A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA ARCHAEOLOGICA 2, 1982
Leszek K a jz e r
ZE STUDIÓW NAD DWOREM W PODDĘBICACH
I s t n i e j e n ie w ie lk a grupa d z i e ł arc h ite k to n icz n y ch , s t a l e po-ja w ia ją c y c h s i ę we w szystkich syntezach i ogólnych opracowaniach dziejów sz tu k i i a r c h it e k tu r y w P o ls c e . Do obiektów tak ich n a l e -ży n iew ą tp liw ie dwór (zwany też pałacem ) w Poddębicach, w obecnym w o j. sie rad zk im . Z d ję c ie Poddębic widzianych od stron y połudn io-wej fa s a d y , ozdobion ej piętrow ą l o g g i ą i wieżą położoną b l i s k o południowo-wschodniego n aro żn ik a budynku, zn ale źć można w tych opracowaniach prawie równie c z ę s t o , ja k f o t o g r a f i e d z ie d z iń ca arkadowego na Wawelu, bramy zamkowej w Brzegu, Baranowa i K r a s i -czy n a. Mogłoby s i ę wydawać, że dwór poddębicki j e s t obiektem źnakomicie zbadanym, tym b a r d z i e j , że wszyscy au to rzy p o d k re śla -j ą -je g o i s t o t n ą r o l ę w p r o c e s i e przemian budownictwa rezy d en c-jo - nalnego w P o ls c e .
K ró tkie wzmianki i n o ta t k i o dworze s ą bardzo l i c z n e , n ie wnoszą jednak wielu danych do le p sz e g o poznania in te r e s u ją c e g o n a s o b ie k tu . Ważniejszych opracowań j e s t ty lk o k i l k a . O biekt ten z o s t a ł omówiony, a tak że narysowany w połowie XIX w. przy o k a z ji w i e l k i e j a k c ji in w en tary zacy jn ej zabytków sz tu k i i a r c h ite k t u
-A
ry . Wkrótce potem doczekał s i ę osobnego a r ty k u lik u F. M. So- b ie s z c z a ń s k ie g o , w którym Jednak prawie t y l e samo m ie jsca
po-ś w ię c ił a u to r "zameczkowi", co h i s t o r i i i opisowi miejscowoś-1
Widoki i o p isy zabytków s t a r o ż y t n o ś c i w K ró le stw ie P o l-skim [ . . . ] (tzw. Albumy S tro n c z y ń sk ie g o ), A I I I , t a b l . 34, А I / 1, 223; G abinet Rycin B i b l i o t e k i U n iw ersyteckiej w Warszawie, p o r . M. W a l i c k i , Sprawa in w e n tary z ac ji zabytków w dobie K rólestw a P o lsk ie g o 1827-1862, Warszawa 1931, t a b l . 29, z e s t a -w ienie s . 168-1 6 9.
c i . Sporo wiadomości o Poddębicach i dworze zawartych j e s t t a k -3
że w Słowniku g e og raficzn ym .
K o le jn e opracowania p o w stały d o p ie ro w l a t a c h p i ę ć d z i e s i ą t y c h XX w. Przy o k a z j i remontu dworu, r o z p o c z ę te g o z in i c ja t y w y
ówczesnego wojewódzkiego konserw atora zabytków Z. C i e k l i ń s k i e g o p r z e -prowadzone z o s t a ł y , w dość skromnym z r e s z t ą z a k r e s i e , b a d a n ia t e
-Z4
renowe, a B. Guerquin n a p i s a ł studium h i s t o r y c z n e ob ie k tu . Da-ne zebraDa-ne p rz e z B. Guerquina w y k orzy sta ł Z. C i e k l i ń s k i , k tó ry w z b o g a cił j e wynikami własnych studiów i z r e f e r o w a ł na ze bran iu O dd z iału Łódzkiego S to w a rz y sze n ia Historyków S z tu k i w 1956 r .
5
S t r e s z c z e n i e tego r e f e r a t u z o s t a ł o opublikowane i stanowi jedn ą z n ie w i e lu (p r ó c z n o t a t k i w K a ta lo g u Zabytków S z t u k i ) 6 in form
a-7
c j i o dworze pow stałych w c i ą g u o s t a t n i e g o ćw ie rćw iecza . W o-Q
pracowaniu swoim B. Guerquin p o d k r e ś la ł n i k ł o ś ć źró d eł d o ty c z ą -cych b u d o w li.
2 F. M. S . ( S o b i e s z c z a ń s k i ) , Zameczek w Poddę-b i c a c h , "Tygodnik Ilu s tr o w a n y " I860, n r 41, s . 377-378.
5 Słownik g e o g r a f ic z n y K ró le stw a P o ls k ie g o i innych krajów sło w ia ń s k i c h , r e d . F. S u l i m i r s k i , B. C h l e b o w -s k i , M. W a l e w s k i , t . V I I I , Warszawa 1887, s . 370; p o r . t a k ż e : Z zabytków p r z e s z ł o ś c i , "Ż y c ie i S z tu k a " 1902, nr 34, s . 364.
^ Poddębice (w o j. ł ó d z k i e , pow. ł ę c z y c k i ) . Dwór renesansowy, z e s t a w i ł a W. T o m i с к a , Warszawa 1956, m aszynopis w A rch i-wum PP PKZ w Warszawie, A 4 8 6 / 7 . W sk ła d tomu wchodzą: B. G u -e r q u i n , Studium h i s t o r y c z n e , Warszawa 1951 i K. N a - w o i k, Sprawozdanie z e k sp e rty z y badań terenowych we dworze w Poddębicach, woj. ł ó d z k i e , dokonanej w l i s t o p a d z i e 1956 r .
^ Z . C i e k l i ń s k i , P ała c w P oddębicach. Z arys d z i e -jów i obecna r e k o n s t r u k c j a . S t r e s z c z e n i e r e f e r a t u wygłoszonego na ze b ra n iu naukowym O ddziału Łód zkiego SHS w dniu 9 XI 1956 г . ,
" B i u le t y n H i s t o r i i S z t u k i " 1957, n r 3, s . 287-289.
6 K a ta lo g Zabytków Sz tu k i ( d a l e j KZS), t . I I , woj. ł ó d z k i e , z . 4, powiat ł ę c z y c k i , o p r a ć . M. K w i c z a ł a , K . S z c z e -p k o w s k a , Warszawa 1953, s . 24-26.
7 Oprócz k i lk u n o ta te k o c h a r a k t e r z e popularnym: A. T o m -c z a k , Nieznany zabytek Renesansu, " T u r y s t a " 1957, n r 2, s . 5; Z. C i e k l i ń s k i , Zabytki ziemi ł ę c z y c k i e j , [w:] Ziemia ł ę c z y c k a . S z k i c e o t e r a ź n i e j s z o ś c i i p r z e s z ł o ś c i , Łódź 1964, s . 141-168, a s z c z e g ó l n i e s . 149-151» M. P r a_c u t a , Zabytki województwa ł ó d z k i e g o . Sztuka renesansow a, Łódź 1972, s . 12-14; K . S t ę p i ń s k a , P ała c e i zamki w P o ls c e daw niej i d z i ś , t . I , Warszawa 1977, s . 202-203.
Niedawno autorowi a r t y k u łu u d ało s i ę n a t r a f i ć (p rzy o k a z j i prowadzenia s z e r z e j z a k r o jo n e j kwerendy w K się g a c h Grodzkich i Ziem skich Ł ę c z y c k ic h ) na nieznane m a t e r ia ły a rc h iw a ln e , za w ie ra -j ą c e in fo r m a c -je o dworze. Warto chyba więc j e s z c z e r a z powrócić do problemu dworu w P oddębicach. Wspomniane ź r ó d ła to k i l k a ( 7 ) inwentarzy dóbr p o d d ę b ick ich , s p isa n y c h w l a t a c h 1690-1773 i
włą-q
czonych do k s i ą g r e l a c j i i o b l a t grodu łę c z y c k ie g o . Dane ze zna-le z io n y c h inwentarzy z o sta n ą wykorzystane w d a l s z e j c z ę ś c i a r t y -k u łu . Wypada jedn ak w tym m ie js c u dokonać k r ó t k ie g o o p is u b ry ły dworu i podsumowania dotychczasowych poglądów na h i s t o r i ę je g o budowy ora z osobę fu n d a t o r a .
Murowany, tró jk on d ygn acy jn y dwór założony j e s t na p l a n i e p r o s t o k ą t a 2 0 ,5 x 1 3 ,2 i zorientowany dłuższym i bokami na wschód- -z a c h ó d . Do obu tych boków, w l i n i i fa s a d y połudn iow ej, d o s t a -wione s ą : siedm ioboczna k a p l i c a (od zachodu) i pięciokon dygna- cjowa wieża (od wschodu) o wysokości około 17 m. F a sa d a połud-niowa ozdobiona j e s t dwukondygnacjową l o g g i ą , o tw a rtą trzema a r -kadami na zewnątrz i bogatym mani erystycznym sz cz ytem . E le w ację północną zamyka, dostawiony do n i e j p o p r z e c z n ie , budynek wznie-s io n y przy o k a z j i przebudowy dworu w 1873 r .
W dotychczasow ej l i t e r a t u r z e b e z d y sk u sy jn ie p rzyjm uje s i ę , że dwór w zniósł w l a t a c h 1610-1617 wojewoda rawski Zygmunt G rudzi-
- 10
ń s k i . Rodzina t a o s i ą ś ć m ia ła w Poddębicach w końcu XVI w. i zamieszkiwać j e do początku XVIII w. K olejnym i, a zarazem o s t a
-9 Archiwum Główne Akt Dawnych ( d a l e j AGAD), Grodzkie ł ę c z y -c k i e r e l a -c j e ( d a l e j C Lr), 160 b, f . 594-595v; CLr 1 6 1, f . 593, 6 0 8 ; CLr 188, f . 395v-397v; G rodzkie ł ę c z y c k i e o b i a t y ( d a l e j CLo) 7, f . 744-746v, 749-750v; CLo 11, f . 1 7 4 -I7 6 v ; o r a z tamże f . 196 ( r e j e s t r r z e c z y Ja n a G r u d z iń s k ie g o ); CLo 20, f . 456-467; CLo 6 1, f . 188-199V.
