Piotr Sienkiewicz
Metodologiczne aspekty badań nad
rozwojem społeczeństwa
informacyjnego
Ekonomiczne Problemy Usług nr 123, 311-319
Ekonomiczne Problemy Usług nr 123
IS S N : 1 8 9 6 -3 8 2 X | w w w .w n u s .e d u .p l/p l/e p u /DOI: 10.18276/epu.2016.123-29 | strony: 311-319
PIOTR SIENKIEW ICZ
Akademia Obrony Narodowej1
METODOLOGICZNEASPEKTY BADAN NAD ROZWOJEM SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO
Większość technologii ma świetlisty awers, ale życie dało
im rewers - czarną rzeczywistość.
S ta n isła w L e m
S tr e s z c z e n ie
W a rty k u le p rz e d s ta w io n o p o d s ta w o w e m e to d o lo g ic z n e p ro b le m y b a d a ń ro z w o ju s p o łe c z e ń s tw a in fo rm a c y jn e g o o ra z u ję c ia w s p ó łc z e s n e g o s p o łe c z e ń s tw a ja k o
system o f
systems
, z ło ż o n a s tru k tu ra sp o łe c z n a , p ro c e s o o g ra n ic z o n e j ste ro w a ln o ś c i o ra z sieć w ie lo ra k ic h re la c ji (s p rz ę ż e ń z w ro tn y c h ). S fo rm u ło w a n o b a rie ry m e to d o lo g ic z n e o ra z o g ó ln y m o d e l b a d a ń ro z w o ju s p o łe c z e ń s tw a in fo rm a c y jn e g o .S ło w a k lu c z o w e : s p o łe c z e ń stw o in fo rm a c y jn e , s y s te m z ło ż o n y , stru k tu ra , sieć, b a rie ry m e to d o lo g ic z n e , m o d e l ro z w o ju . W p r o w a d z e n i e S p o łe c z e ń s tw o in f o r m a c y jn e j e s t j e d n y m z f e n o m e n ó w w s p ó łc z e s n o ś c i, k t ó r y n a d a l s ta n o w i f r a p u ją c y o b i e k t p o z n a n ia , w y m a g a ją c y in te r d y s c y p lin a r n e j p o s ta w y w o b e c z m ie n ia ją c e j s ię , w s z c z e g ó ln y m s t o p n iu p o d w p ły w e m r o z w o j u te c h n o l o g ic z n e g o , r z e c z y w is to ś c i s p o łe c z n e j. Z a w i e r a b o w ie m w s o b ie n ie je d n o z n a c z n o ś ć , d w o is to ś ć , c e c h y p o z y ty w n e i n e g a ty w n e je d n o c z e ś n i e . O g ó ln a r e f l e k s j a p r o s p e k t y w n a m o ż e p r o w a d z ić d o t a k i c h a n ty c y p a c ji, j a k : s p o łe c z e ń s tw o w ie d z y i m o b iln e
1
312
Metodologiczne aspekty badań nad rozwojem społeczeństwa informacyjnego
s p o łe c z e ń s tw o s ie c i - p o s tr z e g a n y c h j a k o p o z y ty w n ie o c e n ia n e m o ż liw e i p r a w d o p o d o b n e s ta n y r o z w o ju , a lb o s p o łe c z e ń s tw o n a d z o r u ( „ o r w e lliz m ” ) i in n e m o ż liw e f o r m y p o d p o r z ą d k o w a n i a z ja w is k s p o łe c z n y c h a u to r y ta r n e j w ła d z y , z m ie r z a ją c e j d o p o z y s k a n i a „ w s z e lk ie j in f o r m a c ji o w s z y s tk im ( w s z y s tk ic h ) ” . N i e b r a k u ję ć b ę d ą c y c h w is to c ie w a r ia n ta m i t e c h n o lo g ic z n e g o d e te r m in iz m u . N a l e ż y p o n a d to z a u w a ż y ć , ż e p a ń s tw a , n a w e t te , k tó r e tr u d n o o c e n ia ć w k a te g o r ia c h „ s p o ł e c z e ń s tw a i n f o r m a c y j n e g o ” , r o z w ija ją c t e c h n o lo g ie in f o r m a c y jn e ( te le in f o r m a ty c z n e ) , z d o ln e s ą d o p o d e j m o w a n i a d e s tr u k c y jn y c h d z ia ła ń p o lity c z n o - m ilita r n y c h (n p . c y b e r w a r , n e t w a r ) , s t w a r z a ją c z a g r o ż e n ia d l a b e z p i e c z e ń s t w a g lo b a ln e g o . S z c z e g ó ln y m w y z w a n ie m d l a b e z p ie c z e ń s tw a , r o z p a tr y w a n e g o w k a ż d e j s k a li, s ta ło s ię z ja w is k o n ie m a l p o w s z e c h n e j c y b e r p r z e s tę p c z o ś c i, a ta k ż e g lo b a ln e j i n w i g ila c ji i d o tk liw e j d e z in f o r m a c ji.
