Problemy potocznej świadomości historycznej mieszkańców Warmii i Mazur

Włodzimierz Suleja, Wojciech

Wrzesiński

Problemy potocznej świadomości

historycznej mieszkańców Warmii i

Mazur

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 87-113

W łodzim ierz Suleja, Wojciech Wrzesiński

PROBLEMY POTOCZNEJ ŚWIADOMOŚCI HISTORYCZNEJ

MIESZKAŃCÓW WARMII I MAZUR

Dla każdego o b s e rw a to ra życia społecznego W arm ii i M azu r z ja w isk iem w y ra źn ie d o strz eg a ln y m w c ały m o k resie po d ru g ie j w o jn ie św ia to w e j jest ż y w o tn a obecność h isto rii w e w spółczesnym życiu tego regionu. Z a r g u m e n ­ tem h isto ry czn y m , o d w o łu jąc y m się do w y b r a n y c h fak tó w , biografii czy p ro ­ cesów z przeszłości W a rm ii i M a z u r m o żn a było się spotkać w życiu politycz­ nym, społecznym, k u ltu r a ln y m , w działalności w ychow aw czej, a n a w e t i go­ spodarczej. Obecność a rg u m e n ta c ji h isto ry czn ej b y ła zazw yczaj ty m siln iej­ sza, im bieżąca sy tu a c ja s ta w a ła się b a rd z ie j s k o m p lik o w an a, złożona i k ie d y k iero w n ic y życia politycznego i a d m in is tra c y jn e g o m u sieli w ręcz poszu­ k iw ać p o p a rcia dla sw y ch bieżących decyzji u szerokich w a r s t w m iejscow ej społeczności.

P rz e z p o n a d trzydzieści la t a r g u m e n t h isto ry czn y służył w y k a z y w a n iu

zbieżności m iędzy k ie r u n k a m i d z ia łań politycznych, p o jm o w a n y c h jako

logiczna k o n se k w e n cja z m ia n y s to su n k ó w p o litycznych po d ru g iej w ojnie

św iato w ej, a o b ie k ty w n y m i pro cesam i ekonom icznym i, dem o g raficzn y m i

b ądź naro d o w o ścio w y m i *. W e rb a ln e d e k la ra c je nie zaw sze je d n a k odd ziały ­ w a ły n a k s z ta łt i c h a r a k te r p o d e jm o w a n y ch decyzji, na bieżącą p o lity k ę Szczególnie dotyczyło to p o lity k i wobec ludności r o d z i m e j 2. Ale zw iązek m iędzy przeszłością. W a rm ii i M a z u r a d n iem w spółczesnym b y ł nie tylko d e k la r o w a n y w życiu publicznym , lecz u ja w n ia ł się t u ta j w sposób silny i tr w a ły , ja k w m ało k t ó r y m regionie Polski. D e cy d o w ał on n ie ty lk o o ży­ w otności treś ci h isto ry czn y ch . N ie je d n o k ro tn ie o d d z ia ły w ał też na określenie p rz ed m io tu b ad ań , nie pozostających bez w p ły w u na jego in te rp re ta c je .

W ciągu tego o k re su a k ty w n o ść a r g u m e n tu historycznego przechodziła różne zm iany: od n a d m ie rn e g o w y k a z y w a n ia zależności d n ia w spółczesnego

* A r t y k u ł p o n i ż s z y s t a n o w i p r ó b ę p r e z e n t a c j i b a d a ń a n k i e t o w y c h p r o w a d z o n y c h w l a ­ t a c h 1975, 1977, 1978 p r z e z s t u d e n t ó w , c z ł o n k ó w K o l a N a u k o w e g o H i s t o r y k ó w U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k i e g o o r a z s t u d e n t ó w h i s t o r i i o l s z t y ń s k i e j W y ż s z e j S z k o ł y P e d a g o g i c z n e j w t r a k c i e l e t n i c h o b o z ó w b a d a w c z y c h . P i e r w s z ą p r ó b ą p r e z e n t a c j i c z ą s t k o w y c h w y n i k ó w b a d a ń b y ł a r t y k u ł o p r a c o w a n y p r z e z n a s w 1977 r o k u i p r z y j ę t y p r z e z r e d a k c j ą . . K o m u n i k a t ó w M a z u r ­ s k o - W a r m i ń s k i c h ” d o d r u k u . A r t y k u ł t e n i e m ó g ł s i ę u k a z a ć z p o w o d ó w n i e z a l e ż n y c h o d r e ­ d a k c j i . 1 D y s k u s j ę w o k ó ł , r o l i p r a w i d ł o w o ś c i d z i a ł a ń p o l i t y c z n y c h p r z y k s z t a ł t o w a n i u s t o s u n ­ k ó w p o l s k o - n i e m i e c k i c h t o c z o n ą w p o l s k i e j h i s t o r i o g r a f i i p r z e d s t a w i ł M . O r z e c h o w s k i , S p ó r o ź r ó d ł a p o w r o t u P o l s k i n a c i O d r ą , N y s ą , B a ł t y k . U w a g i d y s k u s y j n e , K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y , 1970 n r 2, s . 404—427. 2 C h a r a k t e r y s t y c z n a w t e j m i e r z e j e s t - w y p o w i e d ź E r w i n a K r u k a , M a z u r a , p i s a r z a , z 29 g r u d n i a 1980 r o k u , z a m i e s z c z o n a w : S o l i d a r n o ś ć D o l n o ś l ą s k a , n r 5/19 z 5 111981 r . , S l o u t o n a X X I z j e ż d z i e Z L P . K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e , 1981 n r 1 (151)

