Ryzyko w modelach rozwoju społeczeństwa informacyjnego

Piotr Sienkiewicz

Ryzyko w modelach rozwoju

społeczeństwa informacyjnego

Ekonomiczne Problemy Usług nr 117, 767-775

N R 8 5 2

E K O N O M IC Z N E P R O B L E M Y U S Ł U G

N R 117

2 0 1 5

PIOTR SIENKIEW ICZ

Akademia Obrony Narodowej 1

RYZYKO W MODELACH ROZWOJU SPOŁECZEŃSTWA INFORMACYJNEGO

Streszczenie

Celem artykułu jest analiza wpływu uwarunkowań politycznych i technologicz­

nych na wartość poznawczą wybranych modeli społeczeństwa informacyjnego

w aspekcie ryzyka możliwych i prawdopodobnych zagrożeń.

Słowa kluczowe:

społeczeństwo informacyjne, modele, ryzyko, rozwój.

W prow adzenie

Bieżące wydarzenia politycznej natury w pełni potwierdziły sąd, iż pragnienie

bezpieczeństwa i pragnienie wolności nie dają się ze sobą pogodzić, gdyż są to

wartości na równi pożądane. Nadzieje związane z nadejściem tofflerowskiej „trze­

ciej fali”, podobnie jak „koniec historii” F. Fukuyamy okazały się w znacznej mie­

rze przedwczesnymi projekcjami, jednak dalszej przyszłości. Liczne wizje i pro­

gnozy rozwoju cywilizacyjnego są swoistym myśleniem o przyszłości, zarówno

kasandryczne wieszczenia, jak i optymistyczne nadzieje na trwały i bezpieczny

rozwój cywilizacyjny. To zrozumiałe, że niejako ścierają się dwie tendencje: na­

dzieje na nowy, „lepszy” globalny ład oraz obawy przed pogłębiającym się stanem

„nieładu”. Ten zaś dotyczy niemal wszystkich sfer życia społecznego zarówno

w skali globalnej, jak i lokalnej.

Postępujące zjawisko „kurczenia się czasu i przestrzeni” jako efektu akcelera­

cji innowacji w dziedzinie technologii informacyjnych i komunikacyjnych jest fak­

