• Nie Znaleziono Wyników

Zmiany systemowe realizowane w Jugosławii po roku 1974

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "Zmiany systemowe realizowane w Jugosławii po roku 1974"

Copied!
18
0
0

Pełen tekst

(1)

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S

FOLIA O E C O N O M IC A 6, 1981

Anna Fornalczyk*

ZMIANY SYSTEMOWE REALIZOWANE W JUGOSŁAWII PO ROKU 1974

W minionym trzydziestoleciu funkcjonow ania gospodarki jugosło-w iańskiej dokonano szeregu istotnych zmian, których celem było jugosło-w prowadzenie i konsolidacja samorządności pracow niczej oraz stw orzenie sy -stemu centralnego kierow ania gospodarką, charakteryzującego się przew agą metod pośrednich. Postanowienia K onstytucji, zatwierdzonej przez parlam ent w 1974 r., stanow ią kontynuację tak określonego k ie -runku działania w dziedzinie doskonalenia socjalistycznych stosunków ekonom icznych w Jugosławii.

Istota zmian, dotyczących system u funkcjonow ania gospodarki jugo-słow iańskiej i sform ułow anych w Konstytucji, polega na:

— w prow adzeniu tzw. podstaw ow ych organizacji pracy zrzeszonej jako formy rozw oju bezpośredniej samorządności pracow niczej1,

— praw nym usankcjonow aniu porozum ień społecznych i sam orządo-wych jako instrum entu centralnego kierow ania gospodarką narodową, — uznaniu procesów integracji przedsiębiorstw jako podstaw y rozw oju samorządności pracow niczej oraz doskonalenia system u cen-tralnego kierow ania gospodarką.

Punktem w yjścia proklam ow anych zmian jest realizacja koncepcji socjalistycznych stosunków w łasnościowych, którą przyjęto w Jugo-sławii w 1950 r.2 Polega ona na uznaniu nacjonalizacji środków

pro-* Dr, adiunkt w Z a k ła d zie T eorii W zrostu G o sp o d a rc z eg o In sty tu tu E konom ii P o lity c z n e j UŁ.

1 O d 1965 r. w J u g o s ła w ii zasad a sa m o rzą d n o ści b y ła w p ro w a d za n a sto p n io w o ta k że w je d n o stk a c h o r g a n iz a c y jn y c h sfe ry n ie p r o d u k c y jn ej. Stąd też a k tu a ln ie bar-d ziej u z a sa bar-d n io n e je st o k r e ślen ie : sa m o rzą bar-d n o ść p ra co w n icza .

(2)

dukcji jako ak tu prawnego, który stanowi podstaw ę dla faktycznego uspołecznienia środków produkcji3. D okonuje się to poprzez przekazy-w anie przekazy-w gestię kolektyprzekazy-w óprzekazy-w pracoprzekazy-w niczych 'bieżących i rozprzekazy-wojoprzekazy-wych decyzji produkcyjno-ekonom icznych. Stąd też tworzenie własności ,,bezpośrednio społecznej", która jest rozumiana jako wyższa forma w porów naniu z w łasnością grupow ą i państwową, traktow ane jest w Jugosław ii jako proces polegający, w dużej mierze, na kształtow a-niu socjalistycznej świadomości społeczeństw a4.

O ceniając zaprezentow aną koncepcję własności socjalistycznej stwierdzać należy, że odmawianie społecznego ch arakteru własności państw ow ej w socjalizmie nie jest słuszne, bowiem państw o socjalisty-czne reprezentuje interes ogólnospołeczny. Socjalistysocjalisty-czne stosunki pro-dukcji nie pow stają jednak w swej rozw iniętej formie w momencie nacjonalizacji środków produkcji. E. Lipiński stwierdza: ,,utożsam ianie socjalistycznych stosunków produkcji z upaństw ow ieniem środków produkcji nie w yczerpuje bynajm niej zagadnienia, zaledwie je zazncza [...] Socjalistyczne stosunki produkcji to historycznie uw arunkow a-ny i zm ieniający się w skutek w ew nętrnych konfliktów i nacisku za-dań dom agających się rozwiązania, zespół urządzeń społecznych, dzia-łań, instytucji tw orzonych i pow stających w ramach dom inującego sy-stemu w artości"5. Stąd też kształtow anie i rozwój socjalistycznych sto-sunków produkcji jest długotrw ałym procesem dokonyw ania zmian w świadomości społeczeństw a socjalistycznego. O. Lange uważa, że samorząd 'robotniczy jest doskonałą form ą zapewniania udziału mas pracújących w zarządzaniu gospodarką, a tym samym — przybliżenia kategorii społecznej w łasności środków produkcji do bezpośrednich w ytw órców 8. Form ułuje także pogląd, że w socjalizm ie powinien być zapew niony „efektyw ny dem okratyczny udział producentów i innych pracow ników w zarządzaniu środkami produkcji"7. E. Lipiński, o cenia-jąc brak udziału pracow ników w zarządzaniu gospodarką narodową, stw ierdza: ,.kształt społecznej własności środków produkcji może

ha-3 Por.: B. L o g r a d i ć, D v i j e t e o r i j e d r u š t v e n e s v o i n e , „A rh iv za p r á v n e i društ- v e n e náu ke" 1955, nr 3; R. D. L u k i č, D r u š t v e n a s v o i n a i s a m o u p r a v l j a n j e , B elgrad 1964, s. 17— 53i E. K a r d e l j, P r o t i v r e č n o s t i d n i š t v e n e s v o i n e a s a v r e m e n o j s o c ja l- i s t i č k o j p ra k s i, [w:] T e o r ija i p r a k s a s a m o u p r a v l j a n j a u J u g o s l a v i j i , B elg ra d 1972 s. 18— 31. 1 B. K i d r i č, O n a c r tim a n o v i h e k o n o m s k i c h z a k o n a , „K om unist" I9 5 l, nr 4. 5 E. L i p i ń s k i , K a r o l M a r k s i z a g a d n ie n i a w s p ó ł c z e s n o ś c i , W a rsz a w a 1969 s. 35. 6 O. L a n g e, E k o n o m ia p o l i t y c z n a s o c ja liz m u , [w :] Pisma e k o n o m i c z n e i s p o ł e -c z n e 1930— 1960, W a r sz a w a 1961, s. 134— 135. 7 I b id e m .

(3)

mować inicjatyw ę osobistą, 'poczucie odpowiedzialności i stopień zaan-gażowania ludzi w spółdziałających w procesie p ro d u k cji''8.

Uznając zasadność pow yższych rozważań można przyjąć, że samo-rządność pracownicza przy zapew nieniu określonych w arunków — jest efektyw nym sposobem rozw oju socjalistycznych stosunków pro-dukcji. Ma to istotne znaczenie zarówno z punktu widzeoiia rozwoju socjalistycznej świadom ości społeczeństw a jak i popraw y efektyw ności gospodarow ania w oparciu o inicjatyw ę bezpośrednich w ytw órców 9. W gospodarce socjalistycznej, z uwagi na priorytet interesów społe-cznych oraz planowy charakter gospodarow ania, niezbędne jest pod-porządkow anie decyzji sam orządowych celom makroekonomicznym, zawartym w planie centralnym . Stanowi to uzasadnione ograniczenie samodzielności kolektyw ów pracow niczych. W związku z tym bardziej adekw atnym określeniem w ydaje się być autonom ia niż samodzielność

załóg pracow niczych.

W yjaśnienie teoretycznych założeń przedsięwzięć realizow anych w dziedzinie doskonalenia stosunków ekonom icznych w Jugosław ii po-zwoli, jak sądzę, dokładniej zrozumieć istotę zmian system ow ych pro-klam ow anych przez nową Konstytucję.