88 Wł o d zi m i e rz Sul ej a - W o j c i e c h Wrzesi ński

od tr a d y c ji do p ró b całkow itego n e g o w an ia fa k tu istnienia takiego w p ł y w u 3. D aw ało to o sobie znać ta k w życiu in te le k tu a ln y m regionu, całej edukacji, nie ty lk o szkolnej, jak i ró w n ież n iek ie d y w k s z ta łto w a n iu p o d sta w o w y c h ele m en tó w p o lity k i gospodarczej. C zasem stw a rza ło to możliwość w yjścia z u t a r t y c h kolein, ale przynosiło też różnorodne, po w ażn e s tra ty , m a te ria ln e i polityczne. Często nie b ra n o pod uw agę, iż m iędzy tr a d y c ją a w spółcze­ snością istn ieje nie ty lk o ścisła współzależność, ale i n iem n iej niebezpieczna a n ty n o m ia. Z w rócił n a tę ogólną p ra w id ło w o ść uw ag ę A n to n io L ab rio la: „ tra d y c ja nie p o w in n a ciążyć na n as ja k zm ora, przeszkoda, kłopot, czy też jako p rz ed m io t k u l t u i n i e m ą d re j czci, ale z d ru g iej s tr o n y tr a d y c ja jest

tym , co n a s u t r z y m u je w historii, a to znaczy, że jes t czymś, co n as w iąże

z osiągniętym i z tr u d e m w a ru n k a m i, k tó r e u ła tw ia ją p ra cę i u m o żliw iają postęp" 1 K ied y z w ra c a m y u w a g ę n a sto su n k o w o szerokie zain tere so w a n ie w śród m ieszk ań có w ty ch ziem h isto rią W arm ii i M azur, tr z e b a od ra z u za­

strzec, że rodziły je nie ty lk o p ra g m a ty c z n e w ym ogi d n ia bieżącego, ale

i szersze p o trze b y n a tu r y poznawczej, k tó r e w y n ik a ły z ogóln y ch p o trze b polskiej n a u k i histo ry czn ej.

M ów iąc o h isto rii W arm ii i M azu r ro zu m iem y najczęściej pod t y m t e r ­ m in e m ró w n ież dzieje wcześniejsze, tak ż e i in n y ch regionów , szerszych, za­ m y k a ją c y c h się n ie je d n o k ro tn ie w g ra n ic ac h n a w schód od dolnego biegu W isły do N iem na. O bszar ów w przeszłości p o sia d ał sam odzielność s t r u k ­ t u r a l n ą i w y r a ź n ą odrębność losów histo ry czn y ch . Chociaż byl m ocno zw ią ­ zan y z d z ie jam i Polski, P ru s , a wcześniej p a ń s tw a Z ak o n u Krzyżackiego, chociaż w chodził w s k ła d ró żn y ch p a ń s tw i b y l z n im i p o w ią za n y Silnymi więzami politycznym i, k u ltu r a ln y m i, gospodarczym i, zachow ał w ciągu w ielu epok sw o ją autonom iczność h isto ry czn ą. P o z o sta w a ł p rz y t y m nie ty lk o obszarem p e r y f e r y j n y m w ielk ich w y d a rze ń , jak ie ro z g ry w ały się na obsza­ r a c h n a d rz ę d n y c h o rg an izm ó w p a ń s tw o w y c h . N ie je d n o k ro tn ie m ie jscow e społeczności nie z ad o w a lały się o d g ry w a n ie m w y łą cz n ie roli p rz ed m io tu władzy, lecz w y s u w a ły w łasn e propozycje i p o d e jm o w a ły a k ty w n e pró b y

sam odzielnego ro z w iąz y w a n ia sw oich losów politycznych, gospodarczych

i k u ltu ro w y c h . Z n ajd o w a ło to swój w y ra z z aró w n o w d z iałan iach p ro w a d zo ­ ny c h za czasów p rzed ro zb io ro w y ch , ja k i w dziejach najnow szych.

F a k ty c z n a rola in te res u jąc eg o n as re g io n u w tej części E u ro p y nie u j a ­ w n ia ła się w o k re sac h stabilizacji w a r u n k ó w politycznych, gospodarczych, społecznych. D opiero w czasie d o jrze w a n ia sy tu a cji k o n flik to w y c h m ożna było dostrzec, j a k w a żn e znaczenie m iało p a n o w an ie na ty m teren ie. Szcze­ gólnie w y ra ź n ie uw idoczniło się to w okresie p rz y g o to w a ń do plebiscytów w r o k u 1920 oraz w o jn y polsk o -rad zieck iej 5. S t r u k t u r a p olityczna, n a r o d o ­ wościowa, podziały a d m in is trac y jn e , odrębności k u ltu r o w e s p raw iły , że dzieje tego regionu, n a w e t sztucznie w yizolow ane z d ziejów n a d rz ę d n y c h o rg a ­ n izm ó w p a ń stw o w y c h , s ta n o w ią w dzięczny p rz e d m io t sam o d zieln y ch docie­ 3 S z c z e g ó l n i e i n t e r e s u j ą c e s ą w t y m w y p a d k u d y s k u s j e , j a k i e t o c z y ł y s i ę w l a t a c h 1957— 1961 n a ł a m a c h , , W a r m i i i M a z u r ” p r z y o k a z j i o c e n y t r a d y c j i p o l s k i e j l i t e r a t u r y l u d o w e j n a W a r m i i i M a z u r a c h . 4 A . L a b r i o l a , S o c j a l i z m i f i l o z o f i u . s z k i c e o m a t e r i a L i s i y c z n y m p o j m o w a n i u d z i e j ó w , W a r s z a w a 1961, s . 334— 335. P o r . t a k ż e , J . S z a c k i , T r a d y c j a . P r z e g l ą d p r o b l e m a t y k i , W a r s z a w a 1971; A . F . G r a b s k i , B a d a n i e d z i e j ó w s p o ł e c z e ń s t w a a p r o b l e m a t y k a ś w i a d o m o ś c i h i s t o r y c z n e j , D z i e j e N a j n o w s z e , 1976, n r 1; N . A s s o r o d o b r a j , « Ż y w a h i s t o r i a » . Ś w i a d o m o ś ć h i s t o r y c z n a : s y m ­ p t o m y i p r o p o z y c j e b a d a w c z e , S t u d i a S o c j o l o g i c z n e , 1963, n r 2. 5 W . W r z e s i ń s k i , P l e b i s c y t y n a W a r m i i i M a z u r a c h o r a z n a P o w i ś l u w r o k u 1920, O l s z t y n 1974.