10 P ogląd ten u k s z t a łt o w a ł s i ę chyba na pocz ątku I I połowy
XIX w. Dla XIX-wiecznych inwentaryzatorów dwór w Poddębicach to o b i e k t z ,lXVI lu b XVII wieku o pochodzeniu niewiadomym". Atrybu- c j i t e j n i e p o d a je ta k że F . S i a r c z y ń s k i , Obraz wieku panowania Zygmunta I I I [ . . . ] z a w ie r a ją c y s p i s osób [ . . . ] , t . I , Lwów 1828, s . 165 (w b iogram ie Zygmunta G r u d z iń s k ie g o ) , a n i F. M. S . ( S o b i e s z c z a ń s к i ) , op . c i t . , d l a k tó re go b y ł a to budowla XVI-wieczna. Z Zygmuntem Grudzińskim ł ą c z y go n a to m ia s t ju ż Encyklopedia O rgelb ran d a, p o r . E ncyklopedyja Powszechna, t . XX, Warszawa 1865, s . 8 9 1 . Spotykamy tu wzmiankę o wybudowaniu w
1 61 0 r . k o ś c i o ł a , a "zameczek ciekawy [ . . . ] wybudował [ . . . ] bez
11 t n im i , w ł a ś c i c i e l a m i Poddębic b y l i Zakrzewscy. Z. C i e k l i ń s k i d o s t r z e g a ł śla d y k o le jn y ch przebudów dworu. Około 1750 г • p r z e -budowane być m iały s z c z y t y boczne, zamurowana l o g g i a i powstać m iały lukarny związane z a d a p t a c j ą str y c h u na c e l e m ie s z k a ln e . Około 1832 r . wybudowano k a p l i c ę , s t w a r z a ją c tym samym p rzeciw -wagę d l a w ieży. Wreszcie w 1873 r . rozbudowano c a ł o ś ć , d o d a ją c
12
wspomniany ju ż budynek p o p rzeczn y. K. Nawoik , a u t o r prac t e r e -nowych, w yróżniał t r z y fa z y budowlane: p ie rw s z ą , k ie d y to pow-s t a ć miał trzon dworu z l o g g i ą i dolnymi p a r t ia m i wieży, drugą ( I I połowa XVII w.) związaną z wprowadzeniem gzymsów szczytowych, przebudową szczytów , wykorzystaniem stry c h u na c e l e m ieszk aln e i nadbudową wieży o r a z t r z e c i ą z 1873 r . B. Guerquin w iążący bu-dowę dworu z Zygmuntem Grudzińskim przyjmował, że pow stał on po f u n d a c j i k o ś c i o ł a w Poddębicach (1610 r . ) , a p rzed ś m ie r c ią wo-jewody, d o p u s z c z a ją c jednak możliwość ukończenia prac około 1б32п,
1 o czym świadczyć m iały formy szczytów .
Ponieważ s z e r e g d a t , i n t e r p r e t a c j i i wniosków ugruntowanych w l i t e r a t u r z e budzi n a sz e w ą tp liw o ś c i, przytoczymy tu n a j i s t o t -n i e j s z e f a k t y z h i s t o r i i m ie js c o w o ś c i, związane z d z ie ja m i 'dwo-r u . Poddębice p o j a w i a j ą s i ę w ź ró d ła ch p isan y ch d o p ie ro w końcu XIV w. (1388 i 1389 r . ) , k ie d y to w k s ię g a c h sądowych wymienieni
i Z i
b y l i b r a c i a Urban i Wito z Poddębic . W l i t e r a t u r z e przy jm uje s i ę , że wchodziły one wtedy w s k ł a d w ło ści Chebdów-Niewieskich Pomianów z p o b l i s k i e g o N ie w ie sz a . Z rod zin y t e j p o ch od ził praw-dopodobnie Jan P e l l a z N iew iesz a (b is k u p włocław ski w l a t a c h 1421-1428), a ta k ż e Ja n Chebda z N iew iesz a, p r o t o n o t a r i u s z apo-s t o l apo-s k i , dziekan g n ie ź n ie ń apo-s k i i a rc h id ia k o n k u ja w s k i, z a b i t y w 15 1400 r . p r z e z swego b r a t a L a s t k a Chebdę z G ra b ia . T re ść e p i -11 C i e k l i ń s k i , P a ła c w P o d d ę b i c a c h . . . , s . 287-289. 12 N a w o i k , op. c i t . , s . 4 . 13- ^ G u e r q u i n , op . c i t . , s . 8 n n . 14 K s i ę g i sądowe ł ę c z y c k i e od 1385 do 1419, wyd. A. P a w i - ń s к i , c z . I , Warszawa 1897, n r 724 i 1149. Wczesne dane źró-dłowe o Poddębicach z b i e r a j ą S . Z a j ą c z k o w s k i i S. M. Z a j ą c z k o w s k i , M a te r i a ły do słow nika g e o g r a f i c z n o - h i - sto ry cz n e g o dawnych ziem ł ę c z y c k i e j i s i e r a d z k i e j do 1400 roku, c z . I I , Łódź 1970, s . 44.
15 J . Ł a s к i , L i b e r b e n e fic io ru m a r c h i d i e c e z j i g n i e ź -n i e ń s k i e j , wyd. J . Ł u k o w s k i , t . I I , Gniezno 1881, s . 370-372; o związkach, rodzinnych N ie w ie sk ich z Poddębskimi
świad-ta fiu m Ja n a Chebdy, z n a jd u ją c e g o s i ę w G n ieźn ie , podawał B. Pa-p r o c k i , n o t u ją c je d n a k , że b y ł dziekanem kujawskim: "R everendus dominus Jo a n n e s Chebdi de N iew iesz s e d i s a p o s t o l i c a e e t s a n c ta e romanae e c c l e s i a e a r c h i d i a c onus, v l a d i s l a v i e n . decanus, gn ez - n e n s i s e t c r a c o v i e n s i s can n on icu s, o b i t anno 1 4 0 0 "1^, Z Janem Chebdą z N iew iesza związany j e s t l e g a t na a l t a r i ę przy m i e j s c o -wym k o ś c i e l e , z czego wynika, że i s t n i a ł on prawdopodobnie wcze-ś n i e j . L e g a t zrealizo w an o jednak d o p ie ro w 1461 r . z i n i c ja t y w y a r c y b is k u p a g n ie ź n ie ń s k ie g o Ja n a Odrowąża Sprowskiego (1453-1464). Data t a , z n a jd u ją c a s i ę na południowej e l e w a c ji dworu, uważana
17
b y ła n ie k ie d y za rok zbudowania o b ie k tu ' . W XV w. c z ę ś ć Poddę-b i c znajdowała s i ę w rękach Oporowskich herPoddę-bu Sulima i do Pod- d ę b sk ich (b o c z n ej l i n i i Chebdów) p r z e s z ł a , według S . M. Z a ją c z
-Л O
kowskiego, około połowy tego wieku . W wieku tym w s k ła d k lu c z a poddębskiego Pomianów-Poddębskich wchodziły ta k ż e dwie w sie :
By-■i Q
czyna i Ł ę ż k i . W l a t a c h 1461-1476 P i o t r P oddębski, chorąży w i e lk i ł ę c z y c k i , z a k u p ił c z ę ś ć L u to m iersk a, a ta k ż e k i l k a s ą -s ie d n i c h w -s i . W końcu XV w. m ajątek Poddębskich s k ł a d a ł s i ę więc z: Poddębic, p i ę c i u s ą s i e d n i c h wsi (Byczyny, Ł ę ż k i , Chrapy, Kar-n i c e i Wilczków), położonego n ie c o d a l e j Lutom ierska i j e d n e j wsi na Kujawach. Majątek z o s t a ł p o d z ie lo n y w 1499 r . i po w
ygaśnię-/ 20
c i u męskich potomkow d o s t a ł s i ę Annie P o d d ę b sk iej , k t ó r a w 1518 r . w yszła za mąż za Zygmunta G ru d z iń sk ie go , herbu Grzymała, c z y według J . Łukowskiego f a k t , że w początku XVI w. opiekunem
m a ło le tn ie g o J a n a Poddębskiego b ył Ja n z N ie w ie sz a N ie w ie s k i. P o r. ta k że J . D ł u g o s z , C a t a lo g u s episcoporum w l a d i s l a - v ie n siu m , [w:] Opera Omnia, wyd. A. P r z e ź d z i e c k i , t . I , Kraków 1887, s . 536.
1 f)
B . P a p r o c k i , Herby ryc e rstw a p o l s k i e g o , Kraków 1858, s . 536.
17
Z zabytków p r z e s z ł o ś c i . . . , s . 364. 1 fi
S . M. Z a j ą c z k o w s k i , O wielowioskow ej w łasn ośc i s z l a ośc h e ośc k i e j w województwie łęośczyośckim w XV i p i e r w s z e j p o ło -wie XVI w ., "Z e s z y ty Naukowe U n iw ersytetu Ł ó d zk iego " 1969, S . I ,
z . 6 0, s . 9 1 .
19 S . M . Z a j ą c z k o w s k i , Wielowioskowa w łasność
s z la c h e c k a w województwie s ie ra d z k im (XV i p ie rw sz a połowa XVI w . ) , "Rocznik Ł ó d z k i" 1973, s . 29; za Ł a s k i m , op . c i t . s . 372.
20 S . M. Z a j ą c z k o w s k i , Uwagi nad początkami L u
21
syna k a s z t e l a n a bydgoskiego M a cie ja G ru d z iń skie go (+ 1513) . W 1521 r . c a ł y k lu c z poddębicki p r z e s z e d ł w r ę c e Anny z Poddęb- s k ic h G r u d z i ń s k i e j, w związku z czym n a le ż y w ątp ić w ugruntowaną w l i t e r a t u r z e t e z ę o p r z e j ś c i u Poddębic do G ru dz iń skich d o p ie -ro w końcu XVI w.22 J e s t to tym b a r d z i e j nieprawdopodobne, j e ś l i
23 nadmienimy, że Zygmunt zmarł d o p iero po 1549 r .