K O N SO L ID A C JA BEZPOŚREDNIEJ SA M O R Z Ą D N O ŚC I PR A C O W N ICZEJ W JU G O SŁ A W II

W latach 1950— 1965 w gospodarce jugosłow iańskiej dominowała pośrednia forma samorządności pracowniczej, polegająca na funk-cjonowaniu w ybieralnych organów samorządowych, reprezentujących interesy kolektyw u pracow niczego10. Dalszy rozwój stosunków rządow ych realizow any był przez w prowadzenie bezpośredniej samo-rządności mas pracujących. W tym celu w ram ach przedsiębiorstw utw orzono jednostki samorządowe, obejm ujące poszczególne zakłady,

8 L i p i ń s k i , op. cit., s. 33.

9 W p o lsk iej lite ra tu rz e przed m iotu te d w a a s p e k ty z n a c ze n ia sto s u n k ó w sa m o -r zą d o w y ch o k -r e śla n e są ja k o sp o łe c z n a i e k o n o m ic zn a fu n k cja sam orząd u. Por. J. B a l c e r e k , L. G i 1 e j к o, S p o ł e c z n o e k o n o m i c z n e l u n k c j e s a m o r z ą d u r o b o t -n ic z e g o , W a rsz a w a 1967, s. 24— 219.

10 C h a r a k te r y sty c e fu n k c jo n o w a n ia p o śred n iej form y sam orząd u p r a c o w n ic ze g o p o ś w ię c o n e są n a s tę p u ją c e o p ra c o w a n ia : J. B a l c e r e k , S p o ł e c z n e a s p e k t y d z i a ł a l -n o ś c i s a m o r z q d u r o b o t -n i c z e g o w p r z e d s i ę b i o r s t w i e j u g o s l o w i a ń s k i m i „Praca i Z ab

ezp ie c z e n ie S ezp o łeczn e" 1967, nr 4; A. F o r n a l c z y k , S a m o r z ą d r o b o t n i c z y w ezp r z e d

(4)

dukeji jako ak tu praw nego, który stanowi podstaw ę dla faktycznego uspołecznienia środków produkcji3. D okonuje się to poprzez przekazy-w anie przekazy-w gestię kolektyprzekazy-w óprzekazy-w pracoprzekazy-w niczych 'bieżących i rozprzekazy-wojoprzekazy-wych decyzji produkcyjno-ekonom icznych. Stąd też tw orzenie własności ,, bezpośrednio społecznej", która jest rozumiana jako wyższa forma w porów naniu z w łasnością grupow ą i państwową, traktow ane jest w Jugosław ii jako proces polegający, w dużej mierze, na kształtow a-niu socjalistycznej świadomości społeczeństw a4.

O ceniając zaprezentow aną koncepcję własności socjalistycznej stwierdzać należy, że odmawianie społecznego charakteru własności państw ow ej w socjalizmie nie jest słuszne, bowiem państw o socjalisty-czne reprezentuje interes ogólnospołeczny. Socjalistysocjalisty-czne stosunki pro-dukcji nie pow stają jednak w swej rozw iniętej formie w momencie nacjonalizacji środków produkcji. E. Lipiński stwierdza: „utożsamianie socjalistycznych stosunków produkcji z upaństw ow ieniem środków produkcji nie w yczerpuje bynajm niej zagadnienia, zaledwie je zazncza [...] Socjalistyczne stosunki produkcji to historycznie uw arunkow a-ny i zm ieniający się w skutek w ew nętrnych konfliktów i nacisku za-dań dom agających się rozwiązania, zespół urządzeń społecznych, działań, instytucji tw orzonych i pow stających w ram ach dom inującego sy -stemu w artości"5. Sląd też kształtow anie i rozwój socjalistycznych sto-sunków produkcji jest długotrw ałym procesem dokonyw ania zmian w świadomości społeczeństw a socjalistycznego. O. Lange uważa, że sam orząd robotniczy jest doskonałą form ą zapewniania udziału mas p racújących w zarządzaniu gospodarką, a tym samym — przybliżenia kategorii społecznej w łasności środków produkcji do bezpośrednich w ytw órców 8. Form ułuje także pogląd, że w socjalizm ie powinien być zapew niony „efektyw ny dem okratyczny udział producentów i innych pracow ników w zarządzaniu środkami produkcji"7. ,E. Lipiński, ocenia-jąc brak udziału pracow ników w zarządzaniu gospodarką narodową, stw ierdza: ,,kształt społecznej własności środków produkcji może

ha-3 Por.: B. L e g r a d i ć , D v j j e t e o r i j e d r u M v e n e s v o i n e , „ A rh iv za p r á v n e i društ- v e n e nauko" 1955, nr 3; R. D. L u k i ć, D r u š t v e n a s v o i n a i s a m o u p r a v l j a n j e , B elgrad 1964, s. 17— 53; E. K a r d e 1 j, P r o t i v r e č n o s t i d r u š t v e n e s v o i n e u s a v r e m e n o j s o c ja l- i s t i č k o j p ra k s i, [w:] T e o r ij a i p r a k s a s a m o a p r a v l j a n j a u J u g o s la v i ji , B elg ra d 1972, s. 18— 31. 4 B. K i d r i č, O n a c rtim a n o v i h e k o n o m s k i c h z a k o n a , „K om unist" 1951, nr 4. 5 E. L i p i ń s k i , K a r o l M a r k s i z a g a d n ie n i a w s p ó ł c z e s n o ś c i , W a rsz a w a 1969 s. 35. 6 O. L a n g e , E k o n o m ia p o l i t y c z n a s o c ja liz m u , [w:J P is m a e k o n o m i c z n e i s p o ł e -c z n e 1930— 1960, W a rsza w a 1961, s. 134— 135. 7 Ibidem .

(5)

mować inicjatyw ę osobistą, poczucie odpowiedzialności i stopień zaan-gażowania ludzi w spółdziałających w procesie p ro du kcji"8.

Uznając zasadność pow yższych rozważań można przyjąć, że samo-rządność pracownicza przy zapew nieniu określonych w arunków — jest efektyw nym sposobem rozw oju socjalistycznych stosunków pro-dukcji. Ma to istotne znaczenie zarówno z punktu widzenia rozwoju socjalistycznej świadomości społeczeństw a jak i popraw y efektyw ności gospodarow ania w oparciu o inicjatyw ę bezpośrednich w ytw órców 9. W gospodarce socjalistycznej, z uw agi na priorytet interesów społe-cznych oraz planowy ch arakter gospodarow ania, niezbędne jest pod-porządkow anie decyzji sam orządowych celom makroekonomicznym, zawartym w planie centralnym . Stanowi to uzasadnione ograniczenie samodzielności kolektyw ów pracow niczych. W związku z tym bardziej adekw atnym określeniem w ydaje się być autonom ia niż samodzielność załóg pracowniczych.

W yjaśnienie teoretycznych założeń przedsięwzięć realizow anych w dziedzinie doskonalenia stosunków ekonom icznych w Jugosław ii po-zwoli, jak sądzę, dokładniej zrozumieć istotę zmian system ow ych pro-klam ow anych przez nową K onstytucję.

K O N SO L ID A C JA BEZPOŚREDNIEJ SA M O R Z Ą D N O ŚC I PR A C O W N IC ZEJ W JU G O SŁ A W II

W latach 1950— 1965 w gospodarce jugosłow iańskiej dominowała pośrednia forma samorządności pracowniczej, polegająca na funk-cjonowaniu w ybieralnych organów samorządowych, reprezentujących interesy kolektyw u pracow niczego10. Dalszy rozwój stosunków rządow ych realizow any był przez w prowadzenie bezpośredniej samo-rządności mas pracujących. W tym celu w ramach przedsiębiorstw utw orzono jednostki samorządowe, obejm ujące poszczególne zakłady,

8 L i p i ń s k i , op. cit., s. 33.

9 W p o lsk ie j litera tu rze p rzed m iotu te d w a a s p e k ty zn a czen ia s to s u n k ó w sa m o -r zą d o w y ch o k -r e śla n e są ja k o sp o łe c z n a i ek o n o m ic z n a fu n k cja sam orząd u. Por. J. B a l c e r e k , L. G i 1 e j к o, S p o ł e c z n o — e k o n o m i c z n e f u n k c j e s a m o r z ą d u r o b o t -n ic z e g o , W a r sz a w a 1967, s. 24— 219.