tem niebudzącym obecnie wątpliwości. Jednakże korzyści stąd wynikające

okupio-1

768

Ryzyko w modelach rozwoju społeczeństwa informacyjnego

n e z o s t a ł y n a r a s t a ją c ą ś w i a d o m o ś c i ą s w o i s t e j k u m u l a c j i z a g r o ż e ń , a w i ę c w s z e c h ­ o b e c n e g o r y z y k a . R o z w ó j s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o n i e t y l k o n i e s p o w o d o w a ł r e d u k c j i r y z y k a , l e c z p r z y n o s z ą c n o w e ( n p . c y b e r z a g r o ż e n i a ) , w p e ł n i p o t w i e r d z i ł s ą d , ż e ś w i a t m a d o c z y n i e n i a z i n f o r m a c y j n y m w a r i a n t e m s p o ł e c z e ń s t w a r y z y k a . P ó ł t o r e j d e k a d y b ie ż ą c e g o s t u l e c i a p r z y n i o s ł o z j a w i s k a , k t ó r e o s ł a b i ł y w z n a c z n y m s t o p n i u o p t y m i z m p o z n a w c z y c e c h u j ą c y w i ę k s z o ś ć w i z j i i p r o g n o z . A n a l i z y m o d e l i r o z w o j u s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o u s t ą p i ł y p r o b l e m o m b e z ­ p i e c z e ń s t w a m i ę d z y n a r o d o w e g o i n a r o d o w e g o o r a z k r y z y s u g o s p o d a r c z e g o i f i n a n ­ s o w e g o . 1 . Z a g r o ż e n i a i r y z y k o O X X I w i e k u m ó w i s ię , ż e r o z w i j a s ię w k l i m a c i e n i e p e w n o ś c i i r y z y k a . P o ­ s z u k u j e s ię w i e d z y , m e t o d , m o d e l i p o z w a l a j ą c y c h z p o c z u c i e m p e w n o ś c i p o r u s z a ć s ię w n i e p e w n y m ś w i e c i e n i e u s t a n n y c h w y b o r ó w c e l ó w , s p o s o b ó w i ś r o d k ó w d z i a ­ ł a n i a w r ó ż n e j s k a l i , n a r ó ż n y c h s z c z e b l a c h ż y c i a s p o ł e c z n e g o , i n s t y t u c j i i o r g a n i z a ­ c j i . D z i e j e s ię t o w „ t u r b u l e n t n y m ” o t o c z e n i u , w ś w i e c i e , w k t ó r y m w c o r a z w i ę k ­ s z y m s t o p n i u „ w s z y s t k o z a l e ż y o d w s z y s t k i e g o ” . T a k a w y d a j e s ię b y ć n a t u r a g l o ­ b a l n e g o s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o , k t ó r e g o c e c h ą s t a ła s ię „ s i e c i o w o ś ć ” r e l a c j i ( s t o s u n k ó w i s p r z ę ż e ń ) m i ę d z y e l e m e n t a m i ( p o d m i o t a m i ) , k t ó r y c h l i c z b a r o ś n i e w z n a c z n y m t e m p i e . W ż y c i u l u d z k i m r y z y k o j e s t z j a w i s k i e m n a t u r a l n y m , c h o c i a ż , p r z y n a j m n i e j z p o b u d e k p s y c h o l o g i c z n y c h , c z ł o w i e k d ą ż y d o p e w n o ś c i , u z n a j e s ię b o w i e m , ż e n i e p e w n o ś ć w ż y c i u p r a k t y c z n y m o d d z i a ł u j e n a c z ł o w i e k a p a r a l i ż u j ą c o i m o ż e s p o w o d o w a ć j e g o z a ł a m a n i e s ię w s t a r a n i a c h o u z y s k a n i e o k r e ś l o n y c h k o r z y ś c i . T o , c o c z ł o w i e k a d o t y c z y i o t a c z a , j e s t p r z e d e w s z y s t k i m g r ą , s z a n s ą , o d w a g ą i r y z y k i e m , n i e p e w n o ś c i ą i n i e b e z p i e c z e ń s t w e m , z a g r o ż e n i e m i n a d z i e j ą . „ R e w o l u ­ c y j n ą id e ą , k t ó r a w y z n a c z a c e z u r ę m i ę d z y n o w o ż y t n o ś c i ą a w c z e ś n i e j s z y m i e p o ­ k a m i h i s t o r y c z n y m i , j e s t id e a k o n t r o l o w a n i a r y z y k a : p o g l ą d , ż e p r z y s z ł o ś ć n i e j e s t j e d y n i e k a p r y s e m b o g ó w , a l u d z i e n i e s ą b e z r a d n i w o b e c s i ł p r z y r o d y . D o p ó k i i s t o ­ t y l u d z k i e n i e z d o ł a ł y o d k r y ć d r o g i , k t ó r a p o z w o l i ł a i m p r z e k r o c z y ć o w ą g r a n i c ę , p r z y s z ł o ś ć b y ł a t y l k o z w i e r c i a d ł e m p r z e s z ł o ś c i l u b m r o c z n ą d o m e n ą w y r o c z n i i w r ó ż b i t ó w , k t ó r z y z a z d r o ś n i e s t r z e g l i s w e g o m o n o p o l u n a w i e d z ę o p r z e w i d y w a ­ n y m b i e g u w y d a r z e ń ” ( B e r n s t e i n 1 9 9 7 ) . W s p ó ł c z e s n a a n a l iz a s y s t e m o w a i t e o r i a d e c y z j i j e s t w i s t o c i e s y s t e m e m w i e ­ d z y o p e r u j ą c y m m o d e l a m i w y b o r ó w w w a r u n k a c h n i e p e w n o ś c i i r y z y k a . W b a d a ­ n i a c h p s y c h o m e t r y c z n y c h o c e n y r y z y k o w n o ś c i w y ł o n i o n o d z i e w i ę ć w y n i k ó w , d l a k t ó r y c h o c e n y d a n e g o d z i a ł a n i a k o r e l o w a ł y z o c e n ą j e g o r y z y k o w n o ś c i , a m i a n o w i ­ c ie : ( 1 ) p o w a g a n e g a t y w n y c h k o n s e k w e n c j i , ( 2 ) p o z i o m w z b u d z o n e g o l ę k u , ( 3 )