Pr obl emy p o to cz n ej ś wi a do mo ś ci historycznej ₈₉ k a ń s y n tety czn y ch . Złożony c h a r a k te r procesów , jak ie tu ta j w przeszłości się ro z g ry w ały , s p raw ia, że h is to iia ty c h ziem m a znaczenie nie ty lk o lokalne, że s tan o w i ona nie ty lk o w ażki e le m e n t h isto rii n a ro d o w e j (polskiej i n ie ­ mieckiej), lecz p o n a d to n ależy do rz ęd u isto tn y c h p ro b le m ó w dziejó w tej części E u ro p y 6. Z tak ie j fu n k c ji treś ci h isto ry cz n y ch d o tyczących W arm ii, Mazur, szerzej P r u s W schodnich, Książęcych, czy w reszcie p a ń s tw a Z ak o n u K rzyżackiego, lub ziem z am ieszk ały ch przez d a w n y c h P ru s ó w , w polskiej n au ce h isto ry cz n ej z d aw a n o sobie s p r a w ę już od p ierw szy c h m iesięcy po zako ń czen iu II w o jn y św iatow ej. D ostrzegano, iż p o trz e b y p o znaw cze idą t u ta j w p a r z e z p r a k ty c z n y m i w y m a g an iam i współczesności. J e d n a k ż e ów ­ czesne ro zw iązan ia o rg a n iz ac y jn e polskiej n a u k i h isto ry czn ej nie s p rz y ja ły w y c iąg a n iu w n io sk ó w p ra k ty c z n y c h z tak iej oceny. D o d a jm y n a m arg in esie, że ja k dotąd, u z n an ie p o trze b y lepszego p o zn an ia przeszłości tego regionu, p r z ed s ta w ien ie jego m iejsca i roli w dziejach całego n a r o d u polskiego w y ­ w a rło n iew ielk i w p ły w n a sy n te ty c zn y obraz d ziejów P o l s k i 7. Zaw ażyło to n a u k s z ta łto w a n iu poziom u o k re ślo n ej w ie d zy o przeszłości ty c h ziem, jak i w dalszej ko n sek w en cji, n a potocznej św iadom ości h isto ry czn ej ich m iesz­ kańców- na w iele l a t później.

P rz y jm u ją c , że pod pojęciem potocznej św iadom ości h isto ry czn ej będzie­ m y rozum ieli w s zy s tk ie p rz e ja w y społecznych w y o b ra ż e ń o przeszłości f u n k ­ cjo n u jące w społeczeństw ie, u k s z tałto w an e ta k przez ró ż n o ro d n e fo rm y e d u ­ kacji, jak i w p o jo n e przez środow isko, a tak ż e tr a d y c je rodzinne, trze b a podkreślić, iż jes t to pojęcie znacznie szersze od o k re ślen ia w ied zy h isto ry cz ­ nej. S ta n w ied zy h isto ry cz n ej i jej c h a r a k te r w p ł y w a j ą n a poziom i p r z e ja w y św iadom ości h isto ry czn ej. Nie zaw sze je d n a k m usi być ona zbieżna z r e z u lta ­ ta m i b a d a ń histo ry czn y ch , nie zaw sze m u si odp o w iad ać n a silen iu z a in te r e ­ sow ań badaw czych. K s zta łto w a n ie się św iadom ości h isto ry cz n ej to proces d łu g o trw ały , n a w a r s tw ia ją c y się w ciągu w ie lu pokoleń. J e s t on r e z u lta te m n a k ła d a n ia się r ó ż n o ra k ich c zynników życia społecznego, a p rz ed e w s zy s tk im w y c h o w a n ia , ro z u m ian e g o nie ty lk o jak o e fek t o d d z ia ły w an ia szkoły. P o ­ w a ż n y w p ły w w y w ie r a czynnik p a try m o n ia ln y , różne e le m e n ty d ziałające na p o s ta w y ideowe, polityczne, w y o b ra ż e n ia k u ltu ro w e , czy w reszcie i d o ś w ia d ­ czenie pryw atne'. P ro w ad z i to do żyw iołow ego n a r a s t a n ia z m ian w ś w ia d o ­ mości społecznej, r z u tu jąc y c h n a k ie r u n k i i in ten sy w n o ść św iadom ości h is to ­ rycznej oraz jej odniesienia do w y n ik u b a d a ń n au k o w y ch .

W o sta tn ic h la ta c h w Polsce n a stąp iło p e w n e o żyw ienie b a d a ń z m ie rz a ­

jących do z a re je s tro w a n ia sta n u św iadom ości h isto ry cz n ej społeczeństw a

polskiego w ró ż n y ch o k re sac h histo ry czn y ch , ró ż n y ch p r z e k ro ja c h g e o g ra ­ ficznych i społecznych s. R ów nocześnie są p ro w a d zo n e b a d a n ia n a d o k re ś le ­ niem m ech an izm ó w f u n k c jo n o w an ia treści h isto ry cz n y ch w św iadom ości spo­ łecznej. S ą to b a d a n ia t ru d n e , in te rd y s c y p lin a rn e , gdzie konieczność ro zw ażań te o re ty c z n y ch sp la ta się z p o trze b am i em p iry cz n y c h b a d a ń tere n o w y c h , po­ m y ś la n y c h w ta k i sposób, a b y pozw oliły w y ja śn ić zależność m iędzy s t r u k ­ 6 I n t e r e s u j ą c e s p o s t r z e ż e n i a o d o t y c h c z a s o w y c h b a d a n i a c h n a d c a ł y m P o m o r z e m p r z e d s t a ­ w i ł G . L a b u d a , P r z e s z ł o ś ć P o m o r z a w s y n t e z a c h h i s t o r i o g r a f i c z n y c h , w . : H i s t o r i a P o m o r z a , t . 1 d o r o k u 1466, P o z n a ń 1969, s . 51 i n . 7 P o r . n p , i n f o r m a c j e o d z i e j a c h t y c h z i e m w n a j n o w s z e j s y n t e z i e h i s t o r i i P o l s k i p o d r e d a k c j ą J . T a z b i r a , Z a r y s h i s t o r i i P o l s k i , W a r s z a w a 1980. 8 Z o b . i n f o r m a c j e z a w a r t e w . : J . P o s s a r t , N i e k t ó r e e l e m e n t y ś w i a d o m o ś c i h i s t o r y c z n e j m i e s z k a ń c ó w m i a s t P o l s k i w p s ó ł c z e s n e j , S t u d i a S o c j o l o g i c z n e , 1967, n r l ; ' B . S z a c k a , M i e j s c e h i s t o r i i га ś w i a d o m o ś c i w s p ó ł c z e s n e g o c z ł o w i e k a , K w a r t a l n i k H i s t o r y c z n y , 1973, n r 2.