C h a r a k te r y sty c e fu n k c jo n o w a n ia p o śred n iej form y sam orząd u p r a c o w n ic z e g o p o ś w ię c o n e są n a s tę p u ją c e o p ra co w a n ia : J. B a l c e r e k , S p o ł e c z n e a s p e k t y d z i a ł a l

-no ś ci s a m o r z ą d u r o b o t n i c z e g o w p r z e d s i ę b i o r s t w i e j u g o s ł o w i a ń s k i m f „Praca i Z ab

ez-p ie c z e n ie S ez-p o łec zn e 1967, nr 4; A. F o r n a l c z y k , S a m o r z ą d r o b o t n i c z y w p r z e d

(6)

w ydziały i kom órki organizacyjne adm inistracji przedsiębiorstw 11. Pro-ces ten został zapoczątkow any w latach 1961— 1963 i polegał na stop-niowym rozszerzaniu produkcyjno-ekonom icznych upraw nień jednostek samorządowych.

W prow adzone na początku lat siedem dziesiątych tzw. podstawowe organizacje pracy zrzeszonej posiadają autonom ię produkcyjną, han-dlową i dochodową oraz osobowość praw n ą12. Działalność tych jednos-tek podporządkow ana jest zasadom pełnego rozrachunku gospodarcze-go. Źródłem ich przychodu jest sprzedaż w yrobów bądź usług świadczo-nych na rzecz ińświadczo-nych jednostek sam orządowych (np. jednostka zajm u-jąca się w przedsiębiorstw ie działalnością handlow ą otrzym uje środki finansowe od pozostałych jednostek, korzystających z jej usług; w przedsiębiorą twiie obow iązują w ew nętrzne ceny w yrobów i usług). Z p rzy -chodu jednostki pokryw ane są m aterialne koszty jej działalności, spłaty oprocentow anych k red y tó w udzielanych przez inne jednostki lub przed-siębiorstw o jako całość oraz dokonyw ane są w płaty na rzecz funduszy tw orzonych na szczeblu przedsiębiorstw a (z reguły: fundusz rozwojowy, rezerw ow y i konsum pcji zbiorowej). Produkcja czysta netto jednostki sam orządowej dzielona jest na: fundusze (rozwojowy, rezerw ow y i kon-sumpcji zbiorowej) oraz płace pracow ników 13.

Ekonomiczna odrębność podstaw ow ej organizacji pracy zrzeszonej w ydaje się stw arzać niebezpieczeństw o dezintegracji przedsiębiorstw a. W praktyce jednak były to przypadki niezm iernie rzadkie. Na ogół problem ten pojaw iał się w przedsiębiorstw ach, w których formalne usam odzielnienie się jego części organizacyjnej było praw nym usank-cjonowaniem dokonanego już produkcyjno-ekonom icznego procesu. Załogi podstaw ow ych organizacji p racy zrzeszonej decydują o prze-kazaniu części swoich upraw nień organom wyższego szczebla w hiera-rchii zarządzania przedsiębiorstw em , Celem przekazyw ania określonych kom petencji jest — w spólne dla w szystkich jednostek danego przed-siębiorstw a — rozw iązyw anie problemów produkcyjno-ekonom icznych

11 P o ję c ie je d n o s tk i sa m o rzą d o w ej n ie je st sto s o w a n e w lite ra tu rz e i p ra k ty c e ju g o s ło w ia ń s k ie j. A r g u m en tem p r zem a w ia ją c y m za w p ro w a d z en io m ta k ie g o o k r e ś le -nia je st u p ro sz c z en ie d o ś ć sk o m p lik o w a n e g o i u le g a ]ą c e g o c z ę sty m zm ian om , o fic ja l-n e g o l-n a z e w l-n ic tw a ty c h je d l-n o s tek w J u g o s ła w ii, P ro ces w d ra ż a n ia b e zp o śr ed n iej form y sam orząd u p r a c o w n ic z e g o w la ta ch 1961— 1969 o m ó w io n y jest w o p ra co w a n iu : F o r n a l c z y k , op. cit.

12 Z a sa d y fu n k c jo n o w a n ia p o d s ta w o w y c h o rg a n iza cji p ra c y z rz eszo n ej sfo rm u ło w a n e są w K o n sty tu cji SFRJ. Por.: Ú s t a v S o c j a l i s t i č k e F e d e r a t i v e R e p u b l ik e J u g o

-s l a v i a , Z agrzeb 1974, cz. I, art. 14— 33.

13 P rod u k cja c z y s ta n etto — p rod u k cja c z y s ta po o p ła c en iu zo b o w ią z a ń fin a n s o -w y c h na r ze cz p rz e d się b io r st-w a ja k o c a ło ś c i oraz in n y ch je d n o s te k g o sp o d a r cz y c h i s fe r y n ie p r o d u k c y jn ej.

(7)

(np. polityka inw estycyjna, zmiana program u produkcyjnego, działal-ność innowacyjna).

W praktyce, system funkcjonow ania samorządności pracow niczej polega na połączeniu bezpośredniej i pośredniej formy samorządu. Na szczeblu przedsiębiorstw a istnieje rada pracownicza, która zatwierdza ogólne zasady działania jednostek sam orządowych. Ustala także skład i kom petencje w ykonaw czych organów kolegialnych działających na szczeblu przedsiębiorstw a. Organem zarządzającym w jednostkach sam orządowych jest walne zebranie załogi, które decyduje o ich pro- dukcyjno-ekonom icznej działalności, kierując się możliwościami w yt-wórczymi, zapotrzebowaniem odbiorców oraz zasadami obow iązującym i w strukturze organizacyjnej przedsiębiorstw a. W alne zebranie załogi podstaw ow ej organizacji pracy zrzeszonej w ybiera radę pracowniczą, która zarządza jej działaniem zgodnie z postanow ieniam i ogólnych ak-tów norm ujących funkcjonow anie przedsiębiorstw a jako całości.

Istota praktycznego w spółdziałania bezpośredniej i pośredniej formy samorządności pracow niczej polega na tym, że kluczowe decyzje po-dejm owane przez organ zarządzający przedsiębiorstw em są dyskutow a-ne przez kolektyw y jednostek samorządowych. Rola rady pracow niczej przedsiębiorstw a sprowadza się do koordynow ania interesów podstaw

o-wych organizacji. Tak zorganizow any system samorządności wymaga stw orzenia odpowiedniego system u inform acji ,,spływ ających" do bez-pośrednich w ytw órców i ,.w stępujących" do zarządu przedsiębiorstw a. W spółdziałanie w ym ienionych form samorządności pracow niczej kom plikuje struk turę organizacyjną i funkcjonow anie samorządu, co zwłaszcza w pierw szej fazie może w płynąć na obniżenie efektyw ności gospodarow ania. Traktow ane jest to jednak jako swoisty koszt prze-mian, m ających na celu utw orzenie sam orządowego społeczeństwa.

Sprawne funkcjonow anie samorządności pracow niczej wymaga — poza zorganizowaniem odpow iedniego system u informacji w ew nątrz przedsiębiorstw a — instytucjonalnego określenia kom petencji organów sam orządowych i kadry kierow niczej. Problem ten, między innymi, za-w arty jest za-w statucie przedsiębiorstza-w a. Spotykane za-w literaturze jugo-słow iańskiej stw ierdzenie, że bezpośredni w ytw órcy zarządzają przed-siębiorstwem (w ytyczają kierunki rozwoju), a kierow nictw o kieruje je-go działalnością (wykonuje konkretne, bieżące czynności związane z organizacją techniczno-produkcyjnych i ekonom icznych funkcji przed-siębiorstwa) w yjaśnia — w ogólnym ujęciu — układ stosunków pomię-dzy kadrą kierow niczą i organam i sam orządowym i14.

