Dokumentowanie wód termalnych – procedury i aspekty praktyczne

Dokumentowanie wód termalnych – procedury i aspekty praktyczne

Jakub Soko³owski

, Mariusz Socha

Geological reporting of thermal waters – procedures and practical aspects. Prz. Geol., 63: 1397–1402.

A b s t r a c t: The paper presents legal aspects of searching, recognition and exploitation of groundwaters that are considered as minerals with a special attention to geothermal water resources. The chosen problems of geological works design were also presented in the article and several interpretation difficulties referring to groundwater resource boundaries determi-nation in relation to spatial planning.

Keywords: minerals, thermal waters, groundwater resource boundaries

Uwzglêdniaj¹c szczególne walory niektórych wód podziemnych, wynikaj¹ce z ich mineralizacji i w³aœciwo-œci fizykochemicznych, ustawa z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geologiczne i górnicze (Dz.U. z 2015 r. Nr 196, j.t.) w art. 5 zalicza wody lecznicze, wody termalne i solanki do kopalin, w odró¿nieniu od zwyk³ych wód podziemnych.

W myœl powy¿szej ustawy wod¹ lecznicz¹ jest woda podziemna, która pod wzglêdem chemicznym i mikro-biologicznym nie jest zanieczyszczona, cechuje siê natu-raln¹ zmiennoœci¹ cech fizykochemicznych i zawiera opcjo-nalnie:

a) rozpuszczonych sk³adników mineralnych sta³ych – nie mniej ni¿ 1000 mg/dm3,

b) jonu ¿elazawego – nie mniej ni¿ 10 mg/dm3

(wody ¿elaziste),

c) jonu fluorkowego – nie mniej ni¿ 2 mg/dm3(wody fluorkowe),

d) jonu jodkowego – nie mniej ni¿ 1 mg/dm3

(wody jodkowe),

e) siarki dwuwartoœciowej – nie mniej ni¿ 1 mg/dm3 (wody siarczkowe),

f) kwasu metakrzemowego – nie mniej ni¿ 70 mg/dm3 (wody krzemowe),

g) radonu – nie mniej ni¿ 74 Bq/dm3

(wody radonowe), h) dwutlenku wêgla niezwi¹zanego – nie mniej ni¿ 250 mg/dm3, (od 250 do 1000 mg/dm3to wody kwasowêg-lowe, a powy¿ej 1000 mg/dm3– szczawy).

Wod¹ termaln¹ jest woda podziemna, która na wy-p³ywie z ujêcia ma temperaturê nie mniejsz¹ ni¿ 20°C, z kolei solanka to woda podziemna o zawartoœci rozpusz-czonych sk³adników mineralnych sta³ych nie mniejszej ni¿ 35 g/dm3, przy czym wodami leczniczymi, wodami termal-nymi i solankami nie s¹ wody pochodz¹ce z odwadniania wyrobisk górniczych. W tym miejscu nale¿y zaznaczyæ, ¿e wielu autorów w Polsce dla okreœlenia „wody termalne”, u¿ywanego w naszym prawie, stosuje nazwê „wody geo-termalne”, podobn¹ do okreœlenia geothermal water powszechnie u¿ywanego w literaturze i praktyce œwiato-wej. O zakwalifikowaniu wody do danej grupy decyduje g³ówny cel jej wykorzystania, np. woda o mineralizacji powy¿ej 35 g/dm3

i temperaturze na wyp³ywie ponad 20°C wykorzystywana do przemys³owej produkcji soli bêdzie okreœlana mianem solanki, natomiast w przypadku

stoso-wania jej do zabiegów balneoterapeutycznych lub produkcji soli leczniczej bêdzie wod¹ lecznicz¹. Analogicznie – woda o podanych parametrach u¿ywana do produkcji ciep³a lub do nape³niania basenów rekreacyjnych bêdzie uznana za wodê termaln¹. Szczególnym przypadkiem w kraju s¹ lecz-nicze wody termalne Uniejowa, wykorzystywane w geo-termii, rekreacji i balneoterapii. Poniewa¿ wielkoœæ poboru na potrzeby ciep³owni geotermalnej zdecydowanie prze-wy¿sza pozosta³¹ dzia³alnoœæ, do celów bilansowych przy-jêto uznawaæ te wody za termalne.