90 W ł od z i mi e r z S ul ej a - W o j c i e c h Wrzesiński

tu r ą społeczną, dem ograficzną, o k re ślo n y m c h a r a k te r e m działalności poli­ tycznej a poziom em i c h a r a k te r e m św iadom ości h i s t o r y c z n e j s. W śró d b ad ac zy uznano, że tego ro d z aju s tu d ia są niezb ęd n e dla o k re ślen ia f u n k c ji n a u k h is ­ to ry cz n y ch w ogólnej e d u k ac ji n a ro d o w ej, ja k i z uw agi na p o trze b y reflek sji h isto ry k ó w n a d m iejscem ich d y sc y p lin y w życiu społecznym. H istorycy polscy z d ają sobie spraw ę, że znacznie więcej w iedzą o treś ciac h h is to ry c z ­ n y c h p rz e k a z y w a n y c h w ró ż n y ch o k re sac h czasu, niż o tym , jak ie b y ły w y ­ o b ra że n ia o przeszłości, czy też jak ie m iejsce w całej św iadom ości społecznej za jm o w a ły treści historyczne.

W odn iesien iu do regionu, k tó r y n as in te res u je, nie p o sia d am y p e łn y c h b a d a ń n a d s ta n e m św iadom ości h isto ry czn ej współczesnego społeczeństw a W arm ii i M azur. Nie zostały też p rz ep ro w a d z o n e b a d a n ia n a d rozw o­ jem m yśli h isto ry czn ej dotyczącej tego regionu, chociaż jes t to n iezbędne dla u z y sk a n ia odpow iedzi n a p y ta n ie o stan sam ow iedzy h isto ry cz n ej jej m ieszkańców , a tak że dla w y ty c ze n ia o d p ow iednich p la n ó w b a d a ń n a d całą h isto rią ty c h ziem. A r t y k u ł poniższy nie m a n a celu p rz e d s ta w ie n ia n a w e t n a jw aż n ie jsz y ch ty lk o p ro b lem ó w z tego z ak resu . A u to rz y p ra g n ą jed y n ie w św ie tle b a d a ń p rz e p ro w a d z o n y c h przez S tu d e n ck ie Kolo N a u k o w e H is to ­ r y k ó w U n iw e r s y te tu W rocław skiego w spólnie ze s tu d e n ta m i h isto rii Wyższej Szkoły P edagogicznej w Olsztynie 10 zw rócić u w a g ę na n a s u w a ją c e się w nięski, k tó r e noszą c h a r a k te r roboczy i w y m a g a ją c y pogłębienia, s k o ry g o w an ia i roz­ szerzenia. Z d ajem y sobie p rz y ty m s p ra w ę z niedoskonałości m etodologicznej naszy ch b a d a ń o raz z tego, że b a d a n ia te p o w in n y być k o n ty n u o w a n e i pogłę­ bione.

B adania, p ro w a d zo n e m eto d ą a n k ieto w ą, o d b y w a ły się w la ta c h 1975, 1977 i 1978. W ro k u 1975 m ia ły one c h a r a k te r pilotażow y, p r z y czym w ś ró d re sp o n d e n tó w 59% pochodziło z O lsztyna, 22% ze wsi, n a to m ia s t 19% z różnych m ia s t i osiedli m iejskich. W arto dodać, że najliczniejszą g ru p ę r e s p o n d en tó w (18%) stanow ili w ów czas n auczyciele — s tu d en ci zaoczni olsztyńskiej W yższej S zkoły P edagogicznej. In n e , z w a r te g ru p y a n k ie to w an y c h , to m.in. d z ie n n i­ k a rz e i b ib lio tek arze (5%), d r u k a r z e (6%), a p o n a d to tr z y g r u p y m łodzieży — robotnicza (O lsztyńskie Z a k ła d y Opon Sam o ch o d o w y ch — 10,5%), s tu d e n ck a (A kadem ia R o lniczo-Techniczna — 6°/») oraz h a r c e r s k a z olsztyńskich szkół ś re d n ic h (5,5%). U w ag ę zw rac a ła duża liczba osób u c h y la ją c y c h się od odpo­

wiedzi n a p y ta n ia s ta w ia n e przez an k ie teró w , na jw ię k sz a w ś ro d o w is k ac h ludności rodzim ej (z re g u ły w s to s u n k u 1:5). K w es tio n a riu s z sk ła d a ł się z 40 p y ta ń , w tym- połow a o c h a r a k te r z e o tw a rty m . Z ostały one s f o rm u ło w a n e w ta k i sposób, a b y uzyskać nie tyle odpow iedź n a p y tan ie , jak i jes t a k t u ­ a ln y zasób w ied zy r e s p o n d en tó w o h isto rii obu regionów , ale b y zo rientow ać się, jak ie są źródła tej w iedzy i ja k i je s t (o ile w y s tę p u je) e m o cjo n aln y sto­