14 Por. D. G o r u p i ć, R a z v o j s a m o u p r a v n i h o r g a n a u d r u S tv u i p r i v r e d i , ,,Eko-

n o m sk i p regled" 1969, nr 1— 2; V. R. R a š k o v i ć, D r u š t v e n o s a m o u p r a v l j a n j e i rus-

(8)

Szeroki zakres p rodukc y jno-e ко n o m i c zne j autonom ii jednostek sa-morządowych stw arza w arunki dla bezpośredniego udziału załóg w za-rządzaniu działalnością ty ch jednostek oraz przedsiębiorstw a jako ca-łości. W yw ołuje to jednak daleko idące skutki z ekonom icznego pun-ktu widzenia. Ulega bowiem transform acji klasyczna kategoria przed-siębiorstwa. Staje się ono pierwszym szczeblem integracji podstaw o-w ych organizacji pracy zrzeszonej, które są mikroekonomicznymi pod-miotami gospodarczym i15. W gestię kolektyw ów jednostek samorządo-wych przekazane są także decyzje o ich przynależności do danego przed-siębiorstw a oraz w ielkiej jednostki gospodarczej (organizacja utw orzona przez zintegrow anie kilku przedsiębiorstw ). Jest to zasada zgodna z za-łożeniami samorządności w jej formie bezpośredniej. O ceniając ją je-dnak z prakseologicznego punktu widzenia należy przypuszczać, że mo-że ona doprowadzić do podejm ow ania nietrafnych przedsięwzięć. De-cyzje w yznaczające podm iotow ą struk turę gospodarki narodow ej ma-ją charakter długookresow y i pow oduma-ją określone skutki m akroeko-nomiczne. K olektyw jednostki sam orządowej nie dysponuje inform acja-mi upraw niającym i do podjęcia takiej decyzji. Nie oznacza to jednak rezygnacji z udziału załóg pracow niczych we w spółdecydow aniu o fo-rmach tw orzonych zintegrow anych organizacji gospodarczych. Szeroka konsultacja w tej dziedzinie pozw ala na zgromadzenie informacji mo-żliwie najbardziej adekw atnie odzw ierciedlających produkcyjno-ekono- miczne w arunki panujące w jednostkach organizacyjnych uczestniczą-cych w procesie integracji. Ponadto, w ten sposób kolektyw pracow ni-czy przygotow yw any jest do m ającej nastąpić innow acji organizacyjnej.

N O W E R O Z W IĄ Z A N IA W DZIEDZINIE M ETOD Z A R Z Ą D Z A N IA G O SPO D A R K Ą N A R O D O W Ą

W procesie centralnego zarządzania gospodarką jugosłow iańską stosow ane są następujące rodzaje metod:

15 M. N o v á k , O s n o v n a o r g a n iz a c i j a u d r u ž e n o g ra d a , k a o t e m e lj n a o r g a n iz a c i j a

s a m o u p r a v n e p r i v r e d e , „E konom ist" 1973, nr 1,- D. M a r s e n i ć, I n te g r a c i ja i p ro šir - e na r e p r o d u k c i j a u s a m o u p r a v n o j r o b n o j p r i v r e d i, [w:] Probierni i p r a v c i r a z v o j a s a m o u p r a v n o g p r i v r e d n o g s i s le m a , B elgrad 1970, s. 217 i n. Pod p o ję c ie m in te g ra c ji

p o d m io tó w g o sp o d a r c z y c h p ro p o n u ję rozu m ieć p ro ces b ę d ą c y w y n ik ie m p o g łę b ia ją -c e g o się p o d zia łu p ra cy i sp e c ja liz a c ji produ kcji, p o le g a ją c y na o r g a n izo w a n iu i r e a liz o w a n iu d łu g o o k r e so w e j w sp ó łp r a c y p o m ięd zy k ilk o m a je d n o stk a m i g o sp o d a r -czy m i (p rzed sięb io rstw a m i, zak ład am i). P o d sta w ą tej w sp ó łp r a cy je st w sp ó ln o ta in te r e só w ty c h je d n o ste k (in teg ra n tó w ), celem zaś — o p ty m a liza c ja w y n ik ó w produk- c y jn o -e k o n o m ic z n y c h , z w ła sz c z a w dłu gim o k r e sie. E fekty te są o sią g a n e d zięk i k o o r d y n a cji d z ia ła ln o śc i in te g ra n tó w przez p o w o ła n y do le g o c e lu o rg a n (zarząd w ie lk ie j je d n o s tk i g o sp o d a r cz e j).

(9)

— m e t o d a b e z p o ś r e d n i a (nakazowa) w istocie swej ocenia-na jako sprzeczocenia-na z zasadą sam orządności pracow niczej, ponieważ ogranicza produkcyjno-ekonom iczną autonom ię przedsiębiorstw . M eto-da ta stosowana jest w sytuacji pojaw ienia się znacznych rozbieżności pomiędzy faktycznym przebiegiem procesów gospodarczych i założe-niami przyjętym i w planie centralnym (w przypadku niedostatecznej skuteczności metod pośrednich);

— m e t o d a p o ś r e d n i a , polegająca na kształtow aniu w arunków działania podmiotów gospodarczych szczebla mezo- i m ikroekonom icz-nego poprzez pośrednią (nienakazową) formę instrum entów polityki ekonom icznej16;

— p o r o z u m i e n i a s p o ł e c z n e i s a m o r z ą d o w e jako m etoda specyficzna dla gospodarki funkcjonującej w oparciu o zasa-dę samorządności pracow niczej. Rozwiązanie to ma na celu wzmocnie-nie obligatoryjnego charakteru instrum entów pośrednich.

C harakteryzując ogólnie system centralnego zarządzania gospodar-ką jugosłow iańsgospodar-ką można stwierdzić, że dominuje w nim metoda po-średnia, w zbogacona o now e zinstytucjonalizow ane rozwiązania w fo-rmie porozum ień społecznych i samorządowych, proklam ow anych w no-wej K onstytucji SFRJ17.

Celem p o r o z u m i e ń s p o ł e c z n y c h jest uzgadnianie in tere-sów mikro-, mezo- i m akrogospodarczych (koordynacja pionowa) zaś porozumień sam orządowych — uzgadnianie interesów jednostek sam o-rządowych i przedsiębiorstw (koordynacja pozioma).

Przedmiotem porozumień społecznych jest: sam orządow e planowanie centralne charakteryzujące się wielkością autonom icznych podmiotów gospodarczych18; określenie treśoi instrum entów pośredniego zarządza-nia gospodarką19; określenie podstaw ow ych zasad system u socjalnego w jego punktach stycznych ze sferą gospodarczą (np. poziom m inimal-nej płacy, m aksym alinimal-nej rozpiętości {»między poziomem płac, zakres i formy pomocy socjalnej); ustalenie podstaw ow ych proporcji podziału

1B P od m io ty g o sp o d a r c z e sz c ze b la m e zo e k o n o m ic z n e g o są to je d n o stk i g o sp o d a r -c z e u tw o r z o n e p op rzez in te g r a -c ję p r z e d się b io r stw (fu z jo n o w a n ie lub n a w ią z y w a n ie d łu g o o k r e so w y c h s to s u n k ó w k o o p e r a c y jn y c h ). W y o d r ę b n ie n ie te g o rodzaju p od m iot-ó w g o sp o d a r c z y c h w y d a je się b y ć u z a sa d n io n e z u w a g i na s p e c y fik ę fu n k cji ja k ie p ełn ią zar/.ądy w ie lk ic h je d n o s te k g o sp o d a r cz y c h w o rg a n iz o w a n iu i k o o r d y n o w a n iu d z ia ła ln o ś ci o r g a n iza c ji (za k ła d ó w lub p r zed sięb io rstw ) w e w n ętr zn y ch .

17 Por. U sta w S o c j a l i s t i č k e F e d er a ti v e... , cz. 11, art. 120— 128.

10 Por. R. M i 1 i ć, O s n o v n e k a r a k t e r i s t i k e n o v o g s i s t e m a p la n ira n ja , „E kon om ika p red u zeća" 1970, nr 1; O s n o v n i z a k o n o d r u š t v e n o m p ia n i ranju, „Slużbend list SFRJ" 1972, nr 28.