UWARUNKOWANIA FORMALNO-PRAWNE POSZUKIWANIA, ROZPOZNAWANIA

I EKSPLOATACJI WÓD ZALICZONYCH DO KOPALIN

Ustawa Prawo geologiczne i górnicze (Pgg) oraz towa-rzysz¹ce jej przepisy wykonawcze okreœlaj¹ zasady i warunki poszukiwania, rozpoznawania, dokumentowania zasobów i eksploatacji wód podziemnych zaliczonych do kopalin (ryc. 1). Poszukiwanie wód leczniczych, wód termalnych i solanek mo¿e byæ prowadzone tylko i wy³¹cznie na podsta-wie projektu robót geologicznych, opracowanego zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 20 grudnia 2011 r. w sprawie szczegó³owych wymagañ dotycz¹cych projektów robót geologicznych, w tym robót, których wy-konywanie wymaga uzyskania koncesji (Dz.U. z 2011 r. Nr 288 poz. 1696) oraz Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 1 lipca 2015 r. zmieniaj¹cym powy¿szy akt (Dz.U. z 2015 r. poz. 964) zatwierdzonego przez w³aœciwy organ administracji geologicznej, tj. marsza³ka województwa. W uzasadnionych przypadkach (np. gdy projektowany otwór wiertniczy znajduje siê w obrêbie pasa nadmorskie-go lub gdy dotyczy ustalenia zasobów dyspozycyjnych) organem w³aœciwym do jego zatwierdzenia jest minister œrodowiska. Jeœli g³êbokoœæ projektowanego otworu prze-kracza 100 m lub jest on zlokalizowany na terenie ist-niej¹cego obszaru górniczego, prace wiertnicze nale¿y prowadziæ na podstawie planu ruchu zak³adu górniczego. Wydanie przez w³aœciwy organ nadzoru górniczego decyzji zatwierdzaj¹cej plan ruchu wymaga uprzednio uzyskania opinii w³aœciwego wójta, burmistrza lub prezydenta mia-sta. Niewyra¿enie opinii w terminie 14 dni od dorêczenia

1

Pañstwowy Instytut Geologiczny – Pañstwowy Instytut Badawczy, ul. Rakowiecka 4, 00-975 Warszawa; jakub.sokolowski@ pgi.gov.pl, mariusz.socha@ pgi.gov.pl

wniosku o wydanie opinii uwa¿a siê za brak zastrze¿eñ do treœci planu ruchu. Poszukiwanie lub rozpoznawanie z³ó¿ kopalin wykonywane metod¹ otworów wiertniczych o g³ê-bokoœci wiêkszej ni¿ 1000 m jest zaliczane do przedsiêwziêæ mog¹cych potencjalnie znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodowi-sko (Rozp. Rady Ministrów z dnia 9 listopada 2010 r. w sprawie przedsiêwziêæ mog¹cych znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodowisko; Dz.U. z 2010 r. Nr 213 poz. 1397). W takim przypadku nale¿y z³o¿yæ wniosek do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Œrodowiska o wydanie decyzji o uwarunkowaniach œrodowiskowych, wraz z kart¹ informacyjn¹ przedsiêwziêcia. W razie w¹tpliwoœci organ administracji geologicznej mo¿e nakazaæ z³o¿enie wniosku do Regionalnej Dyrekcji Ochrony Œrodowiska (RDOŒ) dla przedsiêwziêæ nie wymienionych jako mog¹cych potencjalnie znacz¹co oddzia³ywaæ na œrodo-wisko, np. gdy projektowane roboty geologiczne znajduj¹ siê w obrêbie obszarów sieci Natura 2000.

Po wykonaniu prac wiertniczych oraz badañ hydrogeo-logicznych w otworze ich wyniki nale¿y przedstawiæ w dokumentacji hydrogeologicznej, ustalaj¹cej zasoby eks-ploatacyjne ujêcia wody leczniczej, termalnej lub solanki, opracowanej zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodo-wiska z dnia 8 maja 2014 r. w sprawie dokumentacji hydro-geologicznej i dokumentacji geologiczno-in¿ynierskiej (Dz.U. z 2014 r. poz. 596). Poza ustalon¹ wielkoœci¹ zasobów eksploatacyjnych dokumentacja hydrogeologiczna powinna zawieraæ m.in. parametry hydrogeologiczne utworów wodo-noœnych, ocenê w³aœciwoœci fizykochemicznych ujêtych wód, przewidywane zmiany jakoœci i iloœci wód w trakcie eksploatacji oraz informacje dotycz¹ce technicznych wa-runków racjonalnej eksploatacji ujêcia i proponowane gra-nice obszaru górniczego.

Eksploatacja wód podziemnych zaliczonych do kopa-lin jest prowadzona na podstawie koncesji geologicznej na ich wydobywanie, wydanej przez w³aœciwy organ admini-stracji geologicznej, w obrêbie wyznaczonego obszaru gór-niczego. Koncesja jest wydawana na podstawie wniosku, do którego do³¹cza siê m.in. dokumentacjê hydrogeolo-giczn¹ ustalaj¹c¹ zasoby eksploatacyjne ujêcia (okreœla-j¹c¹ maksymaln¹ wielkoœæ wydobycia wód w jednostce czasu, przy uwzglêdnieniu okreœlonej depresji zwierciad³a) przyjêt¹ przez organ administracji geologicznej oraz projekt

zagospodarowania z³o¿a (PZZ). PZZ jest spo-rz¹dzany zgodnie z Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 24 kwietnia 2012 r. w spra-wie szczegó³owych wymagañ dotycz¹cych pro-jektów zagospodarowania z³ó¿ (Dz.U. z 2012 r. poz. 511), na podstawie dokumentacji hydrogeo-logicznej, przy jednoczesnym uwzglêdnieniu uwarunkowañ techniczno-ekonomicznych pro-wadzenia eksploatacji. Projekt zagospodarowa-nia z³o¿a zawiera za³o¿ezagospodarowa-nia dotycz¹ce sposobu eksploatacji z³o¿a wód, jego racjonalnego wykorzystania oraz ochrony, a tak¿e ochrony z³ó¿ kopalin towarzysz¹cych i sposobu ograni-czenia ujemnego wp³ywu eksploatacji na œrodo-wisko. Organ koncesyjny wyznacza granice obszaru i terenu górniczego dla danego z³o¿a, opieraj¹c siê na dokumentacji hydrogeologicz-nej i projekcie zagospodarowania. W obecnym stanie prawnym wyznaczenie obszaru górnicze-go i zatwierdzenie PZZ nie wymaga zaopinio-wania przez organy nadzoru górniczego, tak jak to mia³o miejsce jeszcze niedawno, dlatego te¿ ca³a odpowiedzialnoœæ spoczywa na administra-cji geologicznej.