Zastanowić s i ę tu wypada nad przyjmowaną w l i t e r a t u r z e m o ż li-w o ścią i s t n i e n i a li-w Poddębicach s t a r s z e j b u d o w l i - f o r t a l i c j i czy dworu obronnego. Obecność j e j w P oddębicach, centrum k lu c z a du-ż e j w ło ś c i z i e m s k i e j , położonych na przep raw ie p r z e z rzekę Ner j e s t możliwa. N i e s t e t y , ten ugruntowany w l i t e r a t u r z e p o g lą d n ie j e s t p o p arty źródłowo; n i e znamy ani r e lik t ó w , ani wzmianek p i -sanych . P rz y ta c z a n a n ie k ie d y d a ta 1461 r . dotyczy n ie dworu, l e c z a l t a r i i . Przypomnieć jednak wypada, że zwykle dobrze p o in -formowany J . Łukowski przyjmował w z n i e s ie n ie dworu p r z e z Poddęb- s k i c h w XVI w.25 Brak dokładnych badań arc h e o lo g ic z n y c h i a r -c h ite k to n i-c z n y -c h dworu i je g o b e zp o śre d n ie g o o t o -c z e n i a u n ie m o ż li-wia roz w ią z a n ie problemu. J e s t jednak prawdopodobne, że w Pod-d ę b ic a c h i s t n i a ł w zniesiony w I I połowie XV-XVI w. dwór drew-n ia drew-n y (lu b murowadrew-ny) o cechach obronnych. Znając sta n p rze b a d a -n i a murów trzo-nu dworu, n i e można pewnie o d rz u cić m ożliwości i - s t n i e n i a w nim r e l i k t ó w s t a r s z e j budow li. Równie prawdopodobna b yłab y jednak t e z a , że dwór był drewniany i zn ik n ął bez ś l a d u .
Uznawany d o ty c h c z a s za fu n d a to r a dworu Zygmunt G ru dziński b y ł synem k a s z t e l a n a krzyw ińskiego J a n u s z a (+ 1508) i Róży S t a r - c z y n o w sk ie j. Urodzony po 1557 r . (1 5 6 0 ?), w 1593 r . z o s t a ł ka-sz telan e m kruka-szwickim , a w 1601 r . wojewodą rawskim. Z a s i a d a ją c w s e n a c i e ( j a k o jeden z n ie w i e lu innowierców), n i e p r z y s t a ł po-czątkowo do "r o k o sz u Z ebrzydow skiego". Obrażony na k r ó l a za od-21 W. D w o r z a c z e k , G e n e a lo g ia , Warszawa 1959, t a b l . 1 3 9
.
22 C i e k l i ń s k i , P ałac w P o d d ę b i c a c h . .. , s . 287; ta k ż e K Z S . . . , s . 25. 2 ^ Datę tę p o d a je D w o r z a c z e k , op. c i t . , t a b l . 1 3 9.
2Z* Powtarza go c a ł a cytowana l i t e r a t u r a , a ta k ż e A. T o m -c z a k w omówieniu opracowania Z. C i e k l i ń s k i e g o , p o r . " S t u -d i a i M a te r i a ły -do Dziejów W ielkopolski i Pomorza" 1962, z . 1, s . 357.mówienie mu s t a r o s t w a sochaczew skiego zm ienił f r o n t , s t a j ą c s i ę jednym z o rg an izatorów z ja z d u k o l s k i e g o 1607 i przywódcą r o -k o s z u . B r a ł u d z i a ł w b it w i e pod Guzowem, g d z i e wozy je g o z ł u - pione z o s t a ł y p r z e z ż o ł n i e r z y k ró le w sk ic h . P o n ió sł znaczne s t r a -t y m a -t e r i a l n e , pow rócił do Poddębic, p r z e s z e d ł na k ato licy z m i w
I6 1 2 - 1 6 1 3 r . otrzym ał sta r o s tw o in o w ro c ła w sk ie . Zmarł w 1 6 1 7
lu b 1 61 8 r . 2^ Ożeniony z B a rbarą K a rśn ick ą herbu J a s t r z ę b i e c , m iał z n i ą dwóch synów S t e f a n a (+ 1640) i A nd rzeja (+ 1 б 5 0 )2 ^. Żona j e g o , " b ia ło g ło w a cnót wysokich i ja łm u ż n ic a w i e l k a " , j a k j ą nazywa K. N i e s i e c k i 2®, ufundowała w 1610 r . k o ś c i ó ł murowany w Poddębicach, s t y l i s t y c z n i e b l i s k i a r c h i t e k t u r z e dworu. B a rb a ra z K a r ś n i c k ic h G rudzińska zmarła po 1625 r . i budowy k o ś c i o ł a do-kończył syn S t e f a n , k tóry " k i l k a t y s i ę c y na dokończenie i ozdobę t e g o k o ś c i o ł a ł o ż y ł " 2 9 . N ie w ie le wiemy o d z i a ł a l n o ś c i i n w e s t y c y j-n e j Zygmuj-nta G ru d z iń s k ie g o . "Po od rzuceniu błędów innowierczych p i s a r z e go w i e l b i ą " ^ 0 , brak jedn ak i n f o r m a c j i o innych wznoszo-nych p r z e z n ie g o budowlach. Nie wydaje s i ę to dziwne, wziąwszy pod uwagę finansow ą k a t a s t r o f ę wojewody w b i t w i e pod Guzowem. F u n d ac ję k o ś c i o ł a z in i c ja t y w y żony, g o r l i w e j k a t o l i c z k i , łatwo można n a to m ia s t wytłumaczyć s y t u a c j ą p o lit y c z n o - r o d z in n ą , w wy-n ik u k t ó r e j Zygmuwy-nt pow rócił do k a to licy z m u . K i l k u n a s t o l e t n i (mo-ż e nawet k i l k u d z i e s i ę c i o l e t n i ) o k r e s budowy k o ś c i o ł a i u d z i a ł w
26
P o r. obszerny biogram Zygmunta G ru d z iń skie go [w:] J . M a - c i s z e w s k i , P o lsk i Słownik B i o g r a f i c z n y , t . IX, Wroc- ław-Kraków-Warszawa i960, s . 4 8 - 4 9 . 0 d z i a ł a l n o ś c i Zygmunta Gru-d z i ń s k i e g o w c z a s i e rokoszu p o r . : Rokosz Zebrzydowskiego. Ma- t e r y a ł y h i s t o r y c z n e , wyd. A. R e m b o w s k i , Warszawa 1893; Pisma p o li t y c z n e z czasów rok oszu Zebrzydowskiego 1606-1608 wyd. J . C z u b e k, Kraków 1916; U d z iał i r o l a rożnow ierstw a w r o -kosz u Zebrzydowskiego (1606-1607), o p r a ć . A. S t r z e l e c k i , [w :] R eform acja w P o ls c e , t . V I I - V I I I , Warszawa 1936, s . 101- - 1 8 4 ; J . M a c i s z e w s k i , Wojna domowa w P o lsc e (1606- - 1 6 0 9 ) , Wrocław I 9 6 0 . 27 D w o r z a c z e k , op . c i t . , t a b l . 139. 28 K. N i e s i e c k i , Herbarz p o l s k i , t . IV, L ip s k 1839, s . 295-299} ogólne wiadomości o G ru d ziń skich p o r . P a p r o ć - k i , op . c i t . , s . 6 1 5; N i e s i e c k i , op . c i t . ; J . Ż y- c h l i ń s k i , Z ło ta k s i ę g a s z l a c h t y p o l s k i e j , t . X I I I , Poz-nań 1891, s . 53-108; A. B o n i e c k i , H erbarz p o l s k i , t . V I I , Warszawa 1904, s . 132-137; S . U r u s к i , R odzina. Her-b a r z s z l a c h t y p o l s k i e j , t . V, Warszawa 1908, s . 18-23.
t e j i n w e s t y c j i syna S t e f a n a pozwala p rz y p u sz c z a ć , że s y t u a c j a f i -nansowa G ru d z iń skich n i e p o zw alała na tak znaczny w y siłe k mate-r i a l n y . Staw ia to chyba poważny znak z a p y ta n ia nad p r z y ję c ie m , b e z d y s k u s y jn ie d o tą d p o w tarzan ej, a t r y b u c j i dwora.
Wydaje s i ę , że b a c z n i e j s z ą uwagę zwrócić wypada na d z i a ł a l -n ość i-n w e s ty cy j-n ą s t a r o s t y u j s k i e g o , p i l s k i e g o i bolimowskiego
31
S t e f a n a G ru d z iń s k ie g o . Omawia j ą o b s z e r n ie K. N i e s i e c k i , notu -j ą c znaczny u d z i a ł S t e f a n a we w z n ie sie n iu k o ś c i o ł a w P i l e i r e -s t a u r a c j i k o ś c i o ł a w G łubczyn ie, ufundowanie s r e b r n e j lampy p r z e d obraz N a j w i ę t s z e j Marii Panny w. Częstochow ie, a ta k ż e
zna-czne l e g a t y d l a konwentów j e z u i c k i c h w Wałczu, C ho jnicach ora z d l a k la sz to ró w p o zn ań sk ich . Równie aktywną d z i a ł a l n o ś ć prow adził d r u g i syn Zygmunta A nd rzej, p ó ź n i e j s z y wojewoda ra w s k i, ożeniony z Anną Wejherówną, któremu p r z y p i s u j e s i ę f u n d a c ję k l a s z t o r u Re-formatów w Lutom iersku, umieszczonego w przebudowanym na ten c e l
32 gotyckim zamku .
K i l k a elementów dworu p o d d ęb ick iego p o s i a d a wyraźne walory 33
d a t u j ą c e . A n a lo g ic z n a , według Z. C i e k li ń s k i e g o , l o g g i a z A rse-n a łu we Lwowie datowana j e s t na połowę l a t t r z y d z i e s t y c h XVII w.
(1635 r . ) . Podobny do p o d d ę b ic k ie g o , s z c z y t k o ś c i o ł a Bernardynów W Łęczycy w zniesiony z o s t a ł również w l a t a c h t r z y d z i e s t y c h . B. G u e r q u i n ^ d a t u j ą c ten s z c z y t na 1632 r . (może zbyt w cześnie, gdyż k o ś c i ó ł był konsekrowany d o p iero w 1652 r . ) , d o p u sz c z a ł z r e s z t ą możliwość ukończenia dworu po d d ęb ick ieg o w tym samym c z a s i e . Wzmianki n o t u ją c e u d z i a ł S t e f a n a G ru dz ińskie go w budowie (c z y t y l k o w wykończeniu) k o ś c i o ł a w Poddębicach pozwala s ą d z i ć , że p r a c e przy nim prowadzono j e s z c z e po śm ie rc i B a rb a ry K a r ś n i c - k i e j , a więc w l a t a c h 1625-1630. Z k o l e i "krzyżowy" plan dworu n i e j e s t typowy d l a XVII w. Budowle tego typu j u ż w końcu XVI w.