19 N a p r z y k ła d ( p o ro z u m ien ie d o ty c z ą c e z a sa d u sta la n ia i k o n tro li cen; por.

(10)

now o w ytw orzonego produktu pomiędzy przedsiębiorstw a i społeczeń-stwo oraz podziału produkcji czystej netto (po opłaceniu świadczeń ogólnospołecznych) na akum ulację, fundusz konsumpcji zbiorow ej i fun-dusz płac20; regulow anie stosunków w dziedzinie w ym iany z zagranicą (np. likw idacja wzajem nej konkurencji przedsiębiorstw krajow ych na rynkach zagranicznych, uzgadnianie polityki celno-dewizowej).

Zadania porozum ień społecznych świadczą o tym że stanow ią one instrum ent centralnego kierow ania gospodarką, respektując jednocześ-nie jej sam orządowy charakter. Uczestnikami porozum ień społecznych są przedstaw iciele najw yższych władz państw ow ej adm inistracji gospo-darczej (Związkowa Rada W ykonaw cza), organizacji społecznych (Cen-tralna Rada Związków Zawodowych) i bezpośrednich w ytw órców (Izba G ospodarcza Jugosławii).

Porozumienia społeczne, ustalające podział w ybranych w ielkości m akroekonomicznych, są podstaw ą dla zaw ierania p o r o z u m i e ń s a m o r z ą d o w y c h . Istota ich polega na konkretyzacji założeń za-w artych za-w porozum ieniach społecznych, celem zaś jest koordynoza-w anie działania poszczególnych przedsiębiorstw . Uczestnikami tych porozu-mień są przedstaw iciele izb gospodarczych (w tym przypadku reprezen-tują oni Centrum Gospodarcze) oraz zainteresow anych przedsiębiorstw . Treścią porozumień sam orządow ych jest z reguły: w spólne pro gra-mowanie rozwoju, uzgadnianie w ieloletnich i bieżących planów pro-dukcyjno-ekonom icznych, podział, pracy i specjalizacja produkcji, sto-sowanie ujednoliconych zasad w planow aniu produkcji i zbytu, w spól-na polityka inw estycyjspól-na, ustalanie w arunków produkcyjno-ekonom i- cznej w spółpracy z partneram i zagranicznym i, tw orzenie w spólnych funduszy celowych, uzgadnianie polityki zatrudnienia i płac oraz do-skonalenie kadr.

Poszczególne porozumienia sam orządowe mogą zaw ierać część spo-śród w ym ienionych zagadnień, ale im szerszy zaknes działania przed-siębiorstw objęty jest porozumieniem, tym bardziej ich działalność jest

społecznie zorganizowana. \

Z chwilą zaw arcia (podpisania przez uczestników) porozumienia spo-łecznego lub sam orządowego nabierają one mocy ak tu obowiązującego. Przewidziane są określone sankcje dyscyplinarne i finansowe w sto-sunku do stro ny nie w ypełniającej postanow ień porozumienia.

20 Por. D ru š tv er ii d o g o v o r o z a j e d n i č k l m o s n o v a m a s a m o u p r a v n o g u r e d j l v a n j a

o d n o s a u s t c c a n ju i r a s p o r e d j i v a n j i d o h o t k a i r a s p o d e l i s r e d s t a v a za o s o b n e d o h o t k a u SFRJ, „Borba" 17 [V 1975. W p oro z u m ien iu tym o k r e ś lo n y je st s p o só b w y k o r z y

-sta n ia tzw . n ie z a s łu ż o n e g o d och od u p r z ed sięb io r stw a (c zę ść d oc h o d u n ie za le żn a od w k ła d u p r a cy z a ło g i) oraz z a sa d y u s ta la n ia p rop orcji p od ziału p ro d u k cji c z y s te j n e tto na fu n d u sz p ła c i fu n d u sze p r z ed sięb io r stw a ,

(11)

Porozumienia społeczne i samorządowe m ają na oelu w yelim inow a-nie bezpośreda-niej ingerencji państw a w bieżące procesy gospodarcze. Rola organów centrum sprowadza się d o inicjow ania i przygotow yw a-nia tych porozumień oraz do siprawowaa-nia kontroli i stosowaa-nia sankcji w przypadku ich niekonsekw entnej realizacji21.

Porozum ienia społeczne i samorządowe traktow ane są aktualnie w Jugosław ii jako panaceum n a nieprawidłow ości istniejące w sys-temie funkcjonow ánia gospodarki22. N ależy jednak zwrócić uwagę na szereg nie rozw iązanych jeszcze problem ów, które mogą stanowić istot-ną przeszkodę w działaniu tego now ego instrum entu społeczne j ingeren-cji w procesy gospodarcze. Są to następujące kwestie:

— inicjow anie porozumień sam orządowych w tedy, gdy przedsię-biorstw a nie dostrzegają takiej potrzeby, a byłoby to korzystne z m a-kroekonom icznego punktu widzenia. Inicjow anie z zewnątrz nie może naruszać zasady sam orządności kolektyw ów pracowniczych;

— takie określenie kom petencji uczestników, aby było to porozum ie-nie na zasadzie partnerstw a;

— rozstrzyganie sporów, w ynikających z niew yw iązyw ania się danej jednostki z postanow ień zaw artych w porozumieniu. Powodować to może określone straty m aterialne u pozostałych uczestników porozumie-nia (próbuje się to rozwiązać poprzez pow oływ anie w wielkich jedno-stkach gospodarczych tzw. sądów honorowych);

— zasady postępow ania w przypadku, gdy efektyw ność danego porozumienia zależy od udziału w nim określonego przedsiębiorstw a, k tó -re nie jest zainte-resow ane naw iązywaniem w spółpracy;

— reguły postępowania, gdy poroziimienie sam orządowe ma charak-ter monopolistyczny.

Ilość i waga nierozstrzygniętych problem ów może w znacznej mie-rze obniżyć efektyw ność działania system u porozumień. W tej chwili trudno jest ocenić czy porozumienia społeczne i samorządowe rzeczywi-ście przyczyniają się do udoskonalenia system u centralnego kierow ania gospodarką jugosłow iańską. W ydaje się jednak — b io rą c pod uw agę treść zwłaszcza porozum ień sam orządowych — że to nowe rozw iąza-nie może być efektyw ne w tedy, gdy zaaw ansow ane są procesy łącze-nia i rozszerzałącze-nia przedsiębiorstw .

21 Por. J. R. M a r j a n o v i ć, S a m o u p r a v n a p o l it i č k a o r g a n iz a c i j a dr-uštva, B

el-grad 1972, s. 65; E. P u š i ć, Probierni u p r a v í ja n ja , Z agrzeb 1972, s. 106.

:s Por. B. M i k u 1 i ć, M a t e r i j a l h l j d r u í t v e n i r a z v o j Jugos'!aclje, [w:] R a z g o v o r i

0 p i a t i o r m i za D e s e t i K o n g r e s SKJ, B elgrad 1973; P latform a za p r ip r e m u s t a v o v a 1 o d l u k a D e s e t o g K o n g r e s a SKJ, B elg ra d 1973, s. 79.

(12)

IN T E G R A C JA PRZEDSIĘBIORSTW JA K O ELEMENT D O SK O N A L E N IA ST O S U N K Ó W EK O N O M IC ZN Y C H W JUG O SŁA W II

T eoretycy jugosłow iańskiej myśli ekonom icznej dostrzegają zwią-zek pomiędzy rozwojem samorządności pracow niczej i integracją przed-siębiorstw. P anuje pogląd, że rozwój samorządności jest uzależniony od przyspieszenia tempa zw arstw iania podm iotow ej stru ktury

gospo-darki narodow ej23.