o d d a l e n i e s t o s u n k ó w w c z a s ie , ( 4 ) k a t a s t r o f i c z n o ś ć , ( 5 ) w y o b r a ż a l n o ś ć n e g a t y w ­ n y c h s k u t k ó w , ( 6 ) n o w o ś ć - o b y c i e z z a g r o ż e n i e m , ( 7 ) s t o p i e ń , w j a k i m n e g a t y w n e k o n s e k w e n c j e s ą z n a n e n a u c e , ( 8 ) k o n t r o l o w a l n o ś ć n e g a t y w n y c h k o n s e k w e n c j i , ( 9 ) d o b r o w o l n o ś ć p o d e j m o w a n i a r y z y k a . R y z y k o m o ż e b y ć r o z p a t r y w a n e j a k o z m i e n n a f e n o m e n o l o g i c z n a , c z y l i i n t e r e ­ s u ją c e j e s t , j a k l u d z i e r o z u m i e j ą t o p o j ę c ie . J e ż e l i r y z y k o i d e n t y f i k o w a n e j e s t z z a g r o ż e n i e m , t o r y z y k o o d n o s i s ię p r z e d e w s z y s t k i m d o n i e p e w n o ś c i i z m i e n n o ś c i r e z u l t a t ó w o k r e ś l o n y c h d z i a ł a ń . S t ą d l i c z n e p r o p o z y c j e d y s t r y b u c y j n y c h m i a r r y z y ­ k a , j a k : w a r i a n c j a , s e m i w a r i a n c j a , o d c h y l e n i e s t a n d a r d o w e c z y w s p ó ł c z y n n i k z m i e n n o ś c i ( s t o s u n e k o d c h y l e n i a s t a n d a r d o w e g o o d w a r t o ś c i o c z e k i w a n e j w y n i ­ k ó w ) . Z a k ł a d a s ię z a t e m , ż e z n a n y j e s t r o z k ł a d p r a w d o p o d o b i e ń s t w a w y r ó ż n i o n y c h i s t o t n y c h s t a n ó w ś r o d o w i s k a w p ł y w a j ą c y c h n e g a t y w n i e n a w a r t o ś c i o c z e k i w a n y c h r e z u l t a t ó w d z i a ł a ń . W r e f l e k s j i n a d n i e p e w n o ś c i ą i r y z y k i e m w g l o b a l n y m s p o ł e c z e ń s t w i e i n f o r ­ m a c y j n y m n a l e ż y r y z y k o ł ą c z y ć z z a g r o ż e n i a m i , a r a c z e j k u m u l a c j ą r y z y k a w y w o ­ d z ą c e g o s ię z l i c z n y c h ź r ó d e ł z a g r o ż e ń . W y r ó ż n i ć m o ż n a n a s t ę p u ją c e ź r ó d ł a z a g r o ­ ż e ń , a w i ę c r y z y k a : 1. „ L O S ” , c z y l i s k u t k i z j a w i s k , k t ó r y c h p r z y c z y n y n i e s ą z n a n e l u b z n a n e s ą w s t o p n i u u n i e m o ż l i w i a j ą c y m i c h r a c j o n a l n ą p r e d y k c j ę . 2 . „ N A T U R A ” , c z y l i s k u t k i z j a w i s k n a t u r a l n y c h ( p r z y r o d n i c z y c h ) p o z n a ­ n y c h , l e c z w s t o p n i u n i e p o z w a l a j ą c y m n a e f e k t y w n e z a b e z p i e c z e n i e s ię p r z e d i c h n e g a t y w n y m i k o n s e k w e n c j a m i ( „ s y n d r o m t s u n a m i ” ) ; t a k ż e e k o ­ l o g i c z n e s k u t k i d z i a ł a l n o ś c i g o s p o d a r c z e j z a g r a ż a ją c e j ś r o d o w i s k u n a t u r a l ­ n e m u . 3 . „ S P O Ł E C Z E Ń S T W O ” , c z y l i s k u t k i c e l o w e j d z i a ł a l n o ś c i „ i n n y c h ” ( p a ń s t w , g r u p s p o ł e c z n y c h , j e d n o s t e k ) t y p u „ k o o p e r a c j a n e g a t y w n a ” ; c h o ­ d z i o z j a w i s k o w o j n y , a k t y t e r r o r y z m u , r ó ż n e f o r m y p r z e s t ę p c z o ś c i ( „ p i e ­ k ł o t o i n n i ” ). 4 . „ J A ” , c z y l i s k u t k i o g r a n i c z e ń p o z n a w c z y c h j e d n o s t k i , j e j s k ł o n n o ś c i d o d e ­ s t r u k c j i ( w s z c z e g ó l n o ś c i a u t o d e s t r u k c j i ) , c z y z w y c z a j n y c h b ł ę d ó w , w t y m w y n i k ó w z a c h o w a ń i r r a c j o n a l n y c h . 5 . „ A R T E F A K T Y ” , c z y l i z a g r o ż e n i a w y n i k a j ą c e z z a w o d n o ś c i t e c h n i k i , a t a k ż e k u m u l a c j i n i e k o n t r o l o w a n e g o r o z w o j u u r z ą d z e ń t e c h n i c z n y c h ( n p . „ s y n d r o m C z a r n o b y l a ” ). 6 . „ I N F O R M A C J E ” , c z y l i n e g a t y w n e s k u t k i r o z w o j u t e c h n o l o g i i i n f o r m a c y j ­ n y c h o r a z n a d p r o d u k c j i i n f o r m a c j i ( „ s m o g i n f o r m a c y j n y ” , c y b e r z a g r o ż e - n i a ) . Z r ó d ł e m z a g r o ż e ń s ą z a t e m p o d s t a w o w e p o d s y s t e m y g l o b a l n e g o s y s t e m u i n ­ f o r m a c y j n e g o : ( 1 ) s o c j o s f e r a ( w r a z z i n s t y t u c j a m i i s t r u k t u r ą w ł a d z y o r a z n a d a l ż y w ą c l a u s e w i t z o w s k ą f i l o z o f i ą w o j n y j a k o n a r z ę d z i a p o l i t y k i ) , ( 2 ) p s y c h o s f e r a ( z p o d a t n o ś c i ą n a z a k ł ó c e n i a z a c h o w a ń r ó ż n e j n a t u r y ) , ( 3 ) e k o n o s f e r a ( p o d p o r z ą d k o ­

