y c h j a m a ch g ro b o w y c h o rie n to w a n y c h n a jc z ę śc ie j n a linii W - E (rz ad z iej N W -S E lub S W -N E ), g ło w a m i n a zachód. C zęsto n a tra fian o n a szczątk i d rew n ia n y c h tru m ie n w fo r m ie p ro sto p a d ło śc ia n ó w z b ija n y c h ć w ie k am i k o w alsk iej roboty. R ę c e u k ła d a n o z m a rły m w ró ż n y c h p o zy c ja ch . S p o ty k a się sk rz y ż o w a n e n a m ie d n ic y lub, n a jc z ę śc ie j, zg ięte w ło k c ia c h p o d k ątem p ro sty m , p rz e d ra m io n a ró w n o le g le d o sie b ie lub z ło ż o n e w o k o lic y bioder. C zasam i je d n a rę k a b y ła w y p ro s to w a n a w z d łu ż tu ło w ia , d ru g a - z g ię ta w ło k c iu sp o c z y w a ła n a m ie d n ic y . W g ro b ie n r 13 kości n ó g n a w y so k o śc i sta w ó w k o la n o w y c h p rz y g n ie cio n o k ilk o m a o to c z a k a m i. B y ć m o ż e je s t to ś w ia d e c tw o ja k ic h ś z a b ie g ó w m a g ic z n y c h . W sz y stk ie sz cz ątk i k o stn e p o d d a n e z o s ta ły a n a liz ie an tro p o lo g ic z n e j p rze z G rz e g o rz a M a z u ra z K a te d ry A n tro p o lo g ii U n iw e rs y te tu Ł ó d z k ie g o .
W g ro b ac h zn a jd o w an o u łam k i now o ży tn ej ceram iki szkliw ionej i siw ej, k tóre m o g ły sta n o w ić ślad y o b rzęd ó w za d u sz k o w y c h , p o d o b n ie ja k liczn ie w y stę p u jąc e p o z o stało ści p alen isk . Z d e c y d o w a n a w ię k sz o ść p o c h ó w k ó w p o z b a w io n a b y ła w y p o saż en ia. T ylko je d e n (nr 46 ) z a o p atrzo n o w trzy p ie rśc io n k i m ie d z ia n e (b rązo w e?), d w a z o k rą g ły m i ta rc z k a m i i je d e n o c h a ra k te rz e o b rąc zk i. W tym sam y m grobie znaleziono 285 różn o b arw n y ch p a cio rk ó w szk lan y c h sta n o w iąc y ch kolię. W g robie n r 39 odkryto m niej liczne znalezisko p ac io rk ó w (10 sztuk ró w nież różn y ch barw ). W grobie n r 11 natrafiono n a szeląg ryski Z y g m u n ta III W azy bity w pierw szej d ekadzie X V II w., a w grobie n r 32 - szeląg litew ski Jana K azim ierza (bo- ratynkę) z 1666 r. P onadto spoza ja m g robow ych, b yć m oże ze zn iszc zo n y c h grobów , p o ch o d z i je sz c z e 5 k o lejn y ch m onet, p rze w a żn ie słabo za chow anych, trudnych do o d czytania. Te, n a któ ry ch u dało się o dczytać częściow o daty em isji p o c h o d z ą z drugiej p o ło w y X V II w. (boratynki), a drugi szeląg ryski Z y g m u n ta III W azy z pierw szej dek a dy w iek u X V II. Z w yczaj w k ład a n ia m o n et do g robów był w średniow ieczu i okresie n o w o ży tn y m dość pow szech n y n a ziem iach polskich (por. O. K olberg 1964, s. 177-179). S pośród innych zaby tk ó w n o w o ży tn y ch n a u w ag ę zasłu g u ją b rązow e sprzączka i okucie.
Ku r h a nk u l t u r yt r z c i n i e c k ie j ( ? ) w m i e j s c o w o ś c i Ha l i c z a n y, w o j. c h e ł m s k i e
Ryc. 1. Haliczany, gm. Kamień. Zabytki z kurhanu: 1 - grocik trzoneczkowaty, krzemień kredowy, tzw. „rejowiecki”, 2-4 ułamki naczyń kultury trzcinieckiej, 5-7 - ułamki naczyń nowożytnych. Rys. Anna Bronicka.