31 N i e s i e c k i , op . c i t . , s. 297.
32 J . R a c i b o r s k i , K l a s z t o r reformatów w L u to m ie rs-ku, "Łódź w I l u s t r a c j i . (Dodatek N ie d z ie ln y do K u r je r a Ł ó d z k ie -g o ) " 1925, n r 9 , s . 6 - 7 ; l i t e r a t u r ę z b i e r a j ą T. P o k l e w s ki , M . Ż e m i g a ł a , E . G r a b a r c z y k , Zamek w Lutom
ier-sku w Sie rad zk ie m , [w:] Zamki środ kow opolsk ie, c z . I , B e s i e k i e - r y , Lu tom iersk , "Dom s t a r y " w Ł ęczycy, p r a c a z b i ó r , pod r e d . T. P o k l e w s k i e g o , Łódź 1977, s . 5 5-66.
p o s i a d a ł y wyraźnie wydłużone korpusy ( M ło d z ie jo w ic e ), a w wypad-ku b r y ły b a r d z i e j z w a rte j - inne p o d z ia ły w n ętrza. Przykładem mo-że tu być w zniesiony przed 1622 r . dwór w Czemiernikach, o o s i o -wym symetrycznym u k ł a d z ie wnętrz, nawiązującym do podziałów " p a l - l a d i a ń s k i c h " . Krzyżowy p o d z ia ł b ył n a to m ia st n a j b a r d z i e j char a k te char y s t y c z n y d l a dwocharów budowanych w połowie i t char z e c i e j ć w ie char -c i XVI w. (Siemkowice i s z e r e g in n y c h ). Przed staw ione tu uwagi n i e mogą n a t u r a l n i e s łu ż y ć ja k o podstawa do wnioskowań, że dwór w Poddębicach pow stał w I I połowie XVI w., a n a s t ę p n i e z o s t a ł przebudowany w I połowie XVII w.
Znaczny walor w o k r e ś l e n i u osoby fu n d a to r a i c h r o n o l o g ii bu-dynku mogą mieć elementy h e ra ld y cz n e , zawarte w w y stro ju dworu. W utrzymanych w późnorenesansow ej manierze s t i u k a c h , zachowanych na s k l e p i e n i u k a p l i c y d w o r sk ie j, z n a jd u ją s i ę wizerunki herbów: Grzymała, Pomian, R ola i J a s t r z ę b i e c . N atom ia st nad drzwiami prowadzącymi do k a p l i c y wmurowana j e s t (częścio w o zachowana) marmurowa t a b l i c a , na k t ó r e j z n a jd u ją s i ę : herb Grzymała o to c z o -ny l i t e r a m i (ZS u góry z je g o prawej s tr o n y , G u góry z le w e j, W u d ołu z prawej i niezachowana l i t e r a u dołu z le w e j ) ora z u- łamek innego herbu, ta k że otoczonego l i t e r a m i (BS - g ó ra prawo, W - dół praw o). L i t e r y o t a c z a j ą c e herb Grzymała rozwiązywać moż-na j a k o : Z(ygmunt) S ( t e f a n ) G ( r u d z i ń s k i - s c y ) W (ojew oda-dzic) ? (może r a w s k i ? ) . Na d r u g i e j , niezachow anej c z ę ś c i t a b l i c y , l i t e r y o d n o s ił y s i ę zapewne do B a rbary z K a r śn ic k ic h G r u d z iń s k ie j i o t a -c z a ł y herb J a s t r z ę b i e -c .
Ta h i p o t e t y c z n a r e k o n s t r u k c ja o p a r t a j e s t na podstaw ie podob-n e j , dobrze zachowapodob-nej t a b l i c y marmurowej, z n a j d u j ą c e j s i ę w ko-ś c i e l e w Poddębicach. T a b l i c a t a wykonana n ie w ą tp liw i e t ą samą r ę k ą ( i z tego samego surow ca), co t a b l i c a we dworze, zaw iera podobne n a p i s y i h e rb y . Od prawej z n a jd u je s i ę na n i e j herb Grzymała i l i t e r y ZSGWR BSGWR, d a l e j w centrum t a b l i c y , w k ole
herby Grzymała, Pomian, J a s t r z ę b i e c i R o la , powtórzone l i t e r y ZSGWR i BSGWR i z le w e j s t r o n y herb J a s t r z ę b i e c . Wypada tu sp ro -' stować n o ta tk ę z " K a t a lo g u z a b y t k ó w ..." , k tó ry p o d a je , że na t a b l i c y z n a jd u ją s i ę herby: Grzymała, Pomian, L u b ic z i R o la . I n -fo r m a c ja t a wynikła zapewne z pomylenia J a s t r z ę b c a z Lubiczem - odwrócenie tych samych elementów herbu. W k o ś c i e l e w Poddębicach
z n a jd u je s i ę j e s z c z e jedno z e sta w ie n ie herbów, umieszczone wśród późnorenesansowej stiukow ej d e k o r a c ji s k l e p i e n i a p re z b ite riu m . Występują tam: monogramy C hrystusa, Marii i herby Grzymała, J a
-s t r z ę b i e c ( n ie L u bicz ja k podaje "K a ta lo g z a b y tk ó w ..." ) Pomian i P o r a j . Ten o s t a t n i herb z o s t a ł zapewne z n ie k sz ta łc o n y podczas k tó r e g o ś z k olejnych remontów k o ś c i o ł a . Zniknęły wtedy t rz y Kosy ró ż n ią c e P o raja od R o li, k tó re pierw otn ie i s t n i a ł y prawdopodob-n ie prawdopodob-na s k le p ie prawdopodob-n iu . Porówprawdopodob-nując w szy stk ie c z te r y poddębickie ze-sta w ie n ia herbów ( t a b l i c e w k o ś c i e l e i dworze, s t i u k i w p r e z b i-terium k o ś c io ł a i k a p lic y d w o r sk ie j) widzimy, że na w szystkich p o w ta rz a ją s i ę te same herby. Grzymała odnosi s i ę n iew ą tp liw ie do G rudziń skich , Pomian do Poddębskich? (lu b r a c z e j do Róży S t a - rczy n o w sk iej, matki Zygmunta G rudzińskiego - imię wskazuje bo-wiem, że n ie p o ch o d ziła ze Starczynow skich herbu L e li w a ), J a -s t r z ę b i e c to herb Barbary z K a rśn ick ic h , żony Zygmunta, n a to m ia -st Rola odnosi s i ę chyba do j e j m a tk i. Rola to jeden z n ajpopu-l a r n i e j s z y c h herbów s z ajpopu-la c h t y ł ę c z y c k i e j (skąd wywodziajpopu-li s i ę Kar-
ś n i c c y ) . P ie c z ę to w a li s i ę n ią m. i n . : Boruccy z Kujaw i Łęczy-c k ie g o , B ia ła Łęczy-c z e w sŁęczy-c y , GumowsŁęczy-cy, KomorowsŁęczy-cy, K o z ie ls Łęczy-c y , Rzeszew- sc y , Ś lu b ic c y , Tarnawscy, Wargawscy, Wituńscy-Witońscy i sz e re g innych rod zin ^6 .
Podana próba rozw iązan ia n ie wydaje s i ę całk o w ic ie pewna. Nie budzi w ątpliw ości rozwiązywanie ZG i BG ja k o : Zygmunt B arb ara G rudzińscy, WR to godność wojewody raw skiego. Czy jednak S to na pewno S te fa n G ru d ziń sk i? Czyżby imię syna powtórzone było przy monogramie o jc a i matki? Brak tak że w ze staw ien iu herbów Ł od zią i Habdank, k olejnych żon S t e f a n a : K o n stan cji z O paliń sk ich i Kons t a n c j i U rKonsz u li z Konar K ołaczk o w Konskiej. Może r a c z e j S to Kons t a r o -ś c iń s k a godno-ść Zygmunta, lu b j a k i ś nieznany przydomek rodu Gru-d z iń s k ic h . Wyobrażenia heralGru-dyczne wykazują oczyw isty związek z Zygmuntem Grudzińskim, trudno jednak mimo wszystko odnosić fun-d a c ję fun-dworu w yłącznie fun-do jeg o osoby i zamykać w l a t a c h 1 6 1 0
--1 6 1 7.
Doceniwszy r o l ę wojewody Zygmunta Jako i n i c j a t o r a budowy, do-strzegam y tu znaczną r o l ę jeg o żony Barbary; n a to m ia st dokońc z e n ie budowy i nadanie dokońc h arak tery sty dokończn eg o w y stroju dworu ł ą dokońc z y -my z Stefanem Grudzińskim. W tym św ie tle datowanie dworu można
by o g ra n icz y ć la ta m i 1610-1640. Zaznaczy tu t r z e b a , że w wyniku badań terenowych stw ierdzono d o s ta w ie n ie l o g g i i do trzonu dworu, co t e o r e t y c z n i e świadczyć może o j e j n ie c o pó źn iejszy m datowa-n i u . Przed staw iona tu próba j e s t t y lk o rob oczą h i p o t e z ą i może być potw ierdzona t y lk o w wyniku dokładnych badań terenowych. Już t e r a z wydaje s i ę jed n ak , że na bezd ysk u syjn y d o tą d problem funda-c j i i datowania dworu p o d d ęb ick iego s p o jr z e ć n a le ż y k r y t y c z n i e . Wysoka ranga a r t y s t y c z n a i wyjątkowość budowli n i e budzi
dys-k u s j i .