Prawid³owo sporz¹dzona dokumentacja hydrogeolo-giczna wraz z projektem zagospodarowania z³o¿a oraz koncesj¹ na ich wydobywanie, z w³aœciwie wyznaczonym obszarem górniczym, warunkuj¹ prowadzenie bezpiecznej i racjonalnej gospodarki z³o¿em oraz osi¹gniêcie zaplano-wanych efektów gospodarczych. W³aœciwie prowadzona eksploatacja wód odbywa siê zgodnie z planami zagospoda-rowania z³ó¿, wy³¹cznie w obrêbie ustanowionych obsza-rów górniczych, zaœ wielkoœæ wydobycia z poszczególnych ujêæ jest rejestrowana i dostosowana do ustalonych dla nich zasobów eksploatacyjnych. Wraz z udzieleniem koncesji na eksploatacjê wód podziemnych zaliczonych do kopalin przedsiêbiorca jest zobowi¹zany do zawarcia z w³aœcicie-lem z³o¿a, tj. Skarbem Pañstwa, umowy o ustanowieniu u¿ytkowania górniczego. Poniewa¿ wydobywanie wód pod-ziemnych zaliczonych do kopalin metod¹ otworow¹ jest przedsiêwziêciem mog¹cym potencjalnie znacz¹co oddzia-³ywaæ na œrodowisko, na etapie uzyskiwania koncesji nale-¿y przeprowadziæ analogiczn¹ procedurê jak przy poszuki-waniu z³ó¿ tych wód. Po utworzeniu zak³adu górniczego i opracowaniu jego planu ruchu koncesjobiorca mo¿e roz-pocz¹æ eksploatacjê wody ze z³o¿a. W trakcie eksploatacji u¿ytkownik z³o¿a uiszcza tzw. op³atê eksploatacyjn¹ oraz ma obowi¹zek sporz¹dzania operatu ewidencyjnego okreœ-laj¹cego iloœæ wydobytej kopaliny w okresie rozliczeniowym.

WODY TERMALNE

Wœród grupy wód podziemnych zaliczonych do kopa-lin szczególne miejsce zajmuj¹ wody termalne, z uwagi na mo¿liwoœæ wykorzystania zgromadzonej w nich energii do celów ciep³owniczych. Pomimo tej cennej w³aœciwoœci wody termalne nie ciesz¹ siê w Polsce du¿¹ popularnoœci¹, zw³aszcza w porównaniu z innymi krajami. Pocz¹tków eksploatacji wód termalnych w naszym kraju nale¿y szukaæ w Sudetach i na Podhalu. Naturalne Ÿród³a m.in. w Cie-plicach Œl¹skich-Zdroju (dziœ dzielnicy Jeleniej Góry) i L¹dku-Zdroju by³y od wieków wykorzystywane do celów leczniczych. Historia zagospodarowania wód termalnych na Podhalu rozpoczyna siê od wykorzystania przez miejscow¹ ludnoœæ do k¹pieli ciep³ych wód Ÿród³a na Jaszczurówce.

Ryc. 1. Uwarunkowania formalno-prawne poszukiwania i wydobywania wód podziemnych zaliczonych do kopalin

Wraz z rozwojem technik wiertniczych wody termalne zaczêto udostêpniaæ g³êbokimi otworami. W latach 90. XX w. na Podhalu, w miejscowoœci Bañska Ni¿na, powsta³a pierw-sza ciep³ownia geotermalna. Obecnie w kraju funkcjonuje szeœæ zak³adów ciep³owniczych, wykorzystuj¹cych wody termalne do celów energetycznych – obok wspomnianej Bañskiej Ni¿nej, s¹ to tak¿e ciep³ownie w Pyrzycach, Stargar-dzie Szczeciñskim, Uniejowie, Mszczonowie i Poddêbicach. Liczba zak³adów geotermalnych w kraju jest nadal nie-wielka, a rozwój tego sposobu zagospodarowania wód ter-malnych wydaje siê praktycznie zahamowany. Obecnie wody termalne znajduj¹ wiêksze zastosowanie w rekreacji i balneoterapii. Aktualny stan zagospodarowania tych wód w Polsce przedstawiono na rycinie 2.

Pomimo coraz wiêkszej troski o stan atmosfery oraz przyjêcia przez Polskê zobowi¹zania ograniczenia emisji gazów cieplarnianych w sektorze ciep³ownictwa geoter-malnego obserwuje siê stagnacjê. Ogólna polityka proeko-logiczna nie przek³ada siê w kraju na decyzje legislacyjne i gospodarcze sprzyjaj¹ce rozwojowi geotermii, co jest jedn¹ z g³ównych przyczyn braku rozwoju tego sektora. Istniej¹ce instalacje powsta³y w ubieg³ych latach w du¿ej mierze przy wsparciu dotacjami z Narodowego Funduszu

Ochrony Œrodowiska i Gospodarki Wodnej, jednak w 2013 r. finansowanie z tego Ÿród³a zosta³o zakoñczone. Aktualnie g³ównym czynnikiem hamuj¹cym rozwój geotermii jest wysoki koszt inwestycji pocz¹tkowych, zwi¹zany przede wszystkim z odwierceniem otworu produkcyjnego.