58 An d r z e j Br o n i c k i
M o n e ty , ja k ró w n ie ż u ła m k i c e ra m ik i (ryc. 1: 5-7) d a tu ją c m e n ta rz n a w ie k X V II, z m o ż liw o ś c ią je g o fu n k c jo n o w a n ia w p o c z ą tk u w ie k u X V III, p o n ie w a ż część fra g m e n tó w ce ra m ik i, g łó w n ie siw e j, m o ż e b y ć ta k d a to w an a . Z p e w n o ś c ią nie b y ła to je d n o c z a s o w a m o g iła z b io ro w a . P o ś re d n im a rg u m e n te m p rz e m a w ia ją c y m z a u ży tk o w a n ie m c m e n ta rz a p rz e z k ilk a p o k o le ń je s t c h a ra k te r p o c h ó w k ó w - p ra w ie z a w sz e je d n o s tk o w y c h (to znaczy, ż e z m a rli s ą z w y k le p o c h o w a n i w o d d z ie ln y c h ja m a c h g ro b o w y c h ) oraz o b se rw ac je straty g raficzn e, z k- tó ry c h w y n ik a , że w ie lo k ro tn ie p o c h ó w k i sta rsze b y ły n isz c z o n e p rz e z m ło d sze.
P o d n a s y p e m k o p c a n a tra fio n o n a p o c ię ty p rz e z n o w o ż y tn e ja m y g ro b o w e o raz n o ry lisó w p o z io m h u m u su p ie rw o tn e g o . O d k ry to tu n a d w a (lu b trz y ) ślad y c ia ło p a ln y ch p o c h ó w k ó w b ez p o p ie ln ic o w y c h . T o w arzy szy ły im u ła m k i c e ra m ik i k u ltu ry trz c in ie c k ie j (ryc. 1: 2-4) o ra z k rz e m ie n n y g ro c ik trz o n e c z k o w a ty z n a le z io n y n a z ło ż u w tó rn y m (ryc. 1: 1) _ d a tu ją c e b y ć m o ż e p ie rw o t n y o b ie k t n a II o k re s ep o k i b rąz u . O p ró c z te g o z n a le zio n o p o z o s ta ło śc i p a le n isk , z cz eg o w n o sić m o ż n a, że p a le n ie o g n ia to w a rz y sz y ło sy p a n iu ko p ca.
P o n iże j w a rstw y n asy p o w e j w sp ą g u h u m u su p ie r w o tn e g o w ć w ia rtc e II n a tra fio n o n a p o w ie rz c h n i o k o ło 2 m 2 n a śla d y p ra d z ie jo w e j o rk i w y k o n a n e j d o ść w ą sk im n a rz ę d z ie m . B y ły to sm u g i ró w n o le g łe do siebie, d o ść d o b rz e ry su ją c e się w ja ś n ie js z y m p o d ło ż u . T eren o d o ść d o b rej g le b ie (o b e c n ie k la sa III a), n a k tó ry m u sy p a n o k u rh a n m ó g ł b y ć w ię c w c z e śn ie j u ży tk o w a n y
ro ln ic z o , lub m a m y tu do c z y n ie n ia z p o z o s ta ło ś c ią z a b ie g ó w k u lto w y c h d o k o n a n y c h p rz e d u sy p a n ie m k o p ca, a z w ią z a n y c h z je g o b u d o w ą.
P ra c e b a d a w c z e p o z w o liły stw ie rd z ić , ż e p ie rw o tn y k u rh a n m ia ł o k o ło 12 m śred n icy . N ie z a re je stro w a n o ż a d n y c h k o n stru k c ji w e w n ę trz n y c h ani ro w k a p rz y k u r h a n o w e g o . D o p ó łn o c n e j c z ę śc i o b ie k tu p rz y le g a ła , cz ę ś c io w o o d s ło n ię ta w cz asie b a d a ń ja m a , p rz y k u rh a n o w a . N ie c a łk ie m ja s n y z w ią z e k z o m a w ia n y m o b ie k te m m a s k u p is k o w ę g li d rz e w n y c h o ra z g ru d e k p o le p y tu ż p rz y z a c h o d n im sk ra ju k o p c a Z n a le z io n o tu o p ró c z d ro b n y c h , n ie d ia g n o s ty c z n y c h p rz e p a lo n y c h k o ste k , r ó w n ie ż f ra g m e n ty c e ra m ik i k u ltu ry trz c in ie c k ie j i u ła m e k f a ja n s o w e g o (lu b sp a ty n o w a n e g o b r ą z o w e g o - m ie d z ia n e g o ? ) p a c io rk a . P a c io rk i fa ja n s o w e s ta n o w ią ty p o w e w y p o s a ż e n ie g r o b ó w p ó ź n o m ie r z a n o w ic k ic h (S. K a drów , A . i .J. M a c h n ik o w ie 1992, s. 8 1) lu b strz y ż o w - s k ic h (por. I. i A . K u ty ło w s c y 1097, ry c. 8: b, 15: a). N ie w y s tę p u ją n a to m ia s t w g ro b a c h k u ltu ry tr z c in ie c k ie j. Z a „ trz c in ie c k ą ” p r o w e n ie n c ją s k u p is k a p rz e m a w ia je d n a k fa k t, ż e b y ło o n o n a k ry te k o p c e m k u rh a n u o raz , ż e z n a jd o w a n o tu u ła m k i c e ra m ik i k u ltu r y tr z c i n ie c k ie j. T e z ę t ę le p iej u d o k u m e n to w a łb y fa k t, g d y b y o k a z a ło się , że p a c io r e k w y k o n a n y j e s t z b rą z u .