Proces ten można rozpatryw ać w dwóch aspektach: społecznym i ekonom icznym . Z jednej strony nowe stru k tu ry samorządowe, w y-kraczające poza ram y podstaw ow ych jednostek sam orządow ych oraz przedsiębiorstw , stanow ią elem ent ew olucji w organizacji społeczeń-stwa, zbliżając je coraz bardziej do modelu samorządowego; z drugiej zaś — rozwój samorządności pracow niczej w ym aga rozszerzania m a-terialnej bazy dla podejm ow ania decyzji produkcyjno-ekonom icznych. N ajbardziej skrótow o można byłoby tę zależność określić w sposób następujący: im w iększe jest znaczenie (przedmiot i zasięg) decyzji kolektyw u pracow niczego — tym 'pełniejsza jego samorządność; im większe rozm iary zasobów produkcyjnych, którym i dysponuje kolek-tyw, tym w iększą w agę mają podejm ow ane decyzje sam orządow e24. Jakość tych decyzji zależy w dużej mierze od zasobu i rodzaju infor-macji jakimi dysponują decydenci. Im w iękśze przedsiębiorstw o lub organizacja gospodarcza, tzn. im w ięcej faz reprodukcji społecznej o b ej-muje dana jednostka, tym bogatsze są jej informacje. Jednocześnie kom plikuje się proces grom adzenia inform acji i przetw arzania ich w decyzje. W tej dziedzinie pow inny być w ykorzystyw ane nowoczes-ne środki organizacji procesu inform acyjnowoczes-nego.

Ten dw uaspektow y charakter 'powiązań pomiędzy rozwojem samo-rządności i procesam i integracji gospodarczej sform ułow any jest przez M. M. Sindića w sposób następujący: f,integracja sam orządności po-przez łączenie się i zrzeszanie podstaw ow ych jednostek sam orządo-wych w asocjacje, doprow adza do stw orzenia sam orządowej struk tu ry społeczeństw a. Sam orządność realizow ana w ramach autonom icznych jednostek ham uje rozwój gospodarczy poprzez atom izację mocy w y-tw órczych i akum ulacji, niezbędnej dla finansow ania reprodukcji roz-szerzonej. Procesowi socjalistycznej koncentracji i centralizacji pro-dukcji [koncentracji propro-dukcji i centralizacji decyzji — A. F.] musi tow arzyszyć tw orzenie nowych struktur sam orządow ych [...].

Konie-13 Por. E. P u ś i ć , S a m o u p r a v l j a n j e , Z agrzeb 1968, s. 101.

24 P rob lem m a k r o e k o n o m ic zn ej k o o r d y n a cji d e c y z ji sa m o r zą d o w y c h o m ó w io n y je s t w d a lsz e j c z ę ś c i o p ra c o w a n ia .

(13)

czne jest więc tw orzenie z i n t e g r o w a n e j s a m o r z ą d n o ś c i [podkreślenie moje — A. F .]25.

Tego rodzaju postulatyw ne sformułowania można bardzo często spo-tkać w literaturze jugosłow iańskiej, dotyczącej stru kturalnych zmian samorządności pracow niczej28. W praktyce próby tw orzenia sprawnie działających organów sam orządowych na szczeblu zintegrow anej jed-nostki napotykają na liczne przeszkody. iNajczęściej „układ sił" przed-stawia się w sposób następujący: funkcje samorządowe pełnione są przez kolektyw podstaw ow ych organizacji pracy zrzeszonej, w chodzą-cych w skład w ielkiego system u gospodarczego,- spełniona jest w tedy zasada bezpośredniej samorządności pracowniczej, ale integracja ma na ogól charakter form alny. Drugi w ariant polega na tym, że decyden-tem jest organ sam orządowy na szczeblu asocjacji. Z reguły w pływa to pozytyw nie na funkcjonow anie zintegrow anej jednostki gospodar-czej, ale jest sprzeczne z zasadą bezpośredniej samorządności.

W ydaje się, że w yżej scharakteryzow ane trudności w funkcjono-w aniu samorządności pracofunkcjono-w niczej funkcjono-w funkcjono-wielkich jednostkach gospodar-czych są wynikiem działania następujących czynników:

1. W miarę w zrostu rozmiarów organizacji gospodarczej pojaw iają się obiektyw ne trudności w dziedzinie zarządzania i kierow ania jej działalnością (np. w zrost ilości problem ów w ym agających rozwiązania, zmniejszenie się częstotliwości interakcji pomiędzy elem entam i stru k -tury organizacyjnej, możliwość zaniku więzi pomiędzy Organami sam o-rządowymi i załogą);

2. W raz ze wzrostem rozmiarów organizacji gospodarczej rośnie wymóg fachowości i specjalizacji w procesie zarządzania i kierow ania jej działalnością. Stąd też rośnie znaczenie w ysokow ykw alifikow anej kadry kierow niczej27;

3. Zintegrow ana samorządność jest w prow adzana w w arunkach ist-nienia nieprawidłow ości w dotychczasowym rozw oju stosunków samo-rządowych.

25 M. M. S i n d i ć , P r i v r e d j i v a n j e u u s l o v i m a o r g a n iz a c i j e p o d u z e ć a na princípu

ra d n ih je d in ic a , [w:] O b r a č u n i r a s p o d e l a o s o b n ih U o h o d a k a u r a d n im j e d i n i c a m a p o d u z e ć a , O p atia 1967, s. 209.

20 Por. D. M i š i ć, S i s l e m in t e g r a ln o g s a m o u p r a v l j a n j a u j u g o s l a v e n s k o j p r i v r e d i, „E konom ist" 1965, nr 3; M. M e s a r i ć, U l o g a p la n i r a n ja u j u g o s l a v e n s k o m p r i v r e d -

n om m o d e lu , „Ekonom ist" 1969, nr 2; T. P o p o v i ć, S a m o u p r a v n i s p o r a z u m i i d ru st- v e n i d o g o v o r i u o b l a s t i ra da , „S a v rem en a praksa" 1971, nr 9; D. M i 1 e š e v i ć, l n t e g r a c i j a u e k o n o m i j i i in t e g r a ln o s a m o u p r a v l j a n j e , [w :] O b r a č u n i r a s podela... , s. 61— 75. 27 Por. B. G l i ń s k i , T eo r ia i p r a k t y k a z a r z ą d z a n i a p r z e d s i q b j o r s t w a m i p r z e m y s -ł o w y m i , W a r sz a w a 1966, s. 349.

(14)

Ilustracją ostatniego z w ym ienionych czynników są wyniki badań, które były prow adzone w Jugosław ii w latach 1960— 1971 i dotyczyły rozw oju samorządności pracow niczej ocenianej z różnych punktów wi-dzenia. Badania te w ykazały, że:

1. Samorządność rozw ijała się głów nie w oparciu o aktyw ny udział pracow ników w zarządzaniu przedsiębiorstw em . W niewielkim tylko zkresie realizow any był tzw. pasyw ny udział, polegający na spraw ow a-niu przez pracow ników kontroli realizacji sam orządow ych decyzji. By-ło to w ynikiem niedokładnego podziału kom petencji pomiędzy w ybie-ralnymi organam i samorządowym i a ich w yborcam i;

2. W latach 1960— 1970 znacznie obniżył się udział robotników w organach sam orządowych. W ydaje się, iż było to skutkiem zw iększe-nia — po 1965 r. — produkcyjno-ekcmom ieznej autonom ii przedsiębior-stw i tym samym — w zrostu ryzyka w ich działalności, z uwagi na uzależnienie efektów ekonom icznych od sytuacji rynkow ej w kraju

za granicą. W ynika stąd, że instytucjonalizacja stosunków sam orządo-w ych nie orządo-w yczerpuje problemu, ponieorządo-waż korygoorządo-w ana jest przez obiektyw ne w arunki, k tó re w tym przypadku zaostrzyły wymóg fa-chowości w stosunku do członków organów samorządowych;

3. Skłonność pracow ników do angażow ania się w proces zarządza-nia przedsiębiorstw em jest w prost proporcjonalna do poziomu ich kw alifikacji oraz doświadczenia nabytego w pracy w organach samo-rządowych;

4. Punktem w yjścia w kształtow aniu stosunków sam orządowych po-w inny być problem y, z którym i każdy pracopo-w nik bezpośrednio zpo-wiąza- związa-ny jest w codziennej pracy. Znajomość tych spraw pozwala pracow ni-kom na bieżące kontrolow anie realizacji decyzji podjętych przez o rg a-na sam orządowe. W ten sposób w yrabia się poczucie gospodarności i włącza się pracow ników w zarządzanie jednostką samorządową i przedsiębiorstw em . W praktyce formalnemu w prow adzeniu bezpośred-niej samorządności tow arzyszyło faktyczne ograniczenie upraw nień jej organów ;

5. Treść inform acji zaw artych w inform atorach fabrycznych nie w pływ ała stym ulująco na rozwój samorządności bezpośredniej. Inform a-cje te przydatne były głównie dla członków organów samorządowych. N iew łaściw y system inform acji o w ew nętrznych problem ach przedsię-biorstw a oraz jego kontaktach z otoczeniem można uważać za jeden z najistotniejszych ham ulców rozwoju stosunków samorządowych, zwłaszcza w ich bezpośredniej formie.