Pierw szy zachowany inw entarz Poddębic s p i s a n y z o s t a ł po ś m ie rc i Majchra ( M e lc h io r a ) G ru d z iń sk ie g o w 1690 r . N otu je on " [ . . . ] w tych Poddębicach dwór pod dachówką, ze wszystkim zawar-ciem , pokojów naprawey s ł u s z n e j j a k i dachów tak i izbów p o t r z e -b u j ą . W pokoju Jednym s t ó ł marmurowy i posadzka marmurowa, okna naprawy p o t r z e b u j ą c e . I z b a stołow a w k t ó r e j p ie c zruynowany, o- k ie n połowy n i e masz, l i c h t a r z e z j e l e n i ą głową mosiężne s z e ś ć w p u ł ( ! ) iz b y s t o ł o w e j w iszące z o s t a j ą w c a le . Przy tym dworze k u c h n ia , naprawy p o tr z e b u je ze wszystkim . Kamienica w małym pod-wórzu i k a p l i c a naprawy p o t r z e b u je j a k z wierzchu ta k dachówką wniwecz zruynowana, j a k spodem t a k - z w ierzchu. Browar pod da-
37
chówką [ . . . ] " . D a le j n a s t ę p u j e o p i s zabudowań folw arcznych w P oddębicach, wsi Byczyna i Chrapy. W t e j o s t a t n i e j znajdował s i ę
•2Q
s k a r b i e c z in te r e s u ją c y m inwentarzem ruchomości •. Z p r z e d s t a -wionego o p is u wynika, że ju ż w końcu XVII w. p r ó c z dworu muro-wanego, zwanego k am ien icą, znajdował s i ę tu dwór drewniany. Wzmianka o k a p l i c y n i e pozwala pewnie wnioskować, czy j e s t to budynek wolno s t o j ą c y czy d o k lejo n y do trzon u dworu, choć ten o s t a t n i sąd wydaje s i ę p raw dopodobn iejszy.
'Znacznie o b s z e r n i e j s z y j e s t k o le jn y in w en tarz z 1713 r. " [ . . . ] w jazd do zamku między dwa ogrody [ . . . ] , brama, wrota w n i e j z ł e ,
AGAD, CLr 160 b , f . 594-595 v ; ten sam o p i s z n a jd u je s i ę w CLr 1 6 1, f . 593, 608.
3® AGAD, CLr 160 b, f . 595 [ . . . ] S k a r b ie c w któryir p o z o s ta ły t e r z e c z y . O b icia jedwabnego bretów d w a d z ie śc ia i p i ę ć , b u tk a t e - lowych k o b ie r c y b i a ł y c h dwa, dywan je d e n , k r z e s e ł aksamitnych dwa, stołków sadzonych c z t e r y n a ś c i e , stołów sadzonych z krokwia-mi dwa, stołków sadzonych do naprawy p o tr z e b u ją c y c h s z e ś ć , s z a f a z k s ię g a m i, s z k a t u ł a sadzona z p a p ie r a m i, skrzyń samych malowa-nych dwie, item skrzyń samych c z t e r y , s e p e t skórzanych dwoje, pu- z d e r do f l a s z dwa, materac karmazynowy, m aterac lazurowy, podu-sz e k kitajkow ych dwie, wał je d e n , kontuszów czarnych dwa,
kon-sama naprawy p o t r z e b u j e . Z t e j bramy p r z e s z e d s z y d z i e d z i n i e c [ . . . ] ( o p i s m a s z t a m i i browaru) [ . . . ] z d r u g i e j str o n y cekhauz. Brama nowa z zawarciem dobrym, w t e j bramie izdebka nowa, drzwi u n i e j n i e masz, wschody z bramy. Kamienica, na k t ó r e j s a l a bez okien, pod t ą s a l ą sk a rb c e dwa z zamknięciem dobrym z drzwiami ż e la z n e - mi, p o ko je poboczne dwa z oknami, piecem, sto ła m i dwiema. S k le p ik p rz y tym pod schodami, k r a ty ż e l a z n e , o k ie n n ice ż e la z n e , drzwi, drzwi drzewiane na zaw iasach ż e la z n y c h . Pod t ą kam ienicą sklepów c z t e r y . Stam tąd i d ą c do dwora wystawa z - i sto łe m , i z b a stołow a z drzwiami dobremi, obrazy wkoło, drzwi dobre na zaw iasach ż e l a z -nych z zamkiem, ganek osoby na ( f . 397) nim r ż n i ę t e , pokojów górnych c z t e r y ze wszystkim p orządn e, pokojów dolnych s z e ś ć , t a -kże ze wszystkim porządne z oknami i drzwiami, zamkami, i oknami. K a p l i c a z obrazami i oknami dobremi, z o ł t a r z a m i . Drzwi dwoje na zaw iasach że lazn y ch i z zamkami. Ogród n a l e ż y c i e wystawiony w ł o s k i , z drzewami różnemi i z i o ł a m i , dookoła op arkan io ny. Kuch-n i a z s p iż a r Kuch-n ia m i i izbam i, p ie ca m i, ze drzwiami, zamknięciem na-leżytym , op rócz okna dwa p o t r z e b u j ą naprawy. Te w s z y s tk ie bu-dynki pod dachówką - porządne, s t o d ó ł t r z y , wrota dobre z zam-knięciem ( n a ) kuny ż e la z n e , ow czarnia, obora i t e dobre, chlewy n aro żn e, wegnanie ze drzwiami porządne wystawione i dookoła o- p a r k a n io n e . Pokojów dwa z piecami gdańskimi dobremi, jeden po-k ó j marmurowy, d r u g i pokój z p o sadzką drewnianą, s t ó ł , w t r z y okna w tych pokojach dobre, t y lk o o k ie n n ic a t r z y szyby w y b iła , drzwi na zaw iasach dobre w s z y s tk ie z zamknięciem, z hakami, zam-kami i wrzeciądzem. S k a rb ie c murowany przy k am ienicy, pod
wscho-t u s z n akrap ian y je d e n , żupan włosowy a tła so w y , czapka s o b o l a , czap k a druga s o b o la , czapka wydrzana, l i s i a , k o t a r a k ita jk o w a , nam iot karmazynowy, adamaszkowy k tó rego pół s z e ś ć , f u t r o mar- murkowe slamowe, f u t r o pupkowe, f u t r o r y s i e g r z b ie to w e , pułrni- sków! cynowych d w a d z ie śc ia je d e n , k u sz? m ied ziany, miedzianych dwie, item misa m iedziana t r z e c i a , muszkietów kołowych t r z y , s k r z y n i a k o l a s i a n a z p ap ieram i, s k r z y n ia k a r e c i a n a z prawami, o- brazów kopersztychowych płócien nych ośm, k o n k l u z ji atłasow ych dw ie, Jedna ( f . 595 v) k ita jk o w a , stołów p r o s ty c h rożnych małych i w ie lk ic h d w anaście, głów j e l e n i c h s z e s n a ś c i e , przy których l i - k ta r z y mosiężnych c z t e r n a ś c i e , g a r n i e c g p r z a łc z a n y je d e n , s z k a -t u ł a podróżna je d n a , s z k a t u ł a sadzona je d n a p o d d ę b s k ie j rob oty , skrzyn eczk a z i e l o n a z p a p ie ra m i, s z k a t u ł a okowana sadzona spodem Je dn a , obrazów po śc ia n a c h z domu Ichmościów Panów G ru d z ińskich ośm w s t o ło w e j i z b i e , obrazów św iętych Ewangelistów s z e ś ć , ob ra- zóy k ró lew sk ich dwa. • Anna z B ogusław ie G rudzińska k asztelan o w a s i e r a d z k a mppa".
dem po le w e j r ę c e id ą c ze wschodu, ten j e s t excypowany i w i n -w entarzu n i e podany [ . . . ] s k a r b i e c , k tó r y j e s t porządny ze w s z y s t-kim, drzwi do n ie g o ż e la z n e , od tego ż sk a rb c a k lu c z [ . . . ] 1,39.
O pis kamienicy odpowiada d o k ła d n ie budynkowi murowanego dwo-r u o c z t e dwo-r e c h l o k a l n o ś c i a c h w pdwo-rzy ziem iu i na p a dwo-r t e dwo-r z e o dwo-r a z s a l i na p i ę t r z e . Ja k o nowy ( ? ) o b ie k t p o jaw ia s i ę murowany s k a r b i e c . N ie można jednak wykluczyć, że " s k a r b i e c przy kam ienicy" to po p r o s t u dolna c z ę ś ć wieży, k tó r a z o s t a ł a w tórnie nadbudowana lu b może budynek k a p l i c y . P e ł n i ą c e swe fu n k c je k a p l i c a znajdowała s i ę p r z e c i e ż w dworze drewnianym. I n t e r e s u j ą c y n a s budynek murowane-go dworu n i e b y ł jUż wtedy z a m ie s z k a ły . Grudzińscy p r z e n i e ś l i się do dworu drewnianego chyba ju ż w I I połowie XVI w.
K olejny o p i s pochodzący z 1725 r . j e s t n i e z b y t c z y t e l n y . Wzmiankowana j e s t jednak "k am ien ica murowana" i " p a ł a c drewnia-
ZfO
ny" . Sta n techn iczny budynku murowanego wyklucza je g o fu n k c je m ie s z k a ln e .
Następny in w en tarz z 1741 r . zaw iera a k ty dz ierżaw n e. Część w ł o ś c i p o d d ę b ic k ie j d o s t a j e s i ę "Ichmościom Wikaryuszom" (zapew-ne łę c z y c k im ) " [ . . .]n ayp rzó d pro s o r t e Ichmościów Wikaryuszów do-s t a j e do-s i ę fo lw a rk , a l b o dworek na kopcu w Sempółkach, nowy [ . . . ] " r e s z t a , w tym i Poddębice, Skarbkom^1 . P r z y j ę t a p r z e z Z. C i e k l i ń -s k i e g o t e z a , że Poddębice ju ż na początku XVIII w. d o s t a ł y s i ę w r ę c e Zakrzewskich , j e s t chyba n i e do p r z y j ę c i a , co s ł u s z n i e p o d n o s ił Już A. Tomczak^*3 . W początku XVIII w. o s t a t n i a p o s i a -d ac z k a Po-d-dębic Marianna G ru-dzińska w yszła za mąż za Jaku b a Du-n i Du-n a . Córka i c h B a r b a r a U r sz u la DuDu-niDu-nówDu-na (1 7 1 8 -1 7 9 1 ), otrzymaw-s z y P oddębice, w y szła w 1739 r . za mąż za Pawła Sanguszkę (1682- - 1 7 5 0 ) - od 1734 r . m arsza łk a w ie lk ie g o l i t e w s k i e g o ^ . Według
39 AGAD. CLr 188, f . 396v-397.
AGAD, CLo 7, f . 744-746 v ; k r ó t k i o p i s Poddębic zaw iera ta k ż e in w en tarz z 1734 r . p o r . AGAD, CLo 11, f. 1 7 4 - l7 6 v . Wzmian-kowany j e s t w nim m. i n . " s k a r b i e c " o r a z s t o j ą c a koło n ie g o " k a -m ien ica zruynowana b ez o k ie n " .