Powodzenie wierceñ, dziêki którym powsta³y zak³ady geotermalne, wynika³o z dog³êbnej analizy danych geolo-gicznych i geofizycznych, uzyskanych w trakcie prowa-dzonych od lat badañ g³êbokiego pod³o¿a oraz prac poszukiwawczych za z³o¿ami bituminów. Osi¹gniêcie celu by³o mo¿liwe dziêki dostêpnoœci materia³ów archiwalnych zarówno w formie przetworzonej w postaci opracowañ naukowych, jak i danych surowych, zebranych i udostêp-nionych w licznych bazach danych pañstwowej s³u¿by geologicznej i pañstwowej s³u¿by hydrogeologicznej, m.in. Banku Danych Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin – „Mineralne”. Bazê obs³uguje Sekcja Wód Leczni-czych i Termalnych PIG-PIB, której pracownicy udzielaj¹ równie¿ informacji w ramach wsparcia dzia³añ administra-cji geologicznej.

Wœród wa¿niejszych publikacji dotycz¹cych geoter-mii, w pierwszym rzêdzie nale¿y wymieniæ cykl atlasów geotermalnych, opracowanych przez naukowców z

mii Górniczo-Hutniczej w Krakowie pod redakcj¹ naukow¹ prof. Góreckiego. Opracowania te obejmuj¹ swoim zasiê-giem obszar niemal ca³ego kraju, z wyj¹tkiem Sudetów. Niezwykle cennym Ÿród³em informacji, przydatnym m.in. przy opiniowaniu wniosków i weryfikacji projektów robót geologicznych zwi¹zanych z wykorzystaniem wód termal-nych, s¹ zbiory Narodowego Archiwum Geologicznego. Wœród zgromadzonych w nim dokumentów nale¿y wspo-mnieæ m.in. opracowania wykonane na zamówienie ministra œrodowiska, np. „Projekt prac geologicznych dla okreœle-nia perspektywicznych rejonów i stref wystêpowaokreœle-nia wód termalnych na obszarze bloku karkonosko-izerskiego na podstawie kompleksowych badañ geofizycznych i po-g³êbionej analizy danych geologicznych” (Grzegorczyk & Farbisz, 2007). Wiele przydatnych informacji mo¿na te¿ znaleŸæ na stronach internetowych, w ca³oœci lub w czêœci poœwiêconych wodom termalnym i geotermii, Minister-stwa Œrodowiska (www.mos.gov.pl), Pañstwowego Insty-tutu Geologicznego – Pañstwowego InstyInsty-tutu Badawczego (www.mineralne.pgi.gov.pl) oraz Polskiego Stowarzysze-nia Geotermicznego (www.energia-geotermalna.org.pl).

Gospodarcze wykorzystanie wód termalnych niesie za sob¹ znaczne ryzyko inwestycyjne, które nale¿y g³ównie identyfikowaæ jako mo¿liwoœæ nieosi¹gniêcia za³o¿onych parametrów eksploatacyjnych ujêcia (mineralizacja, tempe-ratura, wydajnoœæ). Najwiêksz¹ niepewnoœci¹ jest obarczone okreœlenie wydajnoœci projektowanego ujêcia, w mniejszym stopniu mineralizacja wody. W porównaniu z wymienionymi parametrami oszacowanie temperatury panuj¹cej w z³o¿u nie sprawia wiêkszych problemów. Dlatego jest niezwykle istotne, ¿eby sporz¹dzanie projektów robót geologicznych i proces dokumentowania zasobów tych wód oraz ich wery-fikacja by³o wykonywane, a nastêpnie sprawdzane przez osoby posiadaj¹ce odpowiedni¹ wiedzê i doœwiadczenie. W tym celu minister œrodowiska zleci³ przygotowanie porad-ników metodycznych:

– Zasady i metodyka dokumentowania zasobów wód termalnych i energii geotermalnej oraz sposoby odprowa-dzania wód zu¿ytych (Kapuœciñski i in., 1997),

– Ocena zasobów dyspozycyjnych wód leczniczych i potencjalnie leczniczych (Paczyñski i in., 2002),

– Wystêpowanie, dokumentowanie i eksploatacja endo-genicznego dwutlenku wêgla w Polsce (Ciê¿kowski i in., 2002),

– Sporz¹dzanie projektów zagospodarowania z³o¿a dla wód leczniczych (Ciê¿kowski i in., 2004),

– Geotermia niskotemperaturowa w Polsce i na œwie-cie. Stan aktualny i perspektywy rozwoju. Uwarunkowania techniczne, œrodowiskowe i ekonomiczne (Kapuœciñski & Rodzoch, 2010),

– Wytyczne projektowe poprawy ch³onnoœci ska³ zbiornikowych w zwi¹zku z zat³aczaniem wód termalnych w polskich zak³adach geotermalnych (Kêpiñska & Buja-kowski i in., 2011),

– Wyznaczanie granic obszaru i terenu górniczego dla z³ó¿ wód podziemnych uznanych za kopaliny (Ciê¿kowski & Kapuœciñski, 2011).