9 I n t e r e s u j ą c e , a c z k o l w i e k n i e p o z b a w i o n e j e d n o s t r o n n e g o c h a r a k t e r u , c i ą ż ą c e g o n a z a ł o ­ ż e n i a c h t e o r e t y c z n y c h , s ą w y n i k i s t u d i ó w p r z e p r o w a d z o n y c h p r z e z E . O l c z y k a n a d f u n k c j o ­ n o w a n i e m t r a d y c j i I I w o j n y ś % v i a t o w e j w ś w i a d o m o ś c i w s p ó ł c z e s n y c h : E . O l c z y k , D r u g a w o j ­ n a ś w i a t o w a w ś i c i a d o m o ś c i w s p ó ł c z e s n y c h P o l a k ó w , W a r s z a w a 1978. 10 Z o b . W . S u l e j a , S p r a w o z d a n i e z o b o z u b a d a w c z e g o s t u d e n c k i c h k ó l n a u k o w y c h h i s t o ­ r y k ó w U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k i e g o i w y ż s z e j S z k o ł y P e d a g o g i c z n e j t o O l s z t y n i e . K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1975, n r 4; t e n ż e , S p r a w o z d a n i e z o b o z u s t u d e n c k i c h k ó l n a u k o w y c h h i s t o r y k ó w U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k i e g o i W y ż s z e j S z k o ł y P e d a g o g i c z n e j w O l s z t y ­ n i e p o ś w i ę c o n e g o b a d a n i o m ś w i a d o m o ś c i h i s t o r y c z n e j , I b i d e m , 1978, n r 1; t e n ż e , L e t n i o b ó z b a ­ d a w c z y s t u d e n c k i c h k ó ł n a u k o w y c h h i s t o r y k ó w U n i w e r s y t e t u W r o c ł a w s k i e g o i W y ż s z e j S z k o ł y P e d a g o g i c z n e j w O l s z t y n i e p o ś w i ę c o n y b a d a n i o m ś w i a d o m o ś c i h i s t o r y c z n e j , i b i d e m , 1979, n r 1.

Pr obl emy p o t oc z n e j ś wi a do mo ś ci historycznej 91 su n ek r e s p o n d en ta do historii, do tr a d y c ji h isto ry czn ej ziem, n a k tó ry c h mieszka. W czasie b a d a ń pilo tażo w y ch z eb ra n o 1034 an k iety .

W ro k u 1977 p rzep ro w a d z o n o b a d a n ia w ponad pięciotysięcznym w a r ­ m iń s k im m ia ste cz k u — Reszlu, n a to m ia s t ro k później k o le jn y obóz n a u k o w y zlokalizow ano w p o n ad dw u d zies to tysięcznym mieście m az u rsk im , Szczytnie. W Reszlu nie ty p o w an o już poszczególnych g ru p r e s p o n d e n tó w w e d łu g k r y t e ­ r iu m w y k o n y w a n e j p ra c y zaw odow ej. P r z e d m io te m b a d a ń sta ła się ty m r a ­ zem cała m ało m ia stec z k o w a społeczność, sk ła d a ją c a się z ro d zin robotniczych, rzem ieślniczym i nielicznej w a r s t w y inteligencji. W Szczytnie n a to m ia s t a n ­ k ieto w a n iem objęto cztery re jo n y m iasta, p rz y czym sta ra n o się, by ich s t r u k ­ tu r a zbliżona b y ła do reszelskiej. W o b y d w u p rz y p a d k a c h zeb ra n o ponad 1000 a n k ie t (1018 — Reszel, 1276 — Szczytno), p rz y czym, co w a r to zaznaczyć, w Reszlu od udzielenia odpow iedzi u ch y liły się 332 osoby, zaś w Szczytnie 271 osób.

W o parciu o d ośw iadczenia p ły n ąc e z b a d a ń pilo tażo w y ch zm od y fik o w an o k w e stio n ariu sz p y tań , a ich liczbę zwiększono do 41. Z asadniczym zm ianom (obydwie w e rs je k w e stio n ariu sz y w ra z z d a n y m i p ro c e n to w y m i p a tr z — aneks) uległy p y ta n ia odnoszące się do zn an y c h resp o n d en to w i postaci z historii W arm ii i M a z u r o raz do w y d a rze ń , ocenionych p rz ez eń jak o przełom ow e w d z iejach obu regionów . Z rez y g n o w a n o p rz ed e w s zy s tk im z umieszczenia listy n azw isk, z d ając się w yłącznie n a w iedzę resp o n d en ta , zaś w y k a z w y ­ d a rze ń z d ziejów obu regionów p o tr a k to w a n o jako sw ego ro d z aju test, d o d a ­ jąc doń k ilk a nie m a ją c y c h nic w spólnego z h is to rią W a rm ii i M azu r faktów . Um ożliwiło to, ja k sądzim y, znacznie precyzyjniejsze, aniżeli w b a d a n ia c h

pilotażow ych, p r z ep ro w a d z en ie ro zró żn ien ia pom iędzy w iedzą fa k ty c zn ą

a d e k la ro w a n ą. Poza ty m poszerzono nieco g r u p ę p y tań , na p o d staw ie k tó ry c h p ró b o w a n o u sta lić źródło w iedzy re sp o n d en ta , w p ro w a d z a ją c tu p rz y k ła d o w o p y ta n ie o znajom ość czasopism a „ W a rm ia i M a z u ry ”, a tak ż e m u zeó w regio­ n a ln y c h . W arto dodać, że w zm ienionej w e rs ji k w e stio n ariu sz a znalazło się ró w n ie ż p y tan ie, czy r e s p o n d e n t a p r o b u je akcję o d b u d o w y zab y tk ó w .

M o d y fik acja k w e s tio n ariu s z a b adaw czego nie w p ły n ę ła jed n ak , j a k s ą ­ dzim y, na zm n iejszen ie sto p n ia p o ró w n y w aln o ści w y n ik ó w u z y sk a n y ch p o d ­ czas b a d a ń p ilo tażo w y ch i w e ry fik u ją cy c h . S tą d też p o d a w a n e przez nas w n in iejszy m a r ty k u l e d a n e dotyczyć będą całej populacji, choć, rzecz jasna, b ędziem y zw rac a ć uw ag ę n a różnice pom iędzy w y n ik a m i b a d a ń pilotażow ych, z W arm ii (Reszel) i z M a z u r (Szczytno). D odajm y, że w y n ik i b a d a ń były

zakodow ane, a n a stęp n ie p rz ep ro w a d z o n o obliczenia s taty s ty czn e. W arto

przy ty m p am iętać, iż w nioski w y p ły w a ją c e z obliczeń s ta ty s ty c z n y ch b y ły k o n fro n to w a n e ze spostrzeżen iam i f o rm o w a n y m i w czasie o b serw acji t o w a ­

rzy szący ch b a d an io m h is to ry c z n y m p ro w a d z o n y m n a d d ziejam i W a rm ii

i M azur.