A1 AGAD, CLo 20, f . 458. U? C i e k l i ń s k i , P a ła c w P o d d ę b i c a c h . .. , s . 287. ^ 3 T o m с z a k, op. c i t . , p o r . p r z y p i s 24. /«/» D w o r z a c z e k , op. c i t . , t a b l . 173; p o r . J . G o l -d b e r g , Ludność żydowska w Lutom iersku w d r u g i e j połowie XVIII wieku .1 J e j walka z feudalnym u cisk ie m , " B iu le t y n
Żydów-n i e z b y t pewŻydów-nych, bo pochodzących z p oczątku XX w ., świadectw San-guszkowie " z a ł o ż y l i w Poddębicach r e z y d e n cję z całym aparatem w i e lk o p a n s k i e j ś w i e t n o ś c i " , czego n ie p o tw ierd za cytowany o p i s św iadczący o wypuszczeniu w ło ści w dzierżaw ę " [ . . . ] Ichmościom Panom Skarbkom wojewodzie łęczyck im d o s t a j ą s i ę budynki dworskie (w Poddębicach ). Dom, do k tó re g o wchodząc ganek, pod nim fu n da-menta murowane. A ltan a na tymże ganku - ś c ia n y z p ru sk a murowane, połowa z b a l i nowych. Ta s i e ń r e p e r a c y i p o t r z e b u j e , - w n i e j n i e m asz. Na d r u g i e j połowie dworu ( f . 466) stołow a i z b a , ś c ia n y z łe , ok ie n s z e ś ć , a l e w s z y s tk ie p o tłu cz o n e , w t e j i z b i e ganek c a l e z ł y , do k t ó r e j an i p i e c a , ani komina n i e m asz. Do t e j iz b y drzwi na zaw iasach , sk o b e l w n ic h , d r u g ie na przeciwko z a b i t e . Druga połowa dworu gó rna, p i ę t r o - - - dużo r e p e r a c y i p o tr z e b u -j e . Pokój jede n w tym pokoju komin murowany, p i e c z i e lo n y , pod-ł o g a z t a r c i c , b a l k i -wane i ś c ia n y malowane. Naprzeciwko p o k ó j, p i e c a n i e masz, drzwi t r o j e na zaw iasach z haczykami. Także dru-ga połowa górnego p o m iesz kan ia, pokój malowany, okno jedno p ie c b i a ł y , komin murowany. Z te g o pokoju ( d o ) d r u g ie g o pokoju drzwi na dwór na z a w ia s a c h . Z n ic h wychodząc ganek na ogród w łoski, r e -p e r a c y i -p o t r z e b u j e . Na drugą połowę dworu na dół sch o d zą c, s i o n -ka z t a r c i c , drzwi do n i e j na z a w ia s a ch . Pokój nowo malowany, p ie c fa rfu ro w y , komin marmurowy r e p e r a c y i p o t r z e b u j e . W tymże po-k o ju nowo erygowana g a l e r y a . Z te g o pokoju drzwi d w oiste z zam-kami, zaw iasam i, nowo erygowane, okna w t a f l e w szystk o , w g a l e - r y i szyby małe w ołów oprawne. Z te g o pokoju p o sadzka marmurowa, nowo malowany p i e c fa rfu ro w y , komin murowany, okna nowe w t a f l e . Pokój l e t n i , drzwi d w o iste z zamkiem i z a w ia s ą , okna dwa w t a f -l e , d r u g ie drzwi do ogrodu w ło sk ie g o , wchodząc w tych drzwiach b y ło okno a l e go n i e masz. Na tym dworze dachówka r e p e r a c y i z n a c z n e j p o t r z e b u j e . Kamienica murowana w tymże d z ie d z iń c u , na g ó r ę i d ą c schody, k t ó r e z ł e do s a l i , an i drzw i, an i okien n i e m asz, posadzka mało k tó r a dębowa, b y ł a w szachow nicę, a l e z g n i-ł a . Na t e j ż e kam ienicy dachówka z g n i i-ł a pói-ł - n ie w s z y s te k . Na d ole s k a r b i e c , drzwi ż e la z n e z zamkiem i w r z e ( f . 466v) ciądzem , k r a t a
s k i e g o I n s t y t u t u H isto ry cz n e g o " 1955, n r 15-16, s . 183-204, a s z c z e g ó l n i e s . 186.
^ J . L e o p o 1 d, Ziemia Szadkowska w S ie r a d z k ie m , "Wieś I l u s t r o w a n a " 1913, IV, s . 17-31, a s z c z e g ó l n i e s . 23.
ż e l a z n a , sk le p y murowane r e p e r a c y i p o t r z e b u j ą . Pokoiki poboczne ( z ) p ru sk a murowane, drzwi s t a r e , okien n i e masz. Z te g o pokoju k a p l i c a murowana, na - dachówki mało co, s k l e p i e n i e p r z e b i t e , o- kna z ł e , drzwi do ogrodu w ło sk ie go z ł e . Wieża około t e j kam ieni-cy ze wszystkim z ł a . Ogród w łoski nowo erygowany, za tymże dwo-rem kuchnia nowa z balów [ . . . ] " 4 6 .
Widzimy, że s ta n obu budynków, s z c z e g ó l n i e dworu murowanego, j e s t z ł y . Wzmianka o bezpośrednim p r z e j ś c i u z pokoju dworu muro-wanego do k a p l i c y świadczy o zw iązaniu j e j z trzonem dworu, a p o śr e d n io ta k ż e o zamurowaniu p rze d 1741. r . dolnego poziomu a r - k a tu r y l o g g i i . N atom ia st p ie rw sz a pewna i n fo r m a c ja o wieży n ie d a j e wskazówek n a tu r y c h r o n o l o g ic z n e j; w poprzednich inwenta-r z a c h mogła być po p inwenta-r o s t u po m ijan a .
N ajciek aw szy (zam ieszczony w form ie a n e k su ) j e s t n a j p ó ź n i e j -47
sz y o p i s zabudowań pochodzący z 1773 r . W yjaśnia on ch ro n o lo -g i ę pow stan ia k a p l i c y . Z. C i e k l i ń s k i przyjm ował, że p o w stała ona w 1832 r . 4® Do d z i ś na południowej ś c i a n i e k a p l i c y umieszczona j e s t ' t a b l i c a z czarn e go marmuru, poświęcona pamięci J ó z e f y z L i p s k i c h Z ak rze w sk ie j ( z m a r ł e j 13 k w ie tn ia 1830 r . ) , k tó r ą w 1832 r . ufundował mąż Klemens Z akrzew ski. Data t a o k r e ś l a jednak p ow stan ie t a b l i c y , a n ie k a p l i c y . Wzmianki w cytowanym w a n e k s ie o p i s i e o 6 oknach " z szyb p r o s ty c h , o k rągły ch w ołów oprawnych" i kopule n i e p o z o s ta w ia w ą tp liw o ś c i, że o p isan o tu i s t n i e j ą c ą do d z i ś k a p l i c ę . P o s ia d a ona ciekawy k s z t a ł t n ie r e g u la r n e g o s i e d - mioboku i 6 o k ie n ; siódma ś c i a n a dotyka do trzon u dworu. K a p li c a p o w s ta ła więc p rzed 1832 r . i j e s t n ie w ą tp liw ie s t a r s z a n iż su -gerow ał to Z. C i e k l i ń s k i . Ponieważ ju ż w pierwszym o p i s i e ( z
1690 r . ) zarówno dwór murowany, j a k i k a p l i c a lo k a liz o w a n e były w "małym podwórzu", myślimy, że i s t n i a ł a ona ju ż w końcu XVII w. Przemawia za tym ta k ż e zestaw herbów na stiukowym s k l e p i e n i u , id e n ty c z n y Ja k na t a b l i c y we dworze i k o ś c i e l e p a r a f ia ln y m . C h ro n o lo g ia pow stan ia k a p l i c y zamyka s i ę więc w l a t a c h 1610-1690
49
być może p o w sta ła równocześnie z nadbudową wieży .
46 AGAD, CLo 20, f . 456v-466v.
47 AGAD, CLo 61, f . 188-199v, a s z c z e g ó l n i e f . 188-192V, por. a n e k s .
Nie z a s ł u g u j e ta k ż e na wiarę t e z a o zamurowaniu l o g g i i w po-ło w ie XVIII w. ( o k o po-ło 1750 r . ) - j a k przyjmował to Z. C i e k l i ń
-50
s k i . W inw entarzu z 1773 r . , przy o p i s i e pie rw sze go p i ę t r a na-zwano j ą " g a l e r i ą o c z t e r e c h słu p a c h murowanych". Zamurowanie j e j n a s t ą p i ł o więc po 1773 r . N atom ia st a r k a t u r a l o g g i i na do le zamurowana z o s t a ł a zn aczn ie w c z e ś n i e j (p rz e d 1741 r . ) , a j e j po-z o s t a ł o ś ć to po-zapewne notowana w o p i s i e po-z 1773 r . "k u ry ga rd a " pod schodami wiodącymi na p i ę t r o .