PRAKTYCZNE ASPEKTY

DOKUMENTOWANIA WÓD ZALICZANYCH DO KOPALIN – TRUDNOŒCI INTERPRETACYJNE

Interpretacja przepisów ustawy Prawo geologiczne i gór-nicze budzi liczne w¹tpliwoœci, dodatkowo spotêgowane spe-cyficznym rodzajem kopalin, jakimi s¹ wody lecznicze,

termalne i solanki. Dlatego te¿ zdecydowano o w³¹czeniu niniejszej tematyki do cyklu szkoleñ wspieraj¹cych dzia-³ania administracji geologicznej.

Poni¿ej omówiono jedynie kilka zagadnieñ, na które, zdaniem autorów, nale¿y zwracaæ szczególn¹ uwagê pod-czas zatwierdzania projektów robót geologicznych, a tak¿e poruszono kwestie prawne, których interpretacja mo¿e okazaæ siê niejednoznaczna. Ze zrozumia³ych wzglêdów artyku³ nie wyczerpuje ca³ej listy tematów, omówionych podczas cyklu szkoleñ dla administracji geologicznej pro-wadzonych w ramach projektu „Wsparcie przez pañstwow¹ s³u¿bê geologiczn¹ dzia³añ administracji samorz¹dowej wykonuj¹cej zadania administracji geologicznej”.

Projektowanie robót geologicznych

Podstawowym celem projektowania otworów geoter-malnych jest umo¿liwienie eksploatacji wód, ale poniewa¿ g³êbokie poziomy wodonoœne s¹ na ogó³ w s³abym stopniu rozpoznane, maj¹ one tak¿e charakter badawczy.

Konstrukcja otworu oraz harmonogram prac wiertni-czych i opróbowañ poziomów wodonoœnych powinny zatem uwzglêdniaæ koniecznoœæ wykonania w nim specjalistycz-nych badañ geofizyczspecjalistycz-nych i hydrogeologiczspecjalistycz-nych. Dodatko-wo konstrukcja otDodatko-woru badawczego powinna umo¿liwiaæ jego póŸniejsz¹ adaptacjê do celów eksploatacyjnych (Biernat i in., 2012).

Technologia wykonywania wierceñ zale¿y od rodzaju przewiercanych ska³ i jest szeroko omówiona w literaturze (Kapuœciñski i in., 1997). Do najistotniejszych elementów, na które nale¿y zwróciæ uwagê przy zatwierdzaniu projek-tów robót geologicznych, nale¿¹: dobór p³uczek wiertni-czych, cementowanie rur ok³adzinowych, schemat badañ hydrogeologicznych, plan pomiarów geofizycznych i za-biegów intensyfikuj¹cych dop³yw do otworu.

W czêœci tekstowej projektu organ administracji geolo-gicznej powinien zwróciæ uwagê przede wszystkim na kwe-stie zwi¹zane z ochron¹ œrodowiska naturalnego. W pierwszej kolejnoœci ocenie powinna podlegaæ lokalizacja otworu, uwzglêdniaj¹ca m.in. warunki glebowe, dostêpnoœæ dla ciê¿kiego sprzêtu, powierzchniê przeznaczon¹ pod zabudo-wê wiertni, lokalizacjê ujêæ wód podziemnych. W opraco-waniu powinna znaleŸæ siê informacja o innych otworach ujmuj¹cych ten sam poziom wodonoœny co projektowany otwór, a tak¿e o ujêciach wód zwyk³ych znajduj¹cych siê w obszarze przewidywanego oddzia³ywania projektowanego otworu wraz z opisem kontaktów hydraulicznych pomiê-dzy poszczególnymi poziomami. Informacje te s¹ dostêp-ne, m.in. w Banku Danych Wód Podziemnych Zaliczonych do Kopalin oraz, dla wód zwyk³ych, w Centralnej Bazie Danych Hydrogeologicznych Bank Hydro. S¹ to relacyjne bazy danych hydrogeologicznych, zbudowane w systemie Oracle, w których s¹ gromadzone informacje o otworach, Ÿród³ach oraz innego rodzaju obiektach na obszarze ca³ego kraju. Zakres informacji przechowywanych w bazie obej-muje m.in. lokalizacjê ujêcia, profil litostratygraficzny, dane techniczne (konstrukcyjne) ujêcia, pomiarowe i obli-czeniowe dane hydrogeologiczne, wyniki laboratoryjnych oznaczeñ w³aœciwoœci fizykochemicznych wód i rozpusz-czonych w nich gazów, a tak¿e sk³adu izotopowego, oraz dane o dokumentach dotycz¹cych eksploatacji wód wyda-nych przez administracjê geologiczn¹ i dokumentacji hydrogeologicznej.