P o w ró t W a rm ii i M a z u r w granice p a ń s tw a polskiego w 1945 ro k u p r z y ­ niósł o g rom ne w zm ożenie z a in te re s o w a ń społeczeństw a polskiego przeszłością tego regionu. W nioski h isto ry czn e o ciągłości dziejów ludności polskiej na t y c h obszarach, pom im o zm ian przynależności p a ń stw o w e j, w y w ie r a ły w p ły w na p o staw ę n o w y ch osadników , d e cy d o w ały o p rz y sp ies ze n iu pro cesu ich stabilizacji n a n o w y m m iejscu zam ieszkania, w reszcie o słabiały k o n flik ty z in n y m i osadnikam i, a p rzed e w s zy s tk im z z as ta n ą ludnością m iejscow ą. • Ś w iadom ość ciągłości po lsk ich w p ły w ó w e tn iczn y ch u ła tw ia ły w y tw a r z a n ie więzi e m o cjo n aln y ch łączących p a trio ty c z n ie nastaw donego now ego osadnika

92 W ł od z i m i er z Sul ej a — W o j c i e c h Wrzesi ński

z jego n o w ą „bliższą ojczyzną” . A r g u m e n t h isto ry czn y zaczynał się staw ać

w ażk im a r g u m e n te m p o lity czn y m u .

W tak ic h to w łaśn ie w a r u n k a c h doszło do u k s z tałto w an ia m o d elu historii ty ch ziem o p a rte g o na p r a g m a ty c z n y m tr a k to w a n iu dośw iadczeń dziejo­ wych, na tra k to w a n iu przeszłości W arm ii i M azu r z odn iesien iem do p otrzeb teraźniejszości. D ecydow ało to o w y b o rz e fa k tó w h is to ry cz n y ch p o d d a w an y c h szczegółowej analizie, p rz y dążen iu do u w y p u k le n ia w y d a r z e ń zw iązan y ch z d ziejam i polskiego n aro d u , jego w a lk ą o z ach o w an ie oblicza narodow ego, p rz e ja w a m i niem ieckiego nacjo n alizm u , ciągłości zw iązków z po lsk im obsza­ re m etn iczn y m i k u ltu r a ln y m . P o m ija n o n a to m ia s t te n u r t y tr a d y c ji W arm ii i M azur, k tó r e dow odziły o ich zw iązk ach z p ań stw o w o ścią i k u l tu r ą n iem iec ­ ką. P ro w ad z iło to do zubożenia i uproszczenia o b ra zu d ziejów ludności po l­ skiej, do n a d a n ia m u cech w y d a r z e ń p a r ty k u la r n y c h , p ro w in c jo n a ln y c h , w k o n se k w e n cji zaś u t r u d n ia ło z ro zu m ien ie całej złożoności p roblem ów , k tó ­ re z am ierzan o eksponow ać w celach p r a g m a ty c z n y ch . S tw a rz a ło to, co p r a w ­ da, u zas ad n ien ie dla w ysokiej ran g i h isto rii w całej e d u k ac ji politycznej, ale jednocześnie ograniczało c h a r a k te r i zak res e d u k ac ji histo ry czn ej w y m o g am i i p o trze b am i bieżącej p ro p a g a n d y p o litycznej 1=.

Nie dostrzeżono wówczas, że is tn ieje konieczność ro zró żn ian ia z ad a ń po­ p u la ry z a c ji od p o trzeb poznaw czych. K s z ta łtu ją c p rz y pom ocy a r g u m e n ta c ji histo ry czn ej poczucie lokalnego p a trio ty zm u , w ybiórczo w y d o b y w a n o z k a r t historii tak ie elem enty, k tó re dowodziły, iż w y d a rz e n ia p olityczne po ro zg ro ­ m ie n iu N iem iec h itle ro w s k ic h b y ły nie ty lk o w y r a z e m sp raw ied liw o ś ci d zie­ jowej, ale i logiczną k o n se k w e n cją procesów , jak ie ro z w ija ły się niezależnie od s u b ie k ty w n y c h d ziałań politycznych. Rozw ażaniom h isto ry cz n y m p o d d a ­ w an o jed y n ie fakty, k tó r e s tw a rz a ły dogodny p u n k t odniesienia do w y ja ś n ie ­ nia teraźniejszości. Zresztą p rz ed 1956 ro k iem nie było m o w y o sy s te m aty c z ­ ny ch b a d an iac h przeszłości W a rm ii i M azur. Istn ieją ca w O lsztynie jed y n a p lacó w k a b ad aw cza (Stacja N a u k o w a Polskiego T o w a rz y s tw a H istorycznego, czy wcześniej I n s t y t u t M azurski; b y ła z b y t słaba, ab y m ogła sp ro s tać ty m zad a n io m 13. A p o w s ta ły w ro k u 1953 Z ak ład H istorii P o m o rza I n s t y t u tu H is­ to rii P A N dopiero p rz y stęp o w a ł do o rg a n iz o w a n ia b ad ań , k tó r e m ia ły p ro c e n ­ tow ać w iele la t później u . W k o n se k w e n cji m usiało to p ro w a d zić do ry s o w a ­ nie całego o b ra zu przeszłości w sposób fra g m e n ta ry c z n y .