K u rh a n y z p o c h ó w k a m i ciało p a ln y m i w y s tę p u ją m ię - d z y W isłą , S a n e m i B u g ie m o d p o c z ą tk u k u ltu ry trz c i n ie ck ie j p o p rz e z faz ę k la s y c z n ą do - b y ć m o ż e - późnej (H . T aras 1995, s. 59).
L i t e r a t u r a
B r o n i c k i A.
1996 Kurhan kultury trzcinieckiej „Szwedzka M o giła” w miejscowości Zienki, gm. Sosnowica, woj. chełmskie, APŚ, t. 1, s. 59-61.
K a d r ó w S., M a c h n i k o w i e A. i J.
1992 Iwanowice. Stanowisko Babia Góra, część II. Cmentarzysko z wczesnego okresu epoki brą zu, Kraków.
K o l b e r g O.
1964 Dzieła wszystkie, t. 33,. Chełmskie, części, Po znań (reedycja w ydania z roku 1890).
K u t y ł o w s c y I. i A.
1970 M ateriały kultury wstęgowej ceramiki malowa nej i kultury strzyżowskiej z miejscowości Nie- ledew, pow. Hrubieszów, WA, t. 35, s. 327-339. M i t r u s E., O k u p n y B.
1984 Wstępna inwentaryzacja kurhanów na obszarze
województwa chełmskiego, mps dokumentacji
PKZ, t. I-III, Lublin. T a r a s H.
1995 Kultura trzciniecką w międzyrzeczu Wisły, Bugu i Sanu, Lublin.
A n d r z e j Br o n i c k i
A Tr z c i n ie c Cu l t u r e Ba r r o w a t Ha l i c z a n y, Ch e ł m Vo iv o d s h ip
The feature is situated at the top o f a hill between Ko- czow and Haliczany. It was largely destroyed due to intensive agricultural cultivation.
In the process o f the excavations it was established that the barrow was m ade in period II o f the Bronze Age by the people o f the Trzciniec culture. This assertion is supported by a considerable am ount o f potsherds as well as by a num
ber o f flint artefacts, for example, an oblong arrowhead. Qu ite probably, the two or three assem blages o f burnt human bones, uncovered in the prim ary humus, should also be asso ciated w ith this culture. The assem blages may be assumed to contain rem ains o f um less burials. A t the same level, traces o f prehistoric ploughing covering a stretch o f 2 sq. m were found, which are concurrent w ith or even earlier than the con
K u r h a n k u l t u r y t r z c i n i e c k i e j ( ? ) w m i e j s c o w o ś c i H a l i c z a n y , w o j . c h e ł m s k i e 5 9
struction of the barrow. This suggests that the barrow was made on a field.
Originally, the barrow measured about 12 m in diameter. No internal structure or surrounding ditch was recorded. On the northern side, a partial uncovering of a pit adjoining the barrow was made.
In the 17th century a cemetery o f the Unitarian Church was set up in the area of the barrow. The inhumation graves were oriented along the W-E axis with the heads directed to wards the west. The dead were placed in a supine position. Numerous remnants of wooden coffins have been preserved.
Due to the limited character of the excavations, the range of the cemetery was not established. The graves contained frag ments o f modem glazed and the so called grey ceramics. A number of burials included grave furniture. Grave No. 46 con tained three copper or bronze rings and a necklace with colo urful glass beads. Similar beads were found in grave No. 39. Two grave pits contained coins. Five other coins were disco vered outside graves, but they could have come from destroy ed burials. The coins allow for dating the cemetery to the 17th century with the possibility of its functioning at the beginning of the 18th century.