O b e c n a e p o k a , j a k k a ż d a p o p r z e d n ia , m a w ła s n y , n i e p o w t a r z a l n y n a k a z c h w i li, z a ś p ie r w s z y m w y m o g ie m c h w ili o b e c n e j j e s t b u d o w a s k u te c z n y c h s y s te m ó w b e z p i e c z e ń s t w a w w y m ia r z e g l o b a ln y m , r e g io n a ln y m i lo k a ln y m , z a p e w n ia ją c y c h b e z p ie c z n y i t r w a ły ro z w ó j s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z y . K u m u l a c j a i k o i n c y d e n c j a „ m e g a tr e n d ó w ” , c z y li w y z w a ń - te n d e n c ji o c e c h a c h u n iw e r s a ln y c h i g lo b a ln y c h , p r z y n i o s ł a w z r o s t z a in t e r e s o w a n i a s tu d ia m i n a d p r z y s z ł o ś c i ą o r a z p a r a d y g m a ta m i w s p ó łc z e s n o ś c i, w ś r ó d k tó r y c h n a l e ż y w y r ó ż n ić p a r a d y g m a t s p o łe c z e ń s tw a i n f o r m a c y jn e g o ( p r z y k ła d s p o łe c z e ń s tw a s ie c i w u j ę c iu M . C a s te lls a ) . P o p o n a d ć w ie r ć w ie k u t r w a ją c y c h r ó ż n y c h f o r m a c h z a i n t e r e s o w a n i a f e n o m e n e m s p o łe c z e ń s tw a in f o r m a c y jn e g o m o ż n a z a u w a ż y ć , ż e n a jc z ę ś c ie j p o s t r z e g a m y j e j a k o o k r e ś lo n ą f o r m a c ję s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z ą lu b c y w iliz a c y jn ą , b ą d ź s z c z e g ó ln y ty p z ło ż o n e g o s y s te m u s p o łe c z n e g o z d e te r m in o w a n e g o p r z e z r o z w ó j z a a w a n s o w a n y c h te c h n o l o g i i in f o r m a c y jn y c h ( g l o b a l n a s ie ć k o m u n ik a c y jn a , s y s te m o f s y s te m s ) . N i e b r a k j e d n a k ż e g o d n y c h u w a g i w ą tp liw o ś c i, n p . c z y a b y to ty lk o „ p u s te s tw ie r d z e n ie , k tó r e w w a r s tw ie id e o lo g ic z n e ) s ię w y c z e r p a ło , a ie g o w a r to ś ć o p is o w a je s t r ó w n ie m a ł a ” ( B e n d y k 1 9 9 9 ). 1 1. P a r a d y g m a t y i m e g a t r e n d y J e ż e li p r z y jm ie m y , ż e s p o łe c z e ń s tw o i n f o r m a c y jn e to : (1 ) s y s te m z ło ż o n y (s y s te m o f s y s te m s ) , (2 ) g lo b a l n a s tr u k tu r a s p o łe c z n a , (3 ) w ie l o p o z i o m o w a s ie ć s o c j o te c h n ic z n a ( te le in f o r m a ty c z n a ) , (4 ) w a r to ś ć e g z y s t e n c j a l n a w ią ż ą c a s ię z p o c z u c ie m s ta b iln o ś c i, t r w a ło ś c i k o r z y s tn e g o s ta n u r z e c z y , w r a ż e n ie m p e w n o ś c i i o d c z u c ie m b r a k u z a g r o ż e n ia , u z y s k a n a d z ię k i r o z w in ię ty m s ie c io m k o m u n ik a c ji s p o łe c z n e j w d o w o ln e j s k a li p r z e s tr z e n n e j i c z a s o w e j, to w y ł a n i a s ię s tą d b a r d z o r o z l e g ł y o b s z a r in te r d y s c y p lin a r n y c h b a d a ń n a u k o w y c h . S k ła n ia d o f o r m u ło w a n ia p y ta ń o c h a r a k te r z e o n to lo g ic z n y m , e p is te m o lo g ic z n y m i m e to d o lo g ic z n y m . S z c z e g ó l n ą w a g ę m a j ą p y t a n i a o p a r a d y g m a t o r a z d y le m a ty m e t o d o lo g ic z n e , b o w ie m
P io tr S ienkiew icz
313