770

Ryzyko w modelach rozwoju społeczeństwa informacyjnego

w a n a s t r a t e g i i w z r o s t u g o s p o d a r c z e g o z a w s z e l k ą c e n ę - l u b z y s k u , e f e k t „ T I N A ” ) , ( 4 ) e k o s f e r a ( r e a k c j e ś r o d o w i s k a n a d e s t r u k c y j n ą d z i a ł a l n o ś ć o r g a n i z a c j i i i n s t y t u ­ c j i ) , ( 5 ) t e c h n o s f e r a ( r o z w ó j n i e k o n t r o l o w a n y m a s z y n i u r z ą d z e ń , „ z a g ę s z c z e n i e ” r u c h u n a l ą d z i e i w p o w i e t r z u ) , ( 6 ) i n f o s f e r a ( r o z w ó j s i e c i t e l e i n f o r m a t y c z n y c h s p r z y j a j ą c y n o w y m f o r m o m p r z e s t ę p c z o ś c i , n p . c y b e r t e r r o r y z m ) . 2 . S p o ł e c z e ń s t w o r y z y k a W s p ó ł c z e s n a e k s p a n s j a r y z y k a i k u m u l a c j i r ó ż n o r o d n y c h z a g r o ż e ń s k ł a n i a d o p r z y j ę c i a t e z y , i ż w s p ó ł c z e s n e s p o ł e c z e ń s t w o j e s t w i s t o c i e s p o ł e c z e ń s t w e m r y z y k a ( B e c k 2 0 0 2 ) . P o d s t a w o w a t e z a B e c k a b r z m i : s p o ł e c z e ń s t w a i n d u s t r i a l n e k o n c e n ­ t r o w a ł y s ię w s w o i c h w y s i ł k a c h n a z d o b y w a n i u i d y s t r y b u c j i b o g a c t w a . S p o ł e c z e ń ­ s t w a w s p ó ł c z e s n e t o s p o ł e c z e ń s t w a n i e d y s t r y b u c j i b o g a c t w a , l e c z r y z y k a . S p o ł e ­ c z e ń s t w o r y z y k a o z n a c z a e p o k ę , w k t ó r e j c i e m n e s t r o n y p o s t ę p u t e c h n i c z n e g o i r o z w o j u z d o m i n o w a ł y s p o ł e c z n ą d e b a t ę . B e c k w y r ó ż n i a p r z y t y m c z t e r y r o d z a j e r y z y k a : ( 1 ) r y z y k o e k o l o g i c z n e s p o w o d o w a n e e f e k t e m c i e p l a r n i a n y m , d e s t r u k c j ę e k o s y s t e m u ; ( 2 ) r y z y k o z w i ą z a n e z e z d r o w i e m ( r y z y k o s p o ż y w a n i a ż y w n o ś c i g e n e ­ t y c z n i e m o d y f i k o w a n e j , r a k s k ó r y , a s t m a , a l e r g i a , A I D S ) ; ( 3 ) r y z y k o e k o n o m i c z n e ( s p a d e k b e z p i e c z e ń s t w a p r a c y , b e z r o b o c i e ) ; ( 4 ) r y z y k o s p o łe c z n e ( n p . w z r o s t l i c z b y p r z e s t ę p s t w , d e w i a c j i , r o z w o d ó w , r o z p a d t r a d y c y j n e j r o d z i n y i t p . ) . P r z y c z y n y p o ­ w s t a w a n i a r y z y k a d o s t r z e g a B e c k p r z e d e w s z y s t k i m w m o d e r n i z a c j i , r o z w o j u n o ­ w y c h t e c h n o l o g i i i w p r o c e s a c h g l o b a l i z a c j i . P o s t r z e g a j ą c s p o ł e c z e ń s t w o i n f o r m a c y j n e j a k o s p o ł e c z e ń s t w o r y z y k a , o d s t ą ­ p i m y n i e c o o d p o s t u l a t ó w B e c k a , r e d u k u j ą c j e d o n i e c o o d m i e n n y c h , p r z e d e w s z y s t k i m z m i e n i a j ą c i c h i n t e r p r e t a c j ę . P r z y j m u j e m y , ż e c e c h a m i k o n s t r u k t y w n y m i g l o b a l n e g o s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o j a k o s p o ł e c z e ń s t w a r y z y k a są: 1. K u l m i n a c j a z a g r o ż e ń d l a b e z p i e c z n e g o r o z w o j u : o p r ó c z s k u m u l o w a n y c h z a g r o ż e ń c h a r a k t e r y z u j ą c y c h s p o ł e c z e ń s t w o i n d u s t r i a l n e w y s t ę p u j ą n o w e z a g r o ż e n i a o c h a r a k t e r z e i n f o r m a c y j n y m , b ę d ą c e e f e k t e m p r z y s p i e s z o n e g o r o z w o j u c y b e r p r z e s t r z e n i ( i n f o s f e r y ) . S ą o n e s k u t k i e m s p o ł e c z n e j d y f u z j i t e c h n o l o g i i i n f o r m a c y j n y c h , g l o b a l i z a c j i s y s t e m ó w i n f o r m a c y j n y c h , c o p r z y n i o s ł o w z r o s t i n t e r a k c j i s p o ł e c z n y c h , l e c z t a k ż e n a d p r o d u k c j ę i n f o r ­ m a c j i o c z ę s t o p o m i j a l n e j w a r t o ś c i ( „ s m o g i n f o r m a c y j n y ” , p a r a i n f o r m o w a - n i e , d e z i n f o r m o w a n i e , w i r t u a l i z a c j a f a k t ó w i z d a r z e ń , t a b l o i d y z a c j a m e ­ d i ó w ) . 2 . N i e o d ł ą c z n y m e le m e n t e m z a r z ą d z a n i a s y s t e m a m i ( p r o c e s a m i , z a s o b a m i ) j e s t z a r z ą d z a n i e r y z y k i e m ( a n a l i z a i o c e n a r y z y k a , w y b ó r s t r a t e g i i m i n i m a ­ l i z u j ą c y c h , l e c z n i e r e d u k u j ą c y c h w p e ł n i r y z y k a ) . P o w s t a ł a ś w i a d o m o ś ć , ż e p e w n o ś ć n i e i s t n i e j e , z a ś c e l e m m o ż e b y ć j e d y n i e „ u t r z y m a n i e w r y z a c h r y z y k a ” .