W 1787 r . P od dęb ice, wraz z okolicznymi wsiam i, d o s t a ł y s i ę Ksaweremu Zakrzewskiemu. Rodzina Zakrzewskich zam ieszk iw ała w n ic h do I I wojny św iatow ej. Sporo i n f o r m a c j i , k tó r e d o tyczą dóbr p o d d ę b ic k ic h p o z o s ta ją c y c h w ręku Zakrzewskich, zaw iera i c h , c z ę
-ściowo zachowane, archiwum f a m i l i j n e ' ’ 1 . I n fo r m a c je o dworze s ą tam jed n ak stosunkowo n i e l i c z n e ; w l i s t a c h rodzinnych nazywany
52
j e s t sy ste m a ty c z n ie zamkienr . W 1873 r . n a s t ą p i ł a dość gruntow-na przebudowa dworu, k tó r a n a d a ła mu s ta n n ie w i e le o d b ie g a ją c y od obecnego. Brak j e s t we wspomnianym z e s p o l e archiw aliów d o k ła -dnych danych dotyczących t e j przebudowy, zw ią z a n ej z d z i a ł a l n o -ś c i ą Napoleona Zakrzewskiego, o j c a o s t a t n i e g o w ł ą ś c i c i e l a
Poddęb-5 "Poddęb-5
b i c Rodryga Zakrzewskiego . Z rozbudową dworu można wiązać chyba kwity c e ln e i przewoźne d o ty c z ą c e marmurów sprowadzanych w 1870 r . p rz e z Napoleona Zakrzewskiego z M enton y^.
Przejdźmy t e r a z do podsumowania przed staw ionych tu uwag. No-wo od kryte m a t e r i a ł y archiw aln e zaw arte w K się g a c h Grodzkich Ł ę -c z y -c k i-c h p o z w o liły na n ie -c o l e p s z e poznanie h i s t o r i i o b ie k t u . Nadal jedn ak dwór poddębicki trudno uznać za dobrze zbadany, głów n ie na skutek n i e w y s t a r c z a ją c e g o stan u p o zn an ia s t r u k t u r y murów o b ie k t u . S tą d p r a c a n i n i e j s z a o g r a n i c z y ł a s i ę przed e
wszy-C i e k l i ń s k i , P ałac w P o d d ę b i c a c h . .. , s . 287-288. 51 Archiwum Państwowe w Ł o d z i, * Archiwum Zakrzewskich z Pod-d ę b i c , sygn. V-6.
Ibidem , n r 46.
Ibidem, n r 87, 8 8 . W dobrach poddębickich Zakrzewskich funkcjonow ała c e g i e l n i a prod uk u jąca zarówno dachówkę, j a k i dwa r o d z a j e gzymsówki i g ą s io r ó w . Zachowane rachunki c e g i e l n i ' pocho-dzą jednak z l a t 1884-1885.. P or. ta k ż e k o resp o n d en cję z 1887 r. ( n r 119), d o ty c z ą c ą e k s p l o a t a c j i "kam ien ia p ia sk o w e go ".
Ibidem, n r 117. 19 maja 1870 r . je d n a z pak z marmurami p r z y s z ł a do Poddębic uszkodzona.
stk im do p o s t a w ie n ia k i lk u znaków z a p y t a n i a , doty czących głów-nych etapów rozwoju i funkcjonowania s i e d z i b y p o d d ę b i c k i e j .
Dwór w Poddębicach p o d le g a ł k i l k u przebudowom. N a j b a r d z i e j pewna j e s t o s t a t n i a , dokonana z i n i c ja t y w y Napoleona Zakrzewskie-go w l a t a c h s i e d e m d z ie s ią ty c h XIX w. B l i ż e j n ie o k r e ś l o n e p ra c e budowlane przeprowadzono we dworze po 17?3 r - Wtedy zapewne z a -murowano l o g g i ę na p i ę t r z e . S t a ł o s i ę to chyba w końcu XVIII w. wkrótce po zam ieszkan iu Poddębic p r z e z Zakrzewskich. W l a t a c h
55 1690-1773 n i e dokonywano żadnych dużych p ra c budowlanych . Nie p e ł n i ł on w tym c z a s i e f u n k c j i m ieszkaln ych, k tó r e c a łk o w ic ie p r z e j ą ł drewniany dwór G ru d z iń s k ic h . Dokładny, je g o o p i s (zawarty w a n e k s i e ) pozwala domniemywać, że b y ła to dość typowa XVII- -w ieczna wygodna s i e d z i b a ziem iań sk a b l i s k a chyba w swym c h a r a -k t e r z e znanemu z badań T. Szydłow skiego dworowi w Rogowie koło Pińczowa'’ 6 . Choć brak na to b ezp o śre d n ic h danych, myślimy że p o w stał on wkrótce po " p o t o p i e " , c z y l i w t r z e c i e j ć w ie rc i XVII w. Tak więc c a ł a z a s a d n ic z a h i s t o r i a budowlana dworu murowane-go w Poddębicach zamyka s i ę w I połowie XVII w. Datami o g r a n i -c zają-cym i j e s t chyba 1610 r . - r o z p o c z ę c ie budowy przez wojewo- dę Zygmunta G ru d ziń skie go i 1640 r . - śm ierć je g o syna S t e f a n a G ru d z iń s k ie g o . Odrzuciwszy datowanie I I f a z y rozbudowy o b ie k tu , o k r e ś lo n e p rz e z K. Nawoika i Z. C i e k l i ń s k i e g o na I I połowę XVII w ., n i e możemy p o d ją ć s i ę tu próby pełnego p r z e ś l e d z e n i a zmian, którym u l e g ł w I połowie XVII w. dwór p o d d ę b ic k i. Stw ierdzone p r z e z K. Nawoika wyraźne r ó ż n ic e w wymiarach c e g i e ł użytych do budowy dolnych ( xyz-8 8 x 1 38x292 ) i górnych ( x y z - 7 6 x 1 35x282)
kon-^ Wynika to z zestawionych tu opisów inwentarzowych, p r z e -k a zu ją c y c h powolny, l e c z c i ą g ł y p r o c e s p o s t ę p u j ą c e j d e s t r u k c j i o b i e k t u . P rzy kład dworu w Poddębicach j e s t ważnym argumentem przemawiającym za "fe n o m e n a ln o sc ią " z ja w is k a dworu murowanego w P o l s c e . Budowle t e l i c z n i e p o w s t a ją c e w XVI i na początku XVII w. w swej o lb rz y m ie j w ię k s z o ś c i ju ż w połowie XVII w. s t r a c i ł y swe pierw otne fu n k c je m ie sz k aln e , schodząc do r o l i skarbców czy lamusów. J e d n o c z e ś n i e w ł a ś c i c i e l e i c h p r z e n i e ś l i s i ę do dworów drewnianych, wznoszonych w c z a s a c h w i e l k i e j odbudowy k r a ju po n a j e ź d z i e szwedzkim. Dość typowa j e s t ta k ż e powtórna a d a p t a c j a dworu murowanego do celów m ieszk aln ych.
^6 T. S z y d ł o w s k i , Dwór w Rogowie, zabytek budowni-ctwa drewnianego w a r c h i t e k t u r z e p o l s k i e j XVII w ., "P ra c e Komi-s y ! H i Komi-s t o r y i S z t u k i " 1919, t . I , z . 2, s . 184-235; p o r . Z. G l o g e r , Budownictwo drzewne i wyroby z drzewa w dawnej P o l s c e , t . I , Warszawa 1907, s . 308 i n.
d y g n a c ji wieży przem awiają za j e j n iew ątp liw ą dw ufazow ością. N i e j a s n a j e s t n a to m ia s t i n t e r p r e t a c j a fa k t u d o s t a w ie n ia l o g g i i do trz on u dworu.
Fundację budowli wiązać n a le ż y z Zygmuntem i B a rb a rą z Kar- ś n i c k i c h , d o s t r z e g a j ą c możliwość w y k orzy sta nia p r z e z n ich s t a r -s z e j budowli murowanej. W t r a k c i e prac budowlanych czy wkrótce po i c h zakończeniu, in ic ja t y w ę p rzejm u je i c h syn S t e f a n i jemu p r z y p i s a ć n a le ż y o s t a t e c z n e n adan ie budynkowi c h a r a k t e r y s t y c z n e -go w y s tr o ju ( s t i u k i , l o g g i a , k a p l i c a , w i e ż a ? ) .
P rzedstaw ione tu poglą d y, o p a r t e o a n a l i z ę nieznanych mate-r ia łó w archiw aln ych, s ą t y lk o niesprawdzonymi s u g e s t ia m i a u t o r a . K o le jn y remont dworu powinien stworzyć możliw ości przeprowadze-n i a szeroko zakrojoprzeprowadze-nych badań tereprzeprowadze-nowych. Konieczne s ą p r a c e a r - c h e o l o g i c z n o - a r c h i t e k t o n i c z n e , z m ie r z a ją c e do z b a d a n ia s y t u a c j i s t r a t y g r a f i c z n e j o b ie k tu i r o z w a rstw ie n ia wątków murów. Bez n ic h trudno b ę d z ie bowiem r o z s tr z y g n ą ć p rzed staw ione tu w ą tp liw o ś c i, o k r e ś l i ć fa z y ch ro n o lo g ic z n e budowy o b ie k t u . Ranga dworu w Pod-d ę b ic a c h j e s t barPod-dzo wysoka, a jé g o l e p s z e poznanie chyba n i e -zbędne.
ANEKS
AGAD, CLo 61, 1773 r . F . 188
Wizja s ta n u dóbr Poddębice i c z ę ś c i w Byczynie b ę d ą c e j w wo-jewództwie łęczyck im , ta k że c z ę ś c i w Chropach w województwie s i e -radzkim l e ż ą c y c h przy odebraniu p o s s e s y i na fundamencie komplan- t a c y i między Im P Władysławem Włostowskim łowczycem łęczyckim dworzaninem JKMci i J W Imć Pan ią K o n sta n c ją Hrabiną Skarbkową kaszte lan o w ą inowłodzką [ . . . ] 3 l i p c a roku 1773 u cz yn ion a.
Poddembice
W jeżdżając na d z i e d z i n i e c brama drewniana, w k t ó r e j wrota po- dwojne z balów r ż n i ę t y c h s t a r e , na biegunach drewnianych, bez z am k n ięcia. W wrotach f o r t k a wybita bez zaw ias i zam knięcia w
bramie porzucona. Na t e j bramie a l t a n a o trz e c h oknach bez s z k ł a i ramów, z tych jedno deskami z a b i t e . Drzwi do t e j a l t a n y je d n e , na zaw iasach i hakach że laz n y c h b ez żadnego zam k n ięcia, podłoga i pułap z d e l i łup anych . Około t e j a l t a n y ganek na słu p ach drew-n iadrew-n y ch , schody z grudrew-n tu z e p s u te , dach guntami p o b ity s t a r y . Wcho-dząc z bramy d z i e d z i n i e c z tr z e c h s t r o n op arkaniony, parkan z ł y , Słupy pogniew ały, od bramy z a ś do rogu ogrodu s z t a c h e t y s t a r e .