w y b ó r m o d e li i m e to d p r z e s ą d z a w z n a c z n y m s to p n iu o r e z u l t a t a c h b a d a ń , o c e n i a n y c h z a r ó w n o z p o z n a w c z e g o , j a k i p r a g m a ty c z n e g o p u n k t u w id z e n ia . P a r a d y g m a t j e s t p r z e d e w s z y s tk im „ p r o to ty p o w y m ” r o z w ią z a n ie m p e w n e j k l a s y p r o b le m ó w , ta k p ło d n y m i n o w a to r s k im , ż e p r z e z p e w ie n c z a s f u n k c j o n u j e j a k o m o d e l d l a d a ls z y c h b a d a ń . W p r z y p a d k u b a d a ń n a d r o z w o je m s p o łe c z e ń s tw a i n f o r m a c y jn e g o tr u d n o d o s tr z e c j a k ą ś j e d n o l i t ą p r z e s tr z e ń b a d a w c z ą , w ię c e j tu m e t a f o r n i ż m o d e li i k o n - c e p tu a liz a c ji ( ta b e la 1). P o w y ż s z e c e c h y w p e ł n i o d p o w i a d a j ą w s p ó łc z e s n e m u p a r a d y g m a to w i s y s t e m o w e m u . Z m i a n y p a r a d y g m a tu w i s to c ie o z n a c z a j ą s ta n s w o is te j k o e g z y s te n c ji p o s ta w : r e d u k c jo n iz m u i h o liz m u , s y s te m iz m u i p r o c e s u a liz m u ( e w e n ty z m u ) o r a z n e ty z m u , c z y li p e w n e g o e k le k ty z m u m e to d o lo g ic z n e g o .Tabela 1
Cechy konstytutywne społeczeństwa informacyjnego
Sfery życia społecznego
Właściwości związane z usieciowieniem
Ekonomia
Oparta na transferze informacji i wiedzy.
Globalna gospodarka zorganizowana wg modelu sieci.
Czas i przestrzeń
Ponadczasowość. „Kurczenie czasu i przestrzeni”. Przestrzeń
przepływów.
Kultura
Kultura rzeczywistości wirtualnej. Multimedialność, wolność
wyboru form i gatunków, wielokulturowo ść.
Władza
Kontrola dostępu do znaczących sieci. Rozwój systemów inwigila
cji. Bezpieczeństwo cyberprzestrzeni. Media uprzywilejowaną
sferą polityki. Cyberprzestrzeń dziedziną władzy politycznej.
Podziały społeczne
„Włączenie”: dostęp do znaczących sieci warunkiem społecznego,
politycznego i ekonomicznego uczestnictwa w społeczeństwie
informacyjnym. „Wykluczenie”: brak dostępu do ważnych sieci.
Asymetria w społecznym dostępie do zasobów cyberprzestrzeni.
Konflikt społeczny
Napięcia społeczne z powodu lokalizacji w cyberprzestrzeni
procesów związanych z władzą, zasobami materialnymi i infor
macjami a przywiązaniem do tradycyjnej organizacji tych proce
sów. Cyberprzestrzeń jako obszar konfliktów i rywalizacji; ryzy
ko cyberwar, net war.
314
M eto d o lo g iczn e a spekty badań n a d rozw ojem społeczeństw a inform acyjnegoM o ż n a z e z n a c z n ą p e w n o ś c i ą s tw ie r d z ić , ż e z o g ó ln e j r e f le k s ji n a d n a t u r ą g lo b a ln y c h z ja w is k s p o łe c z n y c h o p is y w a n y c h z a p o m o c ą k a te g o r ii p o tr z e b , j a k o ś c i ż y c ia , w p ły w ó w w i e d z y i t e c h n o lo g ii, z a g r o ż e ń b e z p i e c z e ń s t w a o r a z r y z y k a k r y z y s ó w i k o n f l i k t ó w m o ż e w y ło n ić s ię p a r a d y g m a t b a d a ń n a u k o w y c h n a d g lo b a ln y m s p o łe c z e ń s tw e m in f o r m a c y jn y m , o d p o w ia d a ją c y w y z w a n io m c y w iliz a c y jn y m p o ło w y X X I w ie k u . N a p r z e ło m ie la t 7 0 . i 80. X X w ie k u J. N a i s b i t t o k r e ś lił d z ie s ię ć „ n ie u c h r o n n y c h ” m e g a t r e n d ó w r o z w o ju s p o łe c z n e g o , g l o b a l n y c h te n d e n c ji: o d lo k a ln o ś c i ( r e g io n a ln o ś c i) d o g l o b a ln o ś c i, o d s p o łe c z e ń s tw a p r z e m y s ło w e g o d o in f o r m a c y jn e g o , o d t e c h n o lo g ii „ tw a r d e j” d o t e c h n o lo g ii „ m ię k k ie j” ( H i- T e c h ) , o d h ie r a r c h ii d o s ie c i itp . Z e w z g lę d u n a z a k r e s i s iłę o d d z ia ły w a n ia m o ż n a w y r ó ż n ić : (1 ) g ig a t r e n d y - t r e n d y c y w iliz a c y jn e , o c h a r a k te r z e p o n a d n a r o d o w