3 . S k u t e c z n y m ś r o d k i e m p r o w a d z ą c y m d o o s i ą g a n i a c e l ó w p o l i t y c z n y c h ( i m i l i t a r n y c h ) , a t a k ż e e k o n o m i c z n y c h s t a ją s ię s t r a t e g i e w a l k i i n f o r m a ­ c y j n e j ( c y b e r n e t y c z n e j , s i e c i o w e j ) . Z a s o b y i n f o r m a c y j n e ( w i e d z y ) s t a ł y s ię z a s o b a m i s t r a t e g i c z n y m i w y m a g a j ą c y m i z ł o ż o n y c h ( i w i e l c e k o s z t o w n y c h ) s y s t e m ó w z a b e z p i e c z e ń p r z e d „ o b c ą i n g e r e n c j ą ” . I s t n i e j e p r z y t y m ś w i a ­ d o m o ś ć , ż e n i e i s t n i e j ą „ a b s o l u t n i e p e w n e ” s y s t e m y b e z p i e c z e ń s t w a o d ­ p o r n e n a a t a k i i n f o r m a c y j n e ( c y b e r t e r r o r y s t y c z n e ) . 4 . Z a s a d n i c z y m d y l e m a t e m c y w i l i z a c y j n y m s t a je s ię „ b e z p i e c z e ń s t w o c z y w o l n o ś ć ” , a l b o w i e m p o g o d z e n i e w p o ż ą d a n y m s t o p n i u o b u t y c h s z c z e g ó l ­ n i e p o ż ą d a n y c h w a r t o ś c i j e s t n i e m o ż l i w e . W y b i e r a j ą c z a t e m b e z p i e c z e ń ­ s t w o , o d d a j e m y n i e j a k o z n a c z n ą c z ę ś ć s w e j w o l n o ś c i ( s u w e r e n n o ś c i) , g o ­ d z ą c s ię n a l i c z n e o g r a n i c z e n i a . 5 . T e c h n o l o g i e i n f o r m a c y j n e p r z y n i o s ł y s y n d r o m „ k u r c z e n i a s ię c z a s u i p r z e ­ s t r z e n i ” , z m i e n i ł y ( n a d o b r e i n a z ł e ) o b l i c z e k u l t u r y m a s o w e j , u c z y n i ł y p r a c ę l ż e j s z ą ( c h o ć n i e k o n i e c z n i e p r z y j e m n i e j s z ą ) , l e c z p r z y c z y n i ł y s ię t a k ż e d o w z r o s t u b e z r o b o c i a s t r u k t u r a l n e g o , j a k r ó w n i e ż d o w z r o s t u s k u ­ t e c z n o ś c i d z i a ł a ń p r z e s t ę p c z y c h ( c y b e r p r z e s t ę p c z o ś ć ) . 6 . M o ż l i w ą i p r a w d o p o d o b n ą s t a ła s ię p r o j e k c j a U m b e r t o E c o d y w e r s y f i k a c j i s p o łe c z n e j p r z y n o s z ą c e j p o d z i a ł n a n o w e k l a s y : - „ d i g i t a r i a t ” t w o r z o n y p r z e z j e d n o s t k i p o s ł u g u j ą c e s ię t e c h n o l o g i a m i i n f o r m a c y j n y m i , c o k o l w i e k b e z m y ś l n i e , w c e l u r e a l i z a c j i p o d s t a w o ­ w y c h f u n k c j i ; - „ p r o f e s j o n a l i s t ó w ” , d l a k t ó r y c h t e c h n o l o g i e i n f o r m a c y j n e s ą t y l k o n a ­ r z ę d z i e m p r a c y ; - „ n o m e n k l a t u r ę ” , d l a k t ó r y c h t e c h n o l o g i e i n f o r m a c y j n e s ą ś r o d k i e m r e a l i z a c j i d a l e k o s i ę ż n y c h c e l ó w ( n p . z d o b y c i e l u b u t r z y m a n i e w ł a d z y , s z c z e g ó l n e j p o z y c j i s p o ł e c z n e j ) . 7 . C y b e r p r z e s t r z e ń j e s t w s p ó ł c z e s n y m ś r o d o w i s k i e m p r o c e s ó w k o o p e r a c j i p o z y t y w n e j ( w s p ó ł p r a c y , w s p ó ł d z i a ł a n i a ) i k o o p e r a c j i n e g a t y w n e j ( r y w a l i ­ z a c j i , w a l k i , d z i a ł a ń w o j e n n y c h ) . 3 . M o d e l e r o z w o j u M y ś l e n i e w k a t e g o r i a c h s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o o r a z r y z y k a z a g r o ż e ń b e z p i e c z e ń s t w a j e g o r o z w o j u o z n a c z a w y b r a n i e p e w n e g o p u n k t u w i d z e n i a - s p o s o ­ b u p a t r z e n i a n a w s p ó ł c z e s n y ś w i a t . R o z w ó j d o w o l n e g o s y s t e m u s p o ł e c z n e g o o z n a ­ c z a u k i e r u n k o w a n y „ r u c h ” z m i a n , k t ó r e m o g ą b y ć o c e n i a n e p o z y t y w n i e ( p o s t ę p ) b ą d ź n e g a t y w n i e ( r e g r e s ) , a le t a k ż e m o ż l i w a j e s t s y t u a c j a s w o i s t e g o „ b e z r u c h u ” , c z y l i b r a k u z m i a n ( s t a g n a c j a ) . T o z a ś , j a k a n a s t ą p i ( m o ż e n a s t ą p i ć ) s y t u a c j a r o z w o ­ j o w a , z a l e ż y p r z e d e w s z y s t k i m o d w y z w a ń ( w e w n ą t r z s y s t e m o w y c h i i n t e r s y s t e