Zaprezentow ane w yniki badań, obejm ujących swym zasięgiem w y -1 brane przedsiębiorstw a w różnych okresach czasu, nie mogą być uogólniane na sytuację panującą w całej gospodarce. Możma się

(15)

zgo-dzić z oceną B. Glińskiego, który stwierdza, że: „samorząd robotniczy w Jugosław ii jest żyw otny. W ciąga znaczną część załóg do współ- zarządzania. Oznacza d a l e k o p o s u n i ę t y u d z i a ł z a ł ó g w z a r z ą d z a n i u p r z e d s i ę b i o r s t w e m " [podkreślenie mo-je — A. F .]28. Niem niej mo-jednak, ranga problem ów podnoszonych w przytaczanych badaniach świadczy o pow ażnych niedociągnięciach w rozw oju stosunków samorządowych. W tym kontekście w ątpliwym staje się powodzenie konsolidacji samorządności poprzez integrow anie przedsiębiorstw . Przypuszczać można, że pogłębią się już istniejące trudności. Nie w ydaje się to jednak podważać teoretycznej zasadności sform ułow anej koncepcji. Stawia natom iast w ym óg społecznej ingeren-cji (organizacje społeczno-polityczne i centrum) w jej realizację.

Sądzić należy, że modelowe rozwiązanie zintegrow anej sam orząd-ności polega na tym, aby każda strategiczna decyzja, podejm owana na szczeblu w ielkiego system u gospodarczego, była opracow ana przez służby techniczno-ekonom iczne w ujęciu w ariantow ym . Poszczególne w arianty byłyby przedyskutow ane przez kolektyw y jednostek samo-rządow ych zintegrow anej organizacji gospodarczej. W ybrany w ariant byłby przekazany do centralnego organu sam orządow ego (na szczeblu mezoeko-nomii), który uzgadniałby ew entualnie rozbieżne stanow iska. W ym aga to m erytorycznego przygotow ania służb fachowych i kolekty-wów pracow niczych oraz zapewnienia m aterialnych możliwości dla w a-riantow ego opracow ania rozwiązań określających politykę funkcjono-w ania asocjacji. O ceniając sytuację aktualnie panującą funkcjono-w gospodarce jugosłow iańskiej w ydaje się że w arunki te nie są spełnione. Dlatego też należy przyznać słuszność E. Pusióovi, który stwierdza, że: „niezbę-dną podstaw ą samorządności [...] jest w ysoki poziom rozw oju sił w y-tw órczych"29.

Poza tą przesłanką o charakterze obiektyw nym , trudności w rea-lizowaniu zasady zintegrow anej samorządności w ynikają ? konieczno-ści zespolenia dwóch całkiem różnych tendencji: pogłębiającej się d e-centralizacji, polegającej na zwiększeniu produkcyjno-ekonom icznej autonom ii nie tylko przedsiębiorstw , ale jednostek sam orządowych i łączenia oraz zrzeszania ich w w ielkie jednostki gospodarcze, co w swej istocie oznacza ograniczanie ich autonomii. In te g ra n d bowiem muszą się podporządkow ać regułom postępow ania przyjętym jako za-sady funkcjonow ania w ielkiej jednostki. W yżej sformułowana sprze-czność ma charakter dialektyczny. Postępujący rozwój sił w ytw órczych wymaga, na obecnym etap ie rozw oju gospodarki jugosłow iańskiej,

28 Ibidem .

(16)

zw arstw iania jej podmiotowej struktury. Procesowi temu pow inno to-w arzyszyć doskonalenie rozto-wiązań to-w dziedzinie stosunkóto-w sam orządo-wych, które w swej pełnej formie mogą rozwijać się w ramach w iel-kich system ów gospodarczych. Tak rozum iana dialektyka rozwoju, czy-li reaczy-lizow anie rozw oju poprzez czy-likw idację istniejących sprzeczności w łonie formacji socjalistycznej, pozwala na dynam izow anie rozw oju gospodarczego i doskonalenie stosunków społeczno-ekonomicznych.

Integrację przedsiębiorstw , będącą procesem obiektyw nie pobudza-nym przez rozwój sił w ytw órczych, traktuje się w Jugosław ii także jako istotny elem ent doskonalenia system u centralnego kierow ania go-spodarką.

W m ateriałach z IX K ongresu ZKJ stw ierdza się: ,,założeniem efek -tyw nego sanjorządowego planow ania jest integracyjne wiązanie się podmiotów gospodarczych [...] W procesie planow ania samorządowego istotną rolę spełniają asocjacje zrzeszonych jedn ostek "30. Zadaniem za-rządów tych asocjacji jest — między innymi — opracow yw anie planów produkcyjnoekonom icznych w oparciu o w ytyczne planu cen -tralnego oraz zapewnienie realizacji tych planów poprzez stw orzenie odpow iednich w arunków funkcjonow ania integrantów 31.

Eksponowanie znaczenia integracji gospodarczej w procesie dosko-nalenia system u kierow ania gospodarką jugosłow iańską w ynika z na-stępujących warunków:

1. Funkcje planu centralnego n ad ają mu ch arak ter koncepcyjno-stra- tegiczny i koordynacyjny. Realizacja tego założenia w ym aga 'Odciąże-nia centrum od bezpośredniego kierow a'Odciąże-nia rozwojową i bieżącą dzia-łalnością podmiotów szczebla mikroekonomicznego. Funkcję tę powinny przejąć zarządy w ielkich jednostek gospodarczych;

2. Proklam owana koncepcja planow ania centralnego oraz w prow a-dzenie pośrednich instrum entów zarządzania gospodarką doprowadziło do ilościowego ograniczenia kadrow ego potencjału organów centrum. W w arunkach rozdrobnionej podmiotowej stru ktury gospodarki przy-czynia się to do obniżenia skuteczności centralnego kierow ania jej fun-kcjonowaniem ;

3. Skuteczność działania system u porozum ień społecznych i sam o-rządow ych jako instrum entu centralnego zarządzania gospodarką

zale-30 D e v e t i K o n g r e s S a v e z a K o m u n is ta J u g o s i a v i j e , B elgrad 1969 s. 321; Ú s t a v

S o c ja lis tič k c .. ., cz. II, art. 69— 74.

31 W m a ter ia ła c h z X K on gresu Z w iązk u K om u n istów J u g o s ła w ii bardzo w ie le u w a g i p o ś w ię c a się k o n ie c z n o ś c i o p r a c o w a n ia e fe k ty w n e g o s y s te m u p la n o w a n ia .cen tra ln eg o w y k o r z y s tu ją c p r o c e s y z w a r s tw ia n ia p o d m io to w ej stru k tu ry g o sp o d a rk i n a r o d o w ej, por. D e s e t i K on gres SKJ, B elg ra d 1974, s. 39, 76, 194, 207— 208, 349, 427.

(17)

ży od integracyjnych skłonności podmiotów mikroekonomicznych. W ynika to z istoty tych porozumień.

Z teoretycznego punktu widzenia można .sformułować hipotezę, że pomiędzy doskonaleniem zasady planowości i pro cesam i. integracyjny-mi istnieje sprzężenie zwrotne.

Z jednej strony system centralnego kierow ania gospodarką socjali-styczną powinien, między innymi, skutecznie kształtow ać tendencje zw arstw iania podm iotow ej stru k tu ry gospodarczej, rów nież wtedy, gdy proces ten dokonuje się na zasadzie dobrowolności integrantów . W ymóg ten w ynika ptąd, że1 procesy integracyjne m ają ch arakter długo-okresowy, a efekty działania pow stających w ich następstw ie w iel-kich jednostek gospodarczych m ają decydujące znaczenie dla efekty-wności gospodarow ania w skali makroekonom icznej.