y m , g lo b a ln e ; (2 ) m e g a tr e n d y - t r e n d y o s iln y m o d d z ia ły w a n iu w u k ł a d z i e s p o łe c z n o ś c i n a r o d o w y c h ( p a ń s tw ) ; (3 ) t r e n d y , c z y li p r o c e s y o s ła b y m lu b ś r e d n im , w ą s k o p r o b l e m o w y m o d d z ia ły w a n iu . D o m e g a tr e n d ó w z a lic z y ć m o ż n a : w ie d z ę j a k o c z y n n ik r o z w o ju s p o łe c z n o - g o s p o d a r c z e g o , o c h r o n ę b io s f e r y , g l o b a liz a c ję , in f o r m a ty z a c ję , w ir tu a liz a c ję itp ., k tó r e w w ię k s z o ś c i a n a liz tr a k to w a n e s ą n ie m a l j a k o a tr y b u ty s p o łe c z e ń s tw a in f o r m a c y jn e g o . 2 . B a r i e r y m e t o d o l o g i c z n e K a ż d y p r o c e s b a d a w c z y , w d o w o l n y m o b s z a r z e , w i ą ż e s ię z o k r e ś l o n ą s y t u a c j ą p r o b l e m o w ą , z a ś j e g o c e l e m j e s t , p o p r o s t u , r o z w i ą z a n i e p r o b l e m u , c z y l i s y t u a c j i n o w e j , n i e p e w n e j , tr u d n e j i t p ., c o p o w i n n o s k u t k o w a ć p r z y r o s t e m w i e d z y w z b o g a c a j ą c e j z a s o b y o k r e ś l o n e j n a u k i ( d y s c y p l i n y ) . K a ż d a r e a l i z a c j a p r o c e s ó w w i ą ż e s ię z k o n i e c z n o ś c i ą p o k o n y w a n i a n i e k i e d y w i e l u p r z e s z k ó d , p o w o d o w a n y c h z a r ó w n o p r z e z c z y n n i k i w e w n ę t r z n e ( l u k i , n i e d o b o r y ) , j a k i z e w n ę t r z n e ( z a k ł ó c e n i a ) . P o n a d t o m o ż n a w y r ó ż n i ć p e w n e s z c z e g ó l n e s y t u a c j e , b ę d ą c e o d b i c i e m s t a n u ś w i a d o m o ś c i , k o m p e t e n c j i , o g ó l n e g o p r z y g o t o w a n i a m e t o d o l o g i c z n e g o u c z e s t n i k ó w b a d a ń itp . P r o p o n u j e s ię t a k i e s y t u a c j e o k r e ś l a ć m i a n e m b a r i e r y , w s z c z e g ó l n o ś c i b a r i e r y m e t o d o l o g i c z n e j , k t ó r a b a r d z o c z ę s t o s t a n o w i o d b i c i e i s t n i e j ą c y c h , a n i e k i e d y u c i ą ż l i w y c h d o g m a t ó w . P o k o n a n i e ta k r o z u m i a n y c h b a r i e r m o ż e o z n a c z a ć n a w e t k o n i e c z n o ś ć z m i a n y p e r s p e k t y w y b a d a w c z e j , tj. z m i a n ę p a r a d y g m a t u . B a r i e r a k o m u n i k a c y j n a . P o m i m o w y s i ł k ó w p o d j ę t y c h w l a t a c h 4 0 . i 5 0 . u b i e g ł e g o s t u l e c i a p r z e z c y b e r n e t y k ę N . W i e n e r a i o g ó l n ą t e o r i ę s y s t e m ó w L . v o n B e r t a l a n f f y ’e g o n i e s t w o r z o n o w s p ó l n e j p l a t f o r m y k o m u n i k a c j i m i ę d z y - d y s c y p l i n a m e j . O z n a c z a t o , ż e n p . w r a m a c h o k r e ś l o n e j p r o b l e m a t y k i s p e c j a l i ś c i z r ó ż n y c h m o n o d y s c y p l i n p o s ł u g u j ą s i ę t y m i s a m y m i t e r m i n a m i , p r z y p i s u j ą c im j e d n a k r ó ż n e z n a c z e n i a . P r z y k ł a d e m m o ż e b y ć p r z e g l ą d „ m e t a f o r i m o d e l i ”
P io tr S ienkiew icz
315