W d z i e d z i n i e c id ą c do bramy na prawą rękę z a m e k ( f . 188v) murowany, do k tó re go wchodząc na górę schody dębowe, przy wschodzie na schody t r z y małe framugi z oknami o k rą g łe m i, bez s z k ł a i ramów. Wchodząc z schodów na g a l e r y ę w bram ie haków od zaw ias że laz n y c h w murze dwa. G A L E R Y A o c z t e r e c h f i l a r a c h murowanych s z e ś c i ankrami żelaznymi sp o jon ych . Posadzka w g a l e r y i b y ła z c e g ł y , l e c z c e g ł a wybrana, ty lk o k a-wałkiem od schodów z o sta w io n a . Między f i l a r a m i n is k o s ą znaki w k am ieniach, że b a l a s i k i ż e la z n e bywały. Z g a l e r y i drzwi na s a -l ę . Oddrzwia kamienia wyrobione, drzwi do zamykania n i e masz, t y l k o znaki w kamieniu połomanych haków od zaw iasy i zamku. W oddrzwiach t a b l a t u r y dębowe drewnem w osoby wysadzane, wewnątrz z a ś oddrzwi s n y c e r sk ą r o b o tą w osoby r ż n i ę t e , wyzłacane, popsute i połamane.
S a l a w ie lk a s p u s to s z o n a , bez p i e c a , z kominem s z a f i a -stym gipsowym. W t e j s a l i okien bez s z k ł a i ramów d z i e s i ę ć , z k tó ry c h s z e ś ć t a r c i c a m i z a b i t e . U tych w s zy s tk ic h okien od ok ie n -n i c haków że laz-n y c h w murze z -n a jd u je s i ę 22, d r u g ic h b ra k u je . Po-s a d z k i w c a ł e j Po-s a l i n ie maPo-sz, m iejscam i d z iu ry na d ó ł powygniewa- ł y . S u f i t malowany z gruntu z ł y , dwiema słupami drewnianymi pod-p a r t y .
Wracając z s a l i na schody na lewą rękę drzwi na g a n e k , drzwi do zamykania n i e masz, ty lk o z n ak i, ż e k i e d y ś bywały. Ga-nek w p i ę c i u słu p a c h drewnianych z p o rę cz ą drew nianą, podłoga z dylów r ż n i ę t a ,
Z ganku drzwi na w i e ż ę , na zaw iasach ż e la z n y c h połama-n e , b ez zam k połama-n ięcia, z których połama-na wieżę bywały schody, a l e t e z g ru n tu p o p s u t e . Na prawą z a ś ręk ę schody pod dach zruynowane, p rzy których okna dwa bez s z k ł a i ramów. Wiązania pod dachem po- ustępow ały z zamków, dach guntami p o d b ity , m iejscam i z a c i e k a .
k t ó r e j wrota z t a r c i c czerwowano malowane, bez z a w ia s a i z a k r y c ia . Pod schodami k u r y g a r d a , do k t ó r e j wchodząc drzwi z t a r c i c na zaw iasach i hakach że lazn y c h z a n ta b ą ż e l a z n ą z wrze- ciądzem i szkoblam i i wielkim szkoblem od zamku. W t e j okien ma-ły c h dwa, w jednym k r a t a ż e l a z n a , w drugim dwa p r ę t y ż e l a z n e , b e z p o ( f . 189) d ł o g i ( k t ó r a ) zagno'jona.
W t e j ż e kam ienicy na d o le j e s t s k a r b i e c , do którego i d ą c z d z ie d z iń c a p ię ć gradusów dębowych. Drzwi ż e la z n e czerwono malowane na i hakach ż e lazn y ch z zamkiem i a n ta b ą , u d ołu wrze- c i ą d z z sz ko blam i, posadzka z c e g ł y s t a ( r e j ) , okien w skarbcu małych dwa z kratam i i okiennicami żelazn ym i, u j e d n e j okienn icy haka b r a k u j e . S k l e p i e n i e popsowane, w którym haków ż e la z n y c h c z t e r y z kulkami że lazn ym i, u n ich w isz ą r o ś n i ( ? ) . W tymże s k a r -bcu j e s t a p te c z k a s t o l a r s k ą r o b o t ą , w k r a t ę drewnianą rob io n a z 3ma półkami, drzwiami na zaw iasach ż e lazn ych z zamkiem złym z wrzeciądzem i sz k o b la m i. Ta a p te c z k a dwiema b la sz k a m i żelaznymi w rogu ś c i ą g n i ę t a i dwiema hakami żelaznymi w mur p r z y b i t a .
Z tego sk arbcu do d ru gie go s k a r b c u drzwi z t a r c i c na zaw iasach i hakach ż e la z n y c h z wrzeciądzem i s z k o b la m i, w drzw iach d z i u r a w y rżn ięta zasuwana. Okno w tym skarbcu jedno z k r a t ą i o- k i e n n i c ą ż e l a z n ą na zaw iasach i hakach ż e la z n y c h . S z a f a w ie lk a w framudze z drzwiami łomanymi s t o l a r s k ą r o b o t ą w k r a t ę robionym i, na zaw iasach bez zamka i w r z e c ią d z a . S k rz y n ia o s z e ś c i u s z u f l a -dach p o p s u t a . Posadzka z c e g ł y z ł a , s u f i t popsowany, w którym ta k ja k w pierwszym skarbcu haków że lazn ych c z t e r y , z wiszącymi u n ic h kulkami ż e la z n y m i. Bania z chorągiewką w herb r ż n i ę t e , z m iesiącem i gw iazdą, m ied zian e, na p i ę c i u - z bramy o d j ę t a , w sk a r b c u z ło ż o n a .
Obok tego s k a r b c a p o k ó j , do k tó re g o drzwi z d z i e d z i ń -c a z t a r -c i -c na zaw iasach i hakach że lazn y c h z ł e , bez zam k n ięcia. W tym pokoju s ą z n a k i, że bywał p i e c , t e r a z sp u s to s z o n y , komin s z a f i a s t y , okien dwa bez szyb i ramów, od o k ie n n ic haków w mu-r z e ż e lazn ych t mu-r z y , d ru gich b r a k u je , posadzka z c e g ł y p o p s u ta , s u f i t wygniły z gruntu z ł y , słupem drewnianym p o d p a r ty .
Z tego pokoju s ą drzwi do d ru g ie g o p o k o j u , na zawia-sa c h i hakach że laz n y c h z t a r c i c , malowane, b ez zam k n ię c ia . W p okoju okien dwa, jedno p rz e z połowę deskami z a b i t e , d r u g ie s ł o -mą zasłomane, od drzwi w murze haków że lazn ych s z e ś ć a d ru g ic h
b r a k u je ( f . 189v) posadzka z c e g ł y , k t ó r e j p r z e z w iększą połowę n i e masz, s u f i t z gruntu z ł y .
Wychodząc z tych pokojów na prawą rękę k a p 1 i c a , przed k t ó r ą posadzka z c e g ł y p o p s u t a . Wchodząc do k a p l i c y drzwi drew-n ia drew-n e z ł e , kawałkami desek p o z b ija n e , na zaw iasach i hakach ż e -la zny ch z zamkiem do zamykania, oddrzwia kamienne. W k a p li c y o ł t a r z s t a r y malowany, przy tym murze s z a f e c z k a mała bez zam-k n i ę c i a , okien s z e ś ć z szyb p r o s ty c h , ok rągły ch w ołów opraw-nych, szyb wybitych s z e s n a ś c i e , p o sadzka z c e g ły p o p su ta , s k l e -p i e n i e dobre z wywiedzioną na dach ko-pułą s z k l a n ą , w k t ó r e j o- kien małych z szyb ok rągły ch s z k ł a p r o s te g o w ołów oprawnych s z e ś ć , ńad k t ó r ą kopułą b a n i a m iedzian a z chorągiewką tak ąż na p r ę c i e żelaznym. Z k a p li c y drzwi do ogroda z t a r c i c , kawałkami d e s e k sztukowane, n a zaw iasach i hakach ż e la zn y c h z a n ta b ą i zamkiem do zamykania. Oddrzwi z marmuru c io s a n e g o , dach guntami p o b i t y .
Pod t ą k am ienicą s k l e p ó w c z t e r y , do których i d ą c z d z ie d z iń c a n a schody b yły drzw i, od których w murze, od za-w ia s hak jed e n ż e la z n y . Schody dębowe z ł e , w tych s k le p a c h drzwi z t a r c i c czworo, w s z y s tk ie na zaw iasach i hakach ż e la z n y c h . W p ie rw szy ch j e s t w rz eciąd z i s z k o b e l, w d ru gich wszedszy do s k l e -pu na prawą rękę j e s t zamek i sz k o b e l w murze do zamykania, do zamku k lu c z a n i e masz, u dwoyga drzwi żadnego zam knięcia n i e m asz. Okien c z t e r y z kratam i że lazn ym i, przy schodach framuga z p ó łk ą za k r a t ą drewnianą, do k t ó r e j znać, że przed tynr drzw iczki b y w ały .
/
I d ą c z te g o zamku na prawą rękę D W 0 R, do k tó re go wcho-dz ąc g a n e k m u r o w a n y na c z t e r e c h f i l a r a c h , od b r a -my mur rozrysowany, dwiema słupkami drewnianemi, w ganku na lewą rękę ku folwarkowi s z t a c h e c i k i drewniane z f o r t k ą , f o r t k i do za-mykania n i e masz.
Z ganku wchodząc do s i e n i drzwi s t a r e z t a r c i c , b r z e -giem ro z łu p a n e , na zaw iasach i hakach żelazn ych z zasuwką do z a-mykania drew nianą. W s i e n i posadzka z kam ieni, s u f i t z t a r c i c niepo p rz yw iesz any ch , k tó re go s z tu k a b r a k u j e . I d ą c p rz e z s i e ń na lewą rękę j e s t p r z e f o r s z to w a n ie z t a r c i c g d z ie wchodząc drzwi podwoyne, na zaw iasach i hakach ż e lazn ych z klamką do zamykania i an tabką do p r z y c i ą g a n i a ( f . 190) że lazn y m i.