Niezwykle istotne jest, ¿eby czêœæ techniczna projektu zawiera³a informacje dotycz¹ce sposobu zamykania

prze-wiercanych poziomów wodonoœnych, jak równie¿ zalecenia u¿ywania materia³ów ekologicznych (np. biodegradowal-nych), których w³aœciwoœci s¹ potwierdzone odpowiednim atestem. Z uwagi na znaczenie u¿ytkowe warstw wód zwyk-³ych oraz na ogó³ wysok¹ mineralizacjê i ciœnienie wód ter-malnych przewidzianych do ujêcia, zachodzi koniecznoœæ odizolowania poziomów wód zwyk³ych kolumn¹ rur os³o-nowych, zacementowanych na ca³ej d³ugoœci. Wa¿ne jest, ¿eby projekt zak³ada³ uregulowanie gospodarki odpadami na obszarze wiertni. Zbiornik p³uczkowy powinien posia-daæ szczeln¹ izolacjê, a sam¹ p³uczkê wraz z urobkiem, po zakoñczeniu wiercenia, nale¿y utylizowaæ w specjalistycz-nych firmach. Bezwzglêdnie jest konieczne podanie sposo-bu zagospodarowania wód wydobytych podczas badañ z³o¿owych. Organ administracji geologicznej nie ma pod-staw prawnych, ¿eby zg³aszaæ merytoryczne uwagi do opi-niowanych projektów, jednak warto zwracaæ uwagê np. na d³ugotrwa³e próbne pompowania z du¿¹ wydajnoœci¹ w sytuacji, kiedy zachodzi podejrzenie, ¿e mog¹ nast¹piæ trudnoœci z odprowadzeniem wydobytych wód. W takich przypadkach nale¿y zastanowiæ siê nad przeprowadzeniem krótkotrwa³ych testów hydrodynamicznych. Wypompowa-na woda termalWypompowa-na jest Wypompowa-na ogó³ silnie zmineralizowaWypompowa-na, co ogranicza mo¿liwoœci jej wprowadzania, po sch³odzeniu, do cieków powierzchniowych. Organ administracji geolo-gicznej nie powinien dopuszczaæ do wykorzystywania materia³ów u¿ytych w trakcie wiercenia oraz urobku do wype³niania przestrzeni miêdzyrurowej oraz likwidacji otworów. Do wype³nienia otworów wiertniczych powinny byæ stosowane specjalnie w tym celu przygotowane (zde-zynfekowane) kruszywa. Teren wiertni po zakoñczeniu prac musi zostaæ przywrócony do stanu pierwotnego, a samo ujêcie zabezpieczone w sposób trwa³y przed dostêpem osób niepowo³anych.

Ogólnie przyjête zasady projektowania ujêæ s¹ omó-wione w poradnikach metodycznych (Kapuœciñski i in., 1997), nale¿y jednak pamiêtaæ, ¿e ka¿dorazowo projekt otworu jest efektem doœwiadczenia i wiedzy geologa, który ponosi za niego pe³n¹ odpowiedzialnoœæ i nie zaleca siê nadmiernej ingerencji w merytoryczn¹ zawartoœæ projektu.

Granice z³ó¿ i planowanie przestrzenne

Przynale¿noœæ wód leczniczych, termalnych i solanek do kopalin wymusza stosowanie dla nich terminu „z³o¿a”. Stosowanie tej nazwy w odniesieniu do wód podziemnych budzi³o i budzi liczne kontrowersje w œrodowisku hydrogeo-logów. Uwa¿aj¹ oni, ¿e operowanie pojêciem „z³o¿a” jest uzasadnione jedynie w przypadku wód podziemnych w zakrytych strukturach hydrogeologicznych, stagnuj¹cych, o praktycznie nieodnawialnych zasobach. W pozosta³ych przypadkach kryteria wyznaczania parametrów z³o¿owych nie przystaj¹ do z³ó¿ wód podziemnych, które znajduj¹ siê w ruchu i cechuje je odnawialnoœæ zasobów, przy czym obszary zasilania z³ó¿, a wiêc formowania siê zasobów, s¹ czêsto znacznie oddalone od miejsc, w których wody te s¹ ujmowane. Specyfika wód podziemnych zaliczonych do kopalin oraz brak dotychczas formalnego okreœlenia zasad wyznaczania granic z³ó¿ wód leczniczych, termalnych i solanek sprawia, ¿e w procesie dokumentowania nie wyznacza siê takich granic.

W obecnym stanie prawnym dla wód podziemnych zaliczonych do kopalin sporz¹dza siê dokumentacje hydro-geologiczne, okreœlaj¹ce m.in. zasoby eksploatacyjne, zasiêg oddzia³ywania, obszary zasobowe i obszary sp³ywu wód do ujêæ. S¹ one natomiast pozbawione elementów charakterystycznych, prawnie wymaganych dla dokumen-tacji z³o¿owych, tj. nie okreœlaj¹ nazwy z³o¿a, jego granic i ca³kowitych zasobów, a przede wszystkim s¹ wykonywa-ne dla pojedynczych ujêæ (rzadziej grupy ujêæ), a nie dla ca³ego z³o¿a. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska w spra-wie dokumentacji hydrogeologicznej i dokumentacji geolo-giczno-in¿ynierskiej wprowadza jedynie wymóg wpisania nazwy z³o¿a w karcie informacyjnej dokumentacji. Nie ma natomiast wymogu przedstawienia jego konturu na odpo-wiedniej mapie sporz¹dzanej wed³ug wymogu map górni-czych (w aktualnie obowi¹zuj¹cym uk³adzie wspó³rzêdnych, z dok³adnie opisan¹ siatk¹ wspó³rzêdnych). Dlatego te¿ jako granice z³o¿a przyjê³o siê uwa¿aæ granice obszarów górniczych, wychodz¹c z za³o¿enia, ¿e wyznaczenie tych obszarów powinno zabezpieczaæ z³o¿e przed zmianami jakoœci kopaliny i warunków hydrodynamicznych. Takie podejœcie, nie jest jednak dobrym rozwi¹zaniem, poniewa¿ dotyczy tylko tych z³ó¿, dla których zosta³y utworzone obszary górnicze. Dla pozosta³ej grupy niezagospodaro-wanych z³ó¿ brakuje kryteriów wyznaczania ich granic.