-772

Ryzyko w modelach rozwoju społeczeństwa informacyjnego

m o w y c h ) z w ł a s z c z a g l o b a l n y c h ( m e g a t r e n d ó w ) , d e t e r m i n u j ą c y c h s z a n s e r o z w o j u b ą d ź j e g o z a g r o ż e n ia . Z o g ó l n e j a n a l i z y w y z w a ń i t e n d e n c j i w y ł a n i a j ą s ię t r z y p o d s t a w o w e k l a s y m o d e l i s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a c y j n e g o j a k o s y s t e m u s p o ł e c z n e g o , a m i a n o w i c i e : ( 1 ) s y s t e m y z i n t e g r o w a n e ( w s e n s ie s t r u k t u r y w ł a d z y ) , ( 2 ) s y s t e m y r o z p r o s z o n e ( u s t r u k t u r y z o w a n e s i e c i s p o ł e c z n e ) , ( 3 ) s y s t e m y c y b e r n e t y c z n e ( w y k o r z y s t u j ą c e c y b e r p r z e s t r z e ń w c e l u w z m o c n i e n i a s t e r o w a n i a i h o m e o s t a z y s p o ł e c z n e j ) . Z k o l e i a n a l iz a s y s t e m o w a r y z y k a z a g r o ż e ń r o z w o j u s p o ł e c z e ń s t w a i n f o r m a ­ c y j n e g o p o z w a l a n a n a s t ę p u ją c e w y r ó ż n i e n i e m o d e l i r o z w o j u : 1. n i s k i e j p o d a t n o ś c i n a r y z y k o : - S p o ł e c z e ń s t w o w i e d z y ( c e l : w y t w a r z a n i e , d y s t r y b u c j a i k o n s u m p c j a z a s o ­ b ó w w i e d z y ) , - S p o ł e c z e ń s t w o c y b e r n e t y c z n e ( c e l : b e z p i e c z n y r o z w ó j o p a r t y n a z d o l n o ś c i w y k o r z y s t a n i a a t u t ó w c y b e r p r z e s t r z e n i ) , 2 . w y s o k i e j p o d a t n o ś c i n a r y z y k o : - S p o łe c z e ń s t w o n a d z o r u ( „ o r w e l l i z m ” , a u t o r y t a r y z m , p o w s z e c h n a i n w i g i l a c j a ) , - S p o łe c z e ń s t w o m e d i a t y z o w a n e ( „ z e w n ą t r z s t e r o w a l n e ” p r z e z s y s te m m e d i ó w ) . W y r ó ż n i o n e m o d e l e s t a n o w i ą f o r m ę a n t y c y p a c j i w y ł a n i a n i a s ię r ó ż n i ą c y c h s ię ( a l t e r n a t y w n y c h ) w a r i a n t ó w s y s t e m ó w , t a k i m i s ą n p . m o d e l „ D o l i n y K r z e m o w e j ” , m o d e l s i n g a p u r s k i c z y m o d e l n o r d y c k i , l e c z a u t o r o w i p r z y ś w i e c a ł c e l i d e a l i z a c j i r ó ż n o r o d n e j k u l t u r o w o i p o l i t y c z n i e r z e c z y w i s t o ś c i s p o ł e c z n e j , w g r u n c i e r z e c z y n i e p o d l e g a j ą c e j „ u n i f o r m i z a c j i ” m i m o k o r z y s t a n i a z t y c h s a m y c h t e c h n o l o g i i i z a s o b ó w i n f o r m a c y j n y c h . S p o ł e c z e ń s t w o i n f o r m a c y j n e t o s p o ł e c z e ń s t w o r y z y k a w ś w i e c i e z a g r o ż e ń , n i e p o k o j u i b r a k u z a u f a n i a .