Z as ad y selekcji f a k tó w z przeszłości W a rm ii i M a z u r b y ły p o d p o rz ą d k o ­ w a n e nie tylko w y m o g o m ówczesnej po lity k i w ład z p a ń s tw o w y c h i czy n ­ n ik ó w politycznych, ale s p o ty k a ły się ró w n ież ze z ro zu m ien iem i p o p a rciem ze stro n y k ształtu ją ce g o się lokalnego społeczeństw a. P o w s ta w a ło ono z ró ż­ ny ch g ru p ludnościow ych, osied lający ch się n ie je d n o k ro tn ie w w a r u n k a c h tęs k n o ty za s ta r y m m iejscem zam ieszkania. Nie n a leży się z atem dziwić, iż okazyw ało d u ż ą chłonność n a in fo rm a c je o po lsk ich t r a d y c ja c h W arm ii

11 W i e l e i n f o r m a c j i d o t y c z ą c y c h t y c h s p r a w z a w i e r a j ą m a t e r i a ł y o g ł a s z a n e w . : R a d a N a u k o w a d l a Z i e m O d z y s k a n y c h . B i u r o S t u d i ó w O s a d n i c z o - p r z e s i e d l e ń c z y c h , s e s j e I —V , K r a k ó w 1945— 1947. 12 U z a s a d n i e n i e d l a p r a g m a t y c z n e g o p o d e j ś c i a p r z y k s z t a ł t o w a n i u z a ł o ż e ń e d u k a c j i h i s t o ­ r y c z n e j z a w i e r a c y t o w a n a j u ż p o w y ż e j p r a c a E . O l c z y k a , o p . c i t . , s . 24 i n . 13 P o r . n p . E . S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , Z h i s t o r i i b a d a ń r e g i o n a l n y c h n a M a z u r a c h i W a r m i i , K M W , 1957, n r 1. s . 26 i n . ; T . G r y g i e r , P r a c a h i s t o r y k ó w o l s z t y ń s k i c h , i b i d e m , s . 33 i n . 14 H i s t o r i a P o m o r z a , t . 1, c z . 1, p r z e d m o w a G . L a b u d y , P o z n a ń 1969, s . 8 i n . Z a p o w i e d z i ą o c z e k i w a n e j s y n t e z y b y ł y S z k i c e z d z i e j ó w P o m o r z a , t . 1— 3, W a r s z a w a 1959— 1961, p o d r e d . G . L a b u d y , w k t ó r y c h w p o w a ż n y m s t o p n i u u w z g l ę d n i o n o p r o b l e m a t y k ę i n t e r e s u j ą c e g o n a s o b s z a r u .

Pr oblemy p o to cz n ej ś wi a do mo ś ci hi storycznej 93 i M azu r ,5. Z ap o trze b o w a n ie na treści h isto ry cz n e było o w iele większe a n i­ żeli możliwości ba d aw c z e h is to ry k ó w po lsk ich w ty m z ak resie 1G. J u ż nig d y później nie z ao b s erw o w an o ta k pow ażnego z a in te re s o w a n ia w szelk im i p r o ­ b lem am i h isto ry cz n y m i regionu, i to z a p o trze b o w a n ia żywiołowego, nie w y ­ w ołanego celow ym d z ia łan iem szkoły b ą d ź in n y ch czynników , k ie ru ją c y c h życiem p ublicznym . P o m im o p o w ażn y ch tru d n o śc i z do stęp em do o d p o w ie­ d n ich źródeł in fo rm a cji n a stęp o w ał proces w zględnie szybkiego n a r a s ta n ia św iadom ości histo ry czn ej. S ta w a ła się ona w a żk im e le m en tem d y n a m iz u ją c y m ak ty w n o ść społeczną.

Sądzim y, iż u zas ad n io n e będzie tw ierd zen ie, że w okresie, k ied y s ta n w iedzy o dziejach W a rm ii i M a z u r nie by ł dostatecznie pogłębiony, u k s z ta ł­ tow ał się zasadniczy k a n o n p o p u la ry z o w a n ia faktów , k tó r e s ta n o w iły osnowę ro zw ażań o przeszłości ty c h ziem ” . Bazow ał on p rz ed e w s zy s tk im na u s ta le ­ niach polskiej n a u k i h isto ry czn ej jeszcze z o k re su przedw o jen n eg o , k tó re w p ierw szy c h lata ch po w o jn ie b y ły w zbogacane, rozszerzane i k o ry g o w a n e w sposób n ie ró w n o m ie rn y i p o w o ln y 18. I n t e r p r e ta c ja pro cesu historycznego stan o w iła p o n a d to je d n ą z p o d s ta w p o lity k i ludnościow ej n a ty m teren ie. M iała z atem ogro m n y w p ły w na losy ludności rodzim ej, a te z kolei ciążyły n a d u k ła d e m sto su n k ó w m iędzy w szy stk im i g r u p a m i osiedleńców w O lsztyń- skiem.

Zasadnicze z m ia n y w d zia łan iac h zm ie rz a ją cy c h do k s z ta łto w a n ia o k reślo ­ nego m o d elu św iadom ości h isto ry czn ej n a s tą p iły pod koniec l a t czterdzies­ tych. W ówczas to, w ścisłym zw iązk u z ogólnym i p rz e m ia n a m i politycznym i w p a ń stw ie polskim, zaczęto czynić s ta r a n ia o w y p ra co w an ie odm iennego m o d elu trad y c ji, p o d p o rząd k o w an eg o p o trze b o m ówczesnego e ta p u p rz em ia n politycznych. U znając, że dotychczasow e k ie r u n k i h isto ry czn ej e d u k ac ji spo­ łeczeństw a oznaczały ek sp o n o w an ie n ie p o trze b n y c h tr a d y c ji so lid ary s ty czn o - -n a ro d o w y ch , w ładze p olityczne i p a ń s tw o w e p odjęły p ró b y u fo rm o w a n ia no ­ wego p a n te o n u tr a d y c ji dostosow anego do p o trze b w y c h o w a n ia w d u c h u z ro ­ zum ienia n a drzędności ideałów k laso w o -in te rn ac jo n alisty cz n y ch . Z m ia n y te d o k o n y w a ły się w atm o sfe rze n a d m ie rn ie szybko p rz ep ro w a d z a n e j r e o rie n ­ tacji całej n a u k i historycznej w Polsce, co n i e je d n o k ro tn ie pro w ad ziło do p o w s ta w a n ia w ie lu p o w ażn y ch uproszczeń w ocenie procesu dziejow ego U proszczenia te szczególnie silnie w y s tę p o w a ły p rz y w szelkich ocenach n u r ­ tó w n a ro d o w y ch w h isto rii Polski 19. T akże w odniesieniu do h isto rii W arm ii i M a z u r nie po trafio n o sobie porad zić z oceną polskiego r u c h u narodow ego. Z uproszczonej oceny w y d a rze ń , z w iązan y ch z k s z ta łto w a n ie m św iadom ości n a ro d o w ej i sam o d zieln y m d z ia łan iem m iejsco w y ch P o la k ó w w obronie sw ych