Powy¿sze zagadnienie jest istotne ze wzglêdu na pla-nowanie i zagospodarowanie przestrzenne, poniewa¿ przy sporz¹dzaniu planów zagospodarowania przestrzennego w pierwszej kolejnoœci uwzglêdnia siê (obok ³adu prze-strzennego, walorów architektonicznych i krajobrazo-wych), wymagania ochrony œrodowiska, w tym ochronê z³ó¿ kopalin. Najwa¿niejszym dokumentem dotycz¹cym zagospodarowania przestrzennego na szczeblu krajowym jest Koncepcja Przestrzennego Zagospodarowania Kraju do roku 2030 (Uchwa³a nr 239 Rady Ministrów z dnia 13 grudnia 2011 r.). Jest to dokument strategiczny, który powi-nien byæ uwzglêdniany przy sporz¹dzaniu wojewódzkich, powiatowych i gminnych planów zagospodarowania prze-strzennego. Ochrona z³ó¿ kopalin w KPZK 2030 ma charak-ter dwucz³onowy. Dwudzielnoœæ ta wynika z wprowadzenia kategorii z³ó¿ strategicznych, które s¹ objête kwalifikowan¹ ochron¹, i tworzenia terenów funkcjonalnych. Ograniczenia dotycz¹ce sposobu zagospodarowania przestrzennego obsza-ru zalegania danego z³o¿a s¹ zró¿nicowane i zale¿ne od rodzaju z³o¿a (dla z³ó¿ strategicznych ograniczenia s¹ wiê-ksze, a dla pozosta³ych mniejsze, z uwzglêdnieniem funk-cjonalnoœci terenu). W zakresie podstawowym ochrona z³ó¿ kopalin, takich jak wody lecznicze, wody termalne i solanki, w KPZK 2030 przejawia siê dyrektyw¹ naka-zuj¹c¹ wprowadzenie planów eksploatacji z³ó¿ poszcze-gólnych kopalin. G³ównym celem takiego dokumentu ma byæ, obok ochrony z³ó¿ kopalin, ich wykorzystanie oparte na wartoœci u¿ytkowej. Zgodnie z za³o¿eniami KPZK 2030 plany takie mia³y byæ sporz¹dzane przez ministra w³aœci-wego ds. gospodarki. Niestety do tej pory brak jest osta-tecznych rozstrzygniêæ – plany nie zosta³y opracowane. Praktyka pokazuje, ¿e w trakcie procedury planistycznej ochrona z³ó¿ kopalin nie stanowi priorytetu dla gmin, a zwyciê¿aj¹ doraŸne plany inwestycyjne. Zmieniæ taki stan rzeczy mo¿e dzia³alnoœæ informacyjna skierowana do w³adz gminnych i ludnoœci lokalnej, uœwiadamiaj¹ca o ko-rzyœciach p³yn¹cych z zagospodarowania miejscowych z³ó¿

kopalin. W ustawie z dnia 9 czerwca 2011 r. Prawo geolo-giczne i górnicze znalaz³y siê zapisy mówi¹ce o obowi¹zku wprowadzania przez gminy do dokumentów planistycz-nych udokumentowaplanistycz-nych z³ó¿ kopalin. Na podstawie art. 95 powinny one byæ ujawnione w studiach uwarunkowañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gminy lub miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego oraz planach zagospodarowania przestrzennego woje-wództwa. Udokumentowany zasiêg z³o¿a kopaliny powi-nien byæ obowi¹zkowo wprowadzany w ci¹gu dwóch lat od dnia zatwierdzenia dokumentacji do studiów uwarunko-wañ i kierunków zagospodarowania przestrzennego gmi-ny. Jeœli gmina nie dope³ni tego obowi¹zku czynnoœæ tê wykona wojewoda na podstawie zarz¹dzenia zastêpczego, a kosztami obci¹¿y gminê (art. 96). Nale¿y zaznaczyæ, ¿e samo wprowadzenie do dokumentów planistycznych (w szczególnoœci do studium uwarunkowañ i kierunków zago-spodarowania przestrzennego gminy) zapisów o obecnoœci z³o¿a, nie rozstrzyga ani o zakazie prowadzenia zabudowy, ani te¿ o zgodzie na podjêcie eksploatacji kopaliny. Dopusz-czalne w dokumentach planistycznych s¹ zapisy, mówi¹ce o istnieniu z³o¿a, pozwalaj¹ce jednoczeœnie na inne ni¿ eks-ploatacja sposoby zagospodarowania powierzchni terenu.