w y k o r z y s t y w a n y c h w o p i s i e s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o ( S i e n k i e w i c z i N o w a k 2 0 0 9 ) . B a r i e r a s y s t e m o w a . N a l e ż y r o z r ó ż n i ć m y ś l e n i e s y s t e m o w e i m y ś l e n i e o s y s t e m a c h . P i e r w s z e o k r e ś l a p e w i e n s z c z e g ó l n y s t y l m y ś l e n i a o r z e c z y w i s t o ś c i, j e s t w y r a z e m h o l i s t y c z n e g o p a r a d y g m a t u , i d e n t y f i k o w a n e g o p r z e z z e s t a w s p e c y f i c z n y c h c e c h k o n s t y t u t y w n y c h . N a t o m i a s t d r u g i w y r a ż a r a c z e j p o t o c z n y e l e m e n t n a r r a c j i (n p . p o l i t y c z n y r u c h s y s t e m o w y l u b a n t y s y s t e m o w y it p .) . T r u d n o b y ł o b y o b e c n i e o k r e ś l i ć r a c j o n a l n ą a l t e r n a t y w ę w o b s z a r z e b a d a ń n a d r o z w o j e m s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o d l a p a r a d y g m a t u h o l i s t y c z n o - - s y s t e m o w e g o . B a r i e r a i n t e r d y s c y p l i n a r n o ś c i . B e z w i ę k s z e g o t r u d u m o ż n a d o s t r z e c , ż e n p . s y s t e m s p o ł e c z n y , i n f o r m a c j a , s ie ć itp . w y s t ę p u j ą j a k o k a t e g o r i e o p i s u r z e c z y w i s t o ś c i w w i e l u r ó ż n y c h o b s z a r a c h w s p ó ł c z e s n y c h b a d a ń n a u k o w y c h . I n t e r d y s c y p l i n a r n o ś ć j e s t c e c h ą b a d a ń n a u k o w y c h c h a r a k t e r y z u j ą c ą p o s t a w ę b a d a w c z ą , k t ó r a s k ł a n i a d o u w z g l ę d n i a n i a - w b a d a n i a c h z z a k r e s u n a u k o w e j d y s c y p l i n y s z c z e g ó ł o w e j - k o n t e k s t u , k t ó r y m i n t e r e s u j ą s ię , i n n e n i ż d a n a d y s c y p l i n a , s z c z e g ó ł o w e d y s c y p l i n y n a u k o w e j a k o i c h p r z e d m i o t e m b a d a ń . P o s t a w a t a k a p r o w a d z i d o w s p ó ł p r a c y s p e c j a l i s t ó w z d y s c y p l i n w z a j e m n i e k o n t e k s t o w y c h p r o w a d z o n e j w e d ł u g p r o g r a m u b a d a w c z e g o u m o ż l i w i a j ą c e g o i / a l b o u ł a t w i a j ą c e g o u w z g l ę d n i a n i e w i e d z y i k o m p e t e n c j i m e t o d o l o g i c z n y c h z t y c h d y s c y p l i n . T a k r o z u m i a n a i n t e r d y s c y p l i n a r n o ś ć j e s t n i e t y l e z o r i e n t o w a n a n a t w o r z e n i e n o w e j d y s c y p l i n y , il e n a l e p s z e , w z n a c z e n i u e p i s t e m o l o g i c z n y m , w y j a ś n i a n i e b a d a n e g o z a g a d n i e n i a n a g r u n c i e t e o r e t y c z n y m i / a l b o n a t r a f n i e j s z e p r o j e k t o w a n i e r o z w i ą z a n i a n a g r u n c i e n a u k s t o s o w a n y c h ( p r a k t y c z n y c h ) . B a r i e r a z ł o ż o n o ś c i . Z ł o ż o n o ś ć z a l e ż y o d l i c z b y i z r ó ż n i c o w a n i a e l e m e n t ó w s k ł a d o w y c h o r a z r e l a c j i m i ę d z y n i m i , z a ś d y n a m i k ę o k r e ś l a i n t e n s y w n o ś ć z m i a n w c z a s i e w a r t o ś c i l i c z b y e l e m e n t ó w i r e l a c j i ( s t o s u n k ó w , s p r z ę ż e ń ) , w s z c z e g ó l n o ś c i s i e c i n i e l i n i o w y c h s p r z ę ż e ń z w r o t n y c h . Z ł o ż o n o ś ć w s p ó ł c z e s n y c h s y s t e m ó w s p o ł e c z n y c h o s t r u k t u r a c h s i e c i o w y c h w z r a s t a d y n a m i c z n i e , d ą ż ą c d o s t a n u , w k t ó r y m „ w s z y s t k o z a l e ż y o d w s z y s t k i e g o ” . U w a ż a s i ę , ż e j e s t to o b e c n i e j e d e n z g ł ó w n y c h n u r t ó w z a a w a n s o w a n y c h b a d a ń n a u k o w y c h ( c o m p l e x i t y t h e o r y ) . B a r i e r a n i e p e w n o ś c i . N ie p e w n o ś ć to s p o s ó b w y r a ż a n i a t r u d n o ś c i w j e d n o z n a c z n y m o k r e ś le n