Z drugiej strony, jako jeden z w arunków doskonalenia zasady p la-nowości można przyjąć tw orzenie podm iotów , mezoekonomicznych. W pływ a to bowiem na rozszerzenie potencjalnego zasięgu kierow ania centralnych organów gospodarczych32. Zw arstw ianie struktury podmiotowej może być ułatw ieniem w kierow aniu gospodarką narodow ą w a s -pekcie ilościowym. Pow stają jednak bardzo skomplikowane i ważne problem y natury jakościowej. Zaliczyć do nich można na przykład: treść i formę instrum entów centralnego zarządzania działalnością w iel-kich jednostek, ,,głębokość" oddziaływ ania tych instrum entów (czy pow inny one docierać do zarządu asocjacji, czy także, do jej jednostek w ew nętrznych i w jakiej formie), sposób oddziaływ ania tych instrum en-tów na poziome powiązania pomiędzy wielkimi jednostkam i i organiza-cjami gospodarczym i, które nib są objęte m ezostrukturam i.

W kontekście pow yższych rozważań może powstać pytanie: co n a-leży przyjąć jako punkt w yjścia w działaniu, czy intensyfikow anie procesów integracyjnych, czy też — doskonalenie system u centralnego kierow ania gospodarką. O ptym alnym rozwiązaniem byłaby rów nolegia realizacja tych dwóch, makroekonom icznych procesów. Jest to tym bardziej uzasadnione, że istnieje potrzeba ciągłego doskonalenia sy -stem u funkcjonow ania gospodarki socjalistycznej, a w tym — jej pod-miotowej struktury.

Procesy integracyjne dość jednoznacznie traktow ane są w

Jugo-32 P o ten cja ln y z a sią g k ie r o w a n ia — „liczba o só b [je d n o stek g o sp o d a r cz y c h — A. F.], k tó r y c h pracą m o że on (k ie ro w n ik , organ c e n tr a ln y — A. F.] e fe k ty w n ie k ie row ać" . J. Z i e l e n i e w s k i , O r g a n i z a c j a z e s p o ł ó w l u d z k ic h . W s t ę p d o te o r ii o r g a

n iz a c ji i k i e r o w a n i a , W a rsza w a 1972, s. 539j por. ta k że S. K o w a l e w s k i , O p o t e n -c j a l n y m z a s ię g u k i e r o w a n i a , „ O rgan iza-cja, M eto d y , T e-ch n ik a" 1972, nr 6; H. K oont*

i C. O. O d o n n ell s to s u ją o k r e ś le n ie „zak res zarządzania" i „zak res k on troli" . Por. H. K o o n V z, C. O. O d o n n e l l , Z a s a d y z a r z ą d z a n ia , W a r s ia w a 1069. s. 86.

(18)

sławii jako jeden z podstaw ow ych w arunków stw orzenia system u cen-tralnego kierow ania gospodarką, który byłby zgodny z zasadą samo-rządności pracow niczej i jednocześnie skutecznie koordynow ał działal-ność podm iotów m ikroekonomicznych. Dotychczasowe doświadczenia jugosłow iańskiej praktyki gospodarczej oraz poziom w iedzy teo rety -cznej w Lej dziedzinie pozw alają przypuszczać, że realizacja p rzy ję te-go zam ierzenia napotykać będzie na poważne trudności.

An n a F o r n a l c z y k

SYSTEM C H A N G E S IN THE Y U G O SL A V E C O N O M Y AFTER 1974

A t th e b e g in n in g of th e s e v e n t ie s th ere w a s in itia te d in Y u g o sla v ia a program a im ed at p reparation of c h a n g e s of the e c o n o m y 's fu n ctio n in g sy stem . T h e se c h a n g e s In th eir b a sic a ssu m p tio n s c o n stitu te d a c o n tin u a tio n of the p o lic y c o u r se la u n ch ed in 1950, w h ile as regards their d e ta ile d so lu tio n s th e y w e re aim ed a t c u sh io n in g or elim in a tio n of irr eg u la ritie s w h ic h a p p ea red in th e Y u g o sla v e c o n o m y after 1965. B asic a ssu m p tio n s of th e sy stem c h a n g e s im p lem en ted in the s e v e n t ie s a re c o n ta in e d in th e n e w C o n stitu tio n of Y u g o sla v ia w h ich w a s a p p ro v ed b y th e P arlam ent in 1974.

In the a r tic le th ere are a n a ly z e d th o s e sy s te m c h a n g e s w h ic h d ir ec tly d ete rm in e ch a ra cter of the n a tio n a l e co n o m y 's fu n ctio n in g . T he e s s e n c e of th e se c h a n g e s c o n sists in in tro d u ctio n of th e so -c a lle d b a sic o r g a n iza tio n s of a ss o c ia te d labou r as a form of c o n so lid a tio n of se lf-g o v e r n m e n t r ela tio n sh ip s (in stitu tio n a l co n d itio n of im p lem e n ta tio n of the direct w o r k e rs'self-g o v e rn m en t), p r o v isio n of a le g a l -basis for th e so -c a lle d s o c ia l and se lf-g o v er n m e n t a g r ee m en ts as an instrum ent of cen tra l m a-n a g em ea-n t of the e c o a-n o m y (so lu tio a-n aim ed at c o a-n so lid a tio a-n of o b lig a to ry a-natu re of in d irect in stru m en ts o f th e e c o n o m y m a n a g em en t), r e c o g n itio n o f in teg ra tio n of co m p a -n ie s as a-n e s s e -n tia l p r e re q u isite of e f fe c t iv e im p lem e-n ta tio -n o f th e a b o v e m e-n tio -n ed in stitu tio n a l so lu tio n s (the m ore a d v a n c e d th e in te g ra tio n p r o c e s se s th e w id er the su b je ct sc o p e of se lf-g o v e r n m e n t d e c is io n s and the sm a ller the s c a le of d ifficu ltie s in c o n c lu sio n of a g r ee m en ts b e tw e e n e co n o m ic su b je cts at v a r io u s le v e ls of the o r g a n iza tio n a l m a cro stru ctu re — s o c ia l a g r ee m en ts — a g r ee m en ts b e tw e e n co m p a n ies — se lf-g o v e r n m e n t a g reem en ts).

Cytaty

Powiązane dokumenty

Wykaz znajduje się w Biuletynie Informacji Publicznej, prowadzonym przez Urząd Miasta Olsztyn, pod adresem www.bip.olsztyn.eu Sprawę prowadzi:. Monika Mandryto-Wiśniewska,

Powyższe wymaganie nie dotyczy urządzeń, które można łatwo zdemontować w celu oczyszczenia (z wyjątkiem, nagrzewnic i chłodnic). Między otworami rewizyjnymi nie

Przedstawicielstwa fabryczne POZNAŃ,

Pierwszym więc obowiązkiem Zarządu Związku Polskich Artystów Plastyków, było stworzenie możliwości pracy twórczej tym artystom, tak, by i oni mogli wziąć udział

W y b o ry do senatu w in ny być dokonywane zapomocą ciał kolegjalnych, będących em anacją organ izacyj sam orządow ych teryto rjaln ych i gospodarczych oraz

Ksi¹¿ka promowana przez autorów oraz szefa wydawnictwa (na zdjêciu od lewej Dariusz Dudek, Krzysztof J. Filipiak, Janina Stêpiñska oraz Janusz Mi- chalak) jest pierwsz¹ pozycj¹

zarówno jako dziecka pochodzącego, jak sama pisze, z rodziny "z problemem alkoholowym" jak i profesjonalistki' zajmującej się od piętnastu lat prowa- dzeniem

Istotne znaczenie mia³y tak¿e inne zmienne: liczba ró¿nych u¿ywanych substancji, liczba problemów wynikaj¹cych z u¿ywania konopi lub innych narkotyków i z picia alkoholu oraz