PODSUMOWANIE

W artykule przytoczono jedynie dwa przyk³ady zwi¹zane z praktycznym zastosowaniem przepisów prawa w dziedzinie geotermii, które nie wyczerpuj¹ listy tematów dyskusyjnych. Na wyjaœnienie czekaj¹ m.in. pytania – na jakiej podstawie nale¿y przeprowadzaæ próbne pompowa-nia? Czy konieczne jest w tym celu opracowanie projektu robót geologicznych, czy tylko projektu próbnego pompo-wania, zatwierdzonego przez kierownika ruchu zak³adu górniczego? Problem ten wynika z ró¿nej interpretacji pojêcia roboty geologiczne. Nie ma te¿ jednomyœlnoœci wœród pracowników administracji geologicznej w sprawie g³êbokoœci projektowanych otworów. Czy mo¿na zatwier-dziæ projekt dopuszczaj¹cy zmianê projektowanej g³êbo-koœci w zakresie, np. ±10%, czy te¿ nale¿y jednoznacznie okreœliæ g³êbokoœæ otworu, a w przypadku jakiegokolwiek odstêpstwa nakazaæ sporz¹dzenie dodatku do projektu?

Wody termalne zajmuj¹ szczególne miejsce w grupie wód podziemnych. Ich wykorzystanie w stopniu wiêkszym

ni¿ dotychczas wydaje siê nieuniknione. Wi¹¿e siê z tym potrzeba udoskonalenia procedur, obowi¹zuj¹cych przepi-sów oraz dotychczas stosowanych definicji (w tym wpro-wadzenia do nazewnictwa formalnego nazwy „woda termalna”). Wspólne dzia³ania organów administracji geo-logicznej i pañstwowej s³u¿by geogeo-logicznej oraz pañstwo-wej s³u¿by hydrogeologicznej s¹ kluczowe dla racjonalnej gospodarki wodami termalnymi z jednoczesn¹ ich ochron¹.

LITERATURA

BIERNAT H., NOGA B. & KOSMA Z. 2012 – Przegl¹d konstrukcji archiwalnych i nowych otworów wiertniczych wykonanych na Ni¿u Polskim w celu pozyskiwania energii geotermalnej. Modelowanie In¿ynierskie, 44: 21–28.

CIʯKOWSKI W. & KAPUŒCIÑSKI J. 2011 – Wyznaczanie granic obszaru i terenu górniczego dla z³ó¿ wód podziemnych uznanych za kopaliny. MŒ, Warszawa.

CIʯKOWSKI W. [red.], DULIÑSKI W., JÓZEFKO I., KIE£CZAWA B., LIBER-MADZIARZ E., WITCZAK S., ZUBER A & ¯AK S. 2002 – Wystêpowanie, dokumentowanie i eksploatacja endogenicznego dwu-tlenku wêgla w Polsce. Wroc³. Tow. Nauk., Wroc³aw.

CIʯKOWSKI W., JACKOWICZ-KORCZYÑSKI J. & KIE£CZAWA B. 2004 – Sporz¹dzanie projektów zagospodarowania z³o¿a dla wód lecz-niczych. Poradnik metodyczny. MŒ, Warszawa.

GRZEGORCZYK K. & FARBISZ J. 2007 – Projekt prac geologicz-nych dla okreœlenia perspektywiczgeologicz-nych rejonów i stref wystêpowania wód termalnych na obszarze bloku karkonosko-izerskiego na podsta-wie kompleksowych badañ geofizycznych i pog³êbionej analizy danych geologicznych. NAG, Warszawa.

KAPUŒCIÑSKI J. & RODZOCH A. 2010 – Geotermia niskotempera-turowa w Polsce i na œwiecie. Stan aktualny i perspektywy rozwoju. Uwarunkowania techniczne, œrodowiskowe i ekonomiczne. Min. Œrodowiska, Warszawa.

KAPUŒCIÑSKI J., NAGY S., D£UGOSZ P., BIERNAT H., BENTKOWSKI A., ZAWISZA L., MACUDA J & BUJAKOWSKA K. 1997 – Zasady i metodyka dokumentowania zasobów wód termalnych i energii geotermalnej oraz sposoby odprowadzania wód zu¿ytych. Poradnik metodyczny. MOŒZNiL, Warszawa.

KÊPIÑSKA B., BUJAKOWSKI W. [red. nauk.], BIELEC B., TOMASZEWSKA B., BANAŒ J., SOLARSKI W.,

MAZURKIEWICZ B., PAWLIKOWSKI M., PAJ¥K L., MIECZNIK M., BALCER M. & HO£OJUCH G. 2011 – Wytyczne projektowe poprawy ch³onnoœci ska³ zbiornikowych w zwi¹zku z zat³aczaniem wód termal-nych w polskich zak³adach geotermaltermal-nych.

PACZYÑSKI B. [red.], DOWGIA££O J., FISTEK J., KAZIMIERSKI B., SADURSKI A., SOKO£OWSKI A. & WITCZAK S. 2002 – Ocena zasobów dyspozycyjnych wód leczniczych i potencjalnie leczniczych. PIG, Warszawa.

www.energia-geotermalna.org.pl www.mineralne.pgi.gov.pl www.mos.gov.pl