iu s ta n u j a k i c h ś z ja w is k ( o b ie k tó w , p r o c e s ó w ) , n ie o z n a c z o n o ś ć p a r a m e tr ó w ( w ł a s n o ś c i ) j a k i c h ś o b ie k tó w c z y n i e p r z e w id y w a ln o ś ć ic h z a c h o w a n ia . P r z y c z y n a m i n i e p e w n o ś c i m o g ą b y ć : b r a k in f o r m a c ji, n ie z n a n y s to p ie ń n ie ś c is ło ś c i d o s tę p n y c h in f o r m a c ji, b r a k m o ż liw o ś c i u z y s k a n i a p o tr z e b n y c h in f o r m a c ji, b r a k w y k o n a n i a j a k i c h ś is to tn y c h p o m ia r ó w itp . N ie p e w n e s y tu a c je p r o b le m o w e i n i e u n i k n i o n a o m y ln o ś ć w p o d e jm o w a n iu d e c y z ji w y n i k a j ą z te g o , ż e p r z e w id y w a ln o ś ć p r z y s z ło ś c i j e s t o g r a n ic z o n a , w o b e c c z e g o w s y tu a c ja c h d e c y z y jn y c h n i e k i e d y w y k o r z y s tu je s ię n i e ty le p r o g n o z y , ile w r ó ż b y i w ie s z c z e n ia .316
M eto d o lo g iczn e a spekty badań n a d rozw ojem społeczeństw a inform acyjnego D o p o d s ta w o w y c h r o d z a j ó w n ie p e w n o ś c i z a l i c z a się : n ie p e w n o ś ć p r o b a b i l i s ty c z n ą , n ie p e w n o ś ć c h a o ty c z n ą ( w s e n s ie te o r ii c h a o s u ) , n ie p e w n o ś ć r o z m y tą (w s e n s ie te o r ii z b io r ó w r o z m y ty c h ) , n ie p e w n o ś ć j a k o n ie o z n a c z o n o ś ć ( p r z e z a n a lo g ię d o z a s a d y n i e o z n a c z o n o ś c i H e is e n b e r g a ) , n ie p e w n o ś ć d e te r m in is ty c z n ą . B a r i e r a n i e l i n i o w o ś c i . W s p ó łc z e s n e s y s te m y s p o łe c z n e w y k a z u j ą t e n d e n c ję d o z a c h o w a ń „ s p o n ta n ic z n y c h ” , tr u d n o p r z e w id y w a ln y c h , w y n ik a ją c y c h z is tn ie n ia r ó ż n o r o d n y c h n ie lin io w y c h s p r z ę ż e ń z w r o tn y c h . W y j a ś n i a j ą c a te g o ty p u z ja w is k a t e o r i a c h a o s u j e s t w is to c ie f o r m a l n ą t e o r i ą n ie lin io w y c h s y s te m ó w d y n a m ic z n y c h , z a ś d o b r ą ic h e g z e m p l i f i k a c j ą j e s t „ e f e k t m o t y l a ” L o re n z a . B a r i e r a s t r a t e g i c z n a . W o jc ie c h L a m e n to w ic z w s w o je j w ie lc e in s p ir u ją c e j k o n c e p c ji E f e k tu T s u n a m i u jm u je s ie ć z a le ż n o ś c i m ię d z y z ja w is k a m i z a c h o d z ą c y m i w e w s p ó łc z e s n y c h s y s te m a c h s p o łe c z n y c h . J e s t to i d e a liz a c y j n a k o n s t r u k c j a z b u d o w a n a z k ilk u w ła ś c iw o ś c i o n e g a ty w n y m c h a r a k te r z e ( b a rie r). W ł a ś c iw o ś c i te s ą s w o is ty m i e f e k ta m i z n a n y m i z a n a liz y s y s te m ó w d y n a m ic z n y c h , t a k im i j a k e f e k ty : M o ty la , K a s k a d y , Z ło ż o n o ś c i, S ie c io w o ś c i. I c h k u m u l a c j a s ta n o w i p r z y c z y n ę w z r o s tu s to p n ia c h a o ty c z n o ś c i w s y s te m ie g l o b a ln y m , c o m o ż e d o p r o w a d z ić d o E f e k tu T s u n a m i. E f e k t T s u n a m i o z n a c z a in te r f e r e n c ję s ta n ó w s k r a jn y c h ( n ie p r z e - w i d y w a ln o ś c i p r o c e s ó w n i e s te r o w a ln o ś c i s y s te m u g lo b a ln e g o , o g r a n ic z e ń p o z n a w c z y c h e lit) i w y r a ż a s ta n s w o is te j b e z r a d n o ś c i s tr a te g ic z n e j w o b e c n o w e j r z e c z y w i s to ś c i.Rys. 1. Zakłóceniarozwoju społecznego
Źródło: (Lamentowicz 2015, s. 210).