Tabela 1

Determinanty rozwoju społeczeństwa informacyjnego

WYZWANIA

SZANSE

RYZYKO

ZAGRO

Ż

ENIA

SPO

Ł

E C ZN E

R ozwój m ediów społeczno

ś

ciow ych i ró

ż

nych fo rm k o m u n i­ k a cji społecznej, cyberdemokracja

ś

rednie

W zrost skuteczno

ś

ci ruchów alternatywnych, chaotyczne reakcje systemów społecznych, cyberterroryzm , ró

ż

ne fo rm y nadzoru społecznego, cyberprzest

ę

pczo

ść

P O L IT Y C Z N E

R ozwój cyberdem okracji, sieci społecznej partycypacji w procesach zarządzania i rządzenia, m i

ę

dzynarodowej ko o r­

dynacji działań p okojow ych (stabilizacyjnych)

rosn

ą

ce

W zrost cyberzagro

ż

eń, cyberterroryzm u (e-d

ż

ihad?), gro

ź

ba cyberwar i net war, cyberinw igilacja

E K O N O M IC Z N E

R ozwój G O W , e-biznes, m o

ż

liw o

ść

stym ulacji w zrostu go­ spodarczego

ś

rednie

W zrost bezrobocia i kosztów restrukturyzacji sektorów gospo­ d arki oraz m o

ż

liw o

ś

ci kryzysów gospodarczych i finansowych

K U L T U R O W E

R ozwój w ym ia ny in fo rm a cji i dost

ę

pu do globalnych zasobów w ie d zy (sztuki), w irtualizacja, e-edukacja

wysokie

T abloidyzacja m ediów, p rym ityw iza cja przekazów inform a­ cyjnych i zachowań społecznych w cyberprzestrzeni

T E C H N O L O G IC Z N E

Postępujące zjaw isko „kurczenia czasu i przestrzeni” , techno­ logie wzmacniające intelekt

rosn

ą

ce

D om inacja technologii („u tylita ryzm u nad aksjologią” ), zagrożenia bezpieczeństwa systemów technicznych ja ko skutek masowego użycia, lę k i przed A I

B E Z P IE C Z E

Ń

STW O W E W N

Ę

T R Z N E

W zrost skuteczno

ś

ci s ił i

ś

rod kó w bezpieczeństwa, ogranicze­ nia przestępczo

ś

ci, systemy m onitoringu bezpieczeństwa

ś

rednie

W zrost różnych fo rm cyberprzestępczo

ś

ci (cyberprzemoc, kradzieże danych i dóbr m aterialnych, naruszenia dóbr osobi­ stych, „cyberanarchizm ”

B E Z P IE C Z E

Ń

STW O M I

Ę

D Z Y N A R O D O W E

W zrost zaufania, system globalnej kom u n ika cji i m onitoringu bezpieczeństwa

ś

rednie

G lobalna inw ig ilacja , gro

ź

ba cyberw ojny, m iędzynarodowy cyberterroryzm

Źródło: opracowanie własne.