P io tr S ienkiew icz
317
3 . A s p e k t y m e t o d y c z n e b a d a ń P r o p o n u j e s ię p r z y j ą ć o g ó l n ą m e t o d y k ę b a d a ń n a d r o z w o j e m s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o , w y k o r z y s t u j ą c p e w n e o g ó l n e d y r e k t y w y m e t o d o l o g i c z n e ( r y s u n e k 2 ). W ś r ó d o g ó l n y c h u w a g m e t o d o l o g i c z n y c h , o d n o s z ą c y c h s ię w c a łe j r o z c i ą g ł o ś c i d o b a d a ń s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o , w a r t o p r z y j ą ć p o d r o z w a g ę o g ó l n e z a s a d y , p o r z ą d k u j ą c e p o s t ę p o w a n i e b a d a w c z e , g d y ż z m u s z a j ą c e d o o d p o w i e d z i n a w y j ś c i o w e p y t a n i a : c o j e s t o b i e k t e m z a i n t e r e s o w a n i a ( b a d a ń ) , g d z i e j e s t z l o k a l i z o w a n y ( w j a k i e j w i ę k s z e j c a ł o ś c i ) i w j a k i s p o s ó b p r z e j a w i a s i ę j e g o i s t n i e n i e w ś w i e c i e r e a l n y m . D o z a s a d t y c h m o ż n a z a l i c z y ć : 1. i d e n t y f i k a c j ę z j a w i s k a ( b y t, w y r ó ż n i o n y f r a g m e n t e m r z e c z y w i s t o ś c i , b ę d ą c y p r z e d m i o t e m - o b i e k t e m p o z n a n i a ) ; 2 . o k r e ś l e n i e s y s t e m u , c z y l i z ł o ż o n e g o o b i e k t u , w k t ó r y m z j a w i s k o s ię r e a l i z u j e , b ą d ź s t a n o w i s i ł ę s p r a w c z ą m a j ą c ą w p ł y w n a s p o s o b y p r z e j a w i a n i a s ię z j a w i s k ; 3 . o k r e ś l e n i e p r o c e s u r e a l i z o w a n e g o w s y s t e m i e , c z y l i u p o r z ą d k o w a n e g o z b i o r u s t a n ó w i / l u b z d a r z e ń b ę d ą c y c h p r z y c z y n ą b ą d ź s k u t k i e m z j a w i s k a . P o d s u m o w a n i e R e d u k c j o n i z m i s y s t e m i z m to d w a a s p e k t y b a d a ń n a d z ł o ż o n y m i z j a w i s k a m i. B e z r e d u k c j o n i s t y c z n e g o u j ę c i a n i e w n i k a s ię w i s t o t ę z j a w i s k a . J e d n a k s z c z e g ó ł y , c h o ć k o n i e c z n e , n i e s t a n o w i ą i s t o t y b a d a ń n a u k o w y c h , g d y ż k o n i e c z n y j e s t m o d e l c a ł o ś c i , w k t ó r y m s z c z e g ó ł y ( e l e m e n t y ) i r e l a c j e m i ę d z y n i m i z y s k u j ą n o w e c e c h y s y s t e m o w e ( e m e r g e n c j a , s y n e r g i z m ) . P r o g n o z o w a n i e p r o c e s ó w s p o ł e c z n y c h j e s t z g r u n t u o g r a n i c z o n e , z a t e m n a l e ż y r o z w i j a ć s t u d i a n a d p r z y s z ł o ś c i ą ( w a s p e k c i e w y z w a ń , s z a n s i z a g r o ż e ń ) , w y k o r z y s t u j ą c t e c h n i k i s c e n a r i u s z y i o p i n i e e k s p e r t ó w , w s p o m a g a n e p r z e z i n f o r m a c j e z m o n i t o r i n g u b l i ż s z e g o i d a l s z e g o o t o c z e n i a itp . O z n a c z a to w i s t o c i e r e z y g n a c j ę z p o s z u k i w a n i a w s k a z ó w e k d o t y c z ą c y c h p r z y s z ł e g o b i e g u s p r a w w p r z e s z ł o ś c i , c o m o ż e p r z y n i e ś ć o g r a n i c z e n i e w p ł y w u n a b a d a n i a s y s t e m ó w s p o ł e c z n y c h p a r a d y g m a t u h i s t o r y c y z m u .318