Rys. 1. Modele rozwoju SI jako społeczeństwa ryzyka

Źródło: opracowanie własne.

P o d s u m o w a n i e A n a l i z a n o w y c h , o b o k „ s t a r y c h ” , z a g r o ż e ń i r y z y k a p r o w a d z i d o w n i o s k u , i ż m o ż n a o c z e k i w a ć , ż e w k r a c z a m y w w y j ą t k o w o n i e s p o k o j n e i b u r z l i w e c z a s y . A l e t a k i e s ą d y p o j a w i a ł y s ię z a p e w n e w k a ż d e j e p o c e , a z w ł a s z c z a w „ m i ę d z y e p o c e ” S ą d o m t a k i m , o p r ó c z l ę k ó w i o b a w o p r z y s z ł o ś ć , t o w a r z y s z y ł y b ą d ź n a i w n e n a d z i e ­ j e ( n p . n a „ w i e c z y s t y p o k ó j ” ) , b ą d ź i n n e o p t y m i s t y c z n e u t o p i e . I w n i o s k i , j a k t e n

774

Ryzyko w modelach rozwoju społeczeństwa informacyjnego

z wiersza W. Szymborskiej: „Już zbyt wiele się stało, co się stać nie miało, a to, co

miało nadejść, nie nadeszło”.

Z ryzykiem trzeba żyć, oswajać się z nim i racjonalnie zarządzać. W społe­

czeństwie informacyjnym ryzyko jest funkcją ryzyka obliczeniowego oraz mierzal­

nego „społecznego wzburzenia”. Zatem należy ryzyko rozpatrywać jako współza­

leżności zagrożeń i ekspozycji społeczności na te zagrożenia oraz jej gotowości

cywilnej. Znaczącą rolę spełnia społeczne komunikowanie ryzyka jako wyraz spo­

łecznej akceptacji. Z obserwacji funkcjonowania mediów płynie jednakże wniosek

o kreowaniu swoistych asymetrii informacji o ryzyku (tabloidyzacja mediów, „krew

na pierwszą stronę”, swoiste kreowanie zagrożeń jako „faktów medialnych”).

Woody Allen w swej zabawnej mowie do absolwentów konstatował: „Wyraź­

niej niż kiedykolwiek dotąd w swych dziejach ludzkość stoi dziś na rozdrożu. Jedna

droga prowadzi w rozpacz i skrajną beznadziejność, druga w totalne unicestwienie.

Módlmy się o mądrość właściwego wyboru”.

L i t e r a t u r a

1.

Arnoldi J. (2011), Ryzyko, Sic!, Warszawa.

2.

Barney D. (2008), Społeczeństwo sieci, Sic!, Warszawa.

3.

Beck U. (2002), Społeczeństwo ryzyka, Scholar, Warszawa.

4.

Beck U. (2012), Społeczeństwo światowego ryzyka, Scholar, Warszawa.

5.

Bernstein P. (1997), Przeciw bogom. Niezwykłe dzieje ryzyka, WIG Press, War­

szawa.

6.

Castells M. (2007), Społeczeństwo sieci, PWN, Warszawa.

7.

Castells M. (2013), Sieci oburzenia i nadziei, PWN, Warszawa.

8.

Castells M. (2013), Władza komunikacji, PWN, Warszawa.

9.

Castells M., Himanen P. (2009), Społeczeństwo informacyjne i państwo dobrobytu,

Wyd. Krytyki Politycznej, Warszawa.

10. Goban-Klas T., Sienkiewicz P. (1999), Społeczeństwo informacyjne: szanse, za­

grożenia, wyzwania, Kraków.

11. Sienkiewicz P. (1995), Analiza systemowa, Bellona, Warszawa.

12. Sienkiewicz P. (2001), Ryzyko w dowodzeniu i zarządzaniu, AON, Warszawa.

13. Sienkiewicz P. (2002), Teoria rozwoju społeczeństwa informacyjnego, AON, War­

szawa.

R IS K IN IN F O R M A T IO N SO C IETY D E V E LO P M E N T M ODELS

Summary

The aim of this article is to analyze the influence of the political, technological

and scientific values of selected models of the information society in terms of the risk of

possible and probable risks.

Keywords:

information society, models, risk, development.