Metodologiczne aspekty badań nad rozwojem społeczeństwa informacyjnego
Rys. 2. Model identyfikacji szans i wyzwań w obszarze rozwoju społeczeństwa informa
cyjnego
P io tr S ienkiew icz
319
L i t e r a t u r a
1. B a m e y D . (2 0 0 8 ),
Społeczeństwo sieci
, W y d . S ic!, W a rsz a w a .2. B e n d y k E. (1999),
Ideologia społeczeństwa informacyjnego
, „C o m p u terw o rld ” , n r 33. 3. B ie ró w k a J. (2 0 0 9 ),Zasada wzajemności w społeczeństwie informacyjnym
, K r a k o w s k a A k a d e m ia im . A. F r y c z a M o d rz e w s k ie g o , K ra k ó w . 4. C a s te lls M . (2 0 0 8 ),
Społeczeństwo sieci
, P W N , W a rsz a w a . 5. C a s te lls M . (2 0 0 3 ),Galaktyka Internetu
, R e b is , P o z n a ń .6. C a s te lls M . (2 0 1 3 a ),
Sieci oburzenia i nadziei
, P W N , W a rsz a w a. 7. C a s te lls M . (2 0 1 3 b ),Władza komunikacji
, P W N , W a rsz a w a.8. F ro n c z a k A ., F r o n c z a k P. (2 0 0 9 ),
Świat części złożonych
, P W N , W a rsz a w a. 9. G o b a n -K la s T ., S ie n k ie w ic z P . (1 9 9 9 ),Społeczeństwo informacyjne: szanse, za
grożenia, wyzwania
, F u n d a c ja R o z w o ju T e le k o m u n ik a c ji, K ra k ó w .10. L a m e n to w ic z W . (2 0 1 5 ),
Strategia państwa: teoria państwa aktywnego wobec sił
spontanicznych
, E lip s a , W a rsz a w a.11. L a m e n to w ic z W . (2 0 1 4 ),
Efekt Tsunami. Granice strategii państwa
, C z ę sto c h o w a . 12. N a is b itt J. (1 9 9 7 ),Megatrendy
, R e b is , P o z n a ń .13. S ie n k ie w ic z P ., N o w a k J.S . (2 0 0 9 ),
Społeczeństwo informacyjne. Krok naprzód,
dwa kroki wstecz
, P T I, K a to w ic e .14. S ie n k ie w ic z P. (2 0 1 3 ),
25 wykładów
, A O N , W a rsz a w a .15. S ie n k ie w ic z P. (2 0 1 5 ),
Ontologia cyberprzestrzeni
, Z e s z y ty N a u k o w e W W S I, n r 13, W a rsz a w a.16. S ie n k ie w ic z P. (2 0 1 5 ),
Ryzyko w modelach rozwoju społeczeństwa informacyjne
go
, Z e s z y ty N a u k o w e U n iw e rs y te tu S z c z e c iń s k ie g o n r 8 5 2 , S zczecin .M E T H O D O L O G I C A L A S P E C T S O F T H E R E S E A R C H E S O N T H E D E V E L O P M E N T O F T H E I N F O R M A T I O N S O C I E T Y
S u m m a r y
I n th e a rtic le , th e e s s e n tia ls m e th o d o lo g ic a l p ro b le m s o f th e re s e a rc h e s re g a rd in g th e in f o r m a tio n s o c ie ty a re p re s e n te d , th e p e rc e p tio n o f th e c u rre n t in fo rm a tio n s o c ie ty as th e “ s y s te m o f sy s te m s ” in c lu d e d . A lso th e c o m p le x ity o f th e so c ie ta l s tru c tu re as th e p ro c e s s ste e ra b le to so m e e x te n d o n ly , a n d th e n e t o f m u ltifa c e te d re la tio n s (fe e d b a c k s ) a re d e sc rib e d . T h e m e th o d o lo g ic a l b a rrie rs a n d th e g e n e ra l m o d e l o f th e re s e a rc h e s o n th e d e v e lo p m e n t o f th e in fo rm a tio n s o c ie ty a re fo rm u la te d .
K e y w o r d s : in fo rm a tio n s o c ie ty , m o d e l o f d e v e lo p m e n t, s y s te m o f s y ste m s, m e th o d o lo g ic a l b a rrie rs .