15 C h a r a k t e r y s t y k ę r ó ż n y c h g r u p l u d n o ś c i o w y c h t w o r z ą c y c h m i e j s c o w e s p o ł e c z e ń s t w o p r z e d s t a w i ł T . B i e r k o w s k i , S p o ł e c z n y r u c h k u l t u r a l n o - o ś w i a t o w y n a W a r m i i i M a z u r a c h (1945— 1970), B y d g o s z c z e — O l s z t y n 198П. s . 16 i n . 16 P o r . E . S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , o p . c i t . ; T . G r y g i e r . o p . c i t . 17 K s i ą ż k ą s z c z e g ó l n i e c h a r a k t e r y s t y c z n ą d l a ó w c z e s n y c h p o g l ą d ó w n a d z i e j e W a r m i i i M a ­ z u r w p i e r w s z y c h l a t a c h p o d r u g i e j w o j n i e ś w i a t o w e j b y ł a p r a c a z b i o r o w a — W a r m i a l M a z u ­ r y , t . 1 i 2, p o d r e d . S . Z a j c h o w s k i e j i M . K i e ł c z e w s k i e j - Z a l e s k i e j , P o z n a ń 1953. 18 S z c z e g ó l n e z n a c z e n i e d l a i n t e r e s u j ą c e g o n a s o b s z a r u w o d n i e s i e n i u d o d z i e j ó w n o w o ­ ż y t n y c h m i a ł a k s i ą ż k a K . P i w a r s k i e g o , D z i e j e P r u s W s c h o d n i c h w c z a s a c h n o w o ż y t n y c h , G d a ń s k 1946. 19 N u r t t e n n a j s i l n i e j w y s t ą p i ł p r z y r e o r i e n t o w a n i u t r a d y c j i Ś l ą s k a . Z o b . K o n f e r e n c j a Ś l ą s k a I n s t y t u t u H i s t o r i i P o l s k i e j A k a d e m i i N a u k , W r o c ł « u > 28 V I I 1953. P r z e m ó w i e n i a , r e f e r a t y , d y s k u s j e , W r o c ł a w 1954, t . 1 i 2. P o d o b n i e , c h o ć n i e t a k s k r a j n i e p r z e b i e g a ł a t a r e o r i e n t a c j a w o d n i e s i e n i u d o h i s t o r i i c a ł e g o P o m o r z a , p o r . K o n f e r e n c j a P o m o r s k a , W a r s z a w a 1954.

94 W ł od z i m i er z S ul ej a - W o j c i e c h Wrzesiński

n a ro d o w y ch p ra w , w y ciąg an o w nioski p r a k ty c z n e w polityce ludnościow ej. P r z e d w o je n n y c h p rzy w ó d có w m iejscow ej ludności polskiej, k tó rz y o d g ry w a li p o w ażn ą rolą w p o w o je n n y m życiu p u b lic z n y m w O lsztyńskiem , o dsunięto od

faktycznego k iero w an ia działalnością publiczną, p ro m u ją c w ich m iejsce

n o w y ch liderów , nie obciążonych tr a d y c ją w spółdziałania z w ła d za m i II R z e c z y p o s p o lite j20.

U proszczenia te z aw aży ły na zasadniczych k o n c ep c ja c h całej działalności p ro p a g an d o w e j i w ychow aw czej. W tłoczyły sk o m p lik o w an e p ro b le m y h isto rii W arm ii i M a z u r w s ch em aty , p rz y ję te w ów czas dla całego k r a ju , k tó r e nie liczyły się ze specyfiką losów ty ch z i e m 21. S p ow odow ało to dalsze zubożenie o b razu dziejów W a rm ii i M azur. W obec n iew ielk ich możliwości w y k o r z y s ty ­ w a n ia d ziejów tego regionu, a p rz ed e w s zy s tk im tr a d y c ji polskiego r u c h u narodow ego, dla lan s o w a n ia zu n ifo rm izo w an eg o m o d elu w ychow aw czego dostosow anego do a k tu a ln y c h p o trze b politycznych, zm niejszało się z a in te ­ reso w an ie w ładz p olitycznych i a d m in is tr a c y jn y c h dla a r g u m e n ta c ji h isto ­ rycznej. Szczególnie t r u d n e s ta w a ły się oceny w z a je m n y c h stosunków' m iędzy klasow'ym r u c h e m robotniczym , k tó r y tu ta j nie p osiadał b o g aty ch trad y cji, a p o n a d to by ł p o w ią za n y p rz ed e w s zy s tk im z t r a d y c ja m i niem ieckim i, a p o l­ skim r u c h e m n a r o d o w y m 22. H istoria była w ów czas nie pom ostem łączącym teraźniejszość z d n iem w czorajszym , lecz i n s tr u m e n te m p r o p a g an d y , k tó r y m ia ł w ykazać ogrom p ostępu d okonanego w k ażd ej dziedzinie życia i jego zgodność z p r a w a m i społecznego rozw oju. Możliwości tak ic h w e d u k ac ji p u ­ blicznej d o starczała je d n a k znacznie więcej i n te r p r e ta c ja historii og ó ln o n aro ­ dow ej aniżeli dziejów regionu. P r z y polityce c en traliza cji ró w n ież i nauki, oznaczało to w p r a k ty c e l a t pięćdziesiątych b r a k szers zych możliwości dla lokalnych b a d ań n au k o w y ch , czy szerszej akcji p o p u lary z ac y jn ej.

N ow e z m ia n y przy n ió sł o kres po ro k u 1955, ró w n ież w zw iązk u z ogól­ n y m i p rz e m ia n a m i p o lity czn y m i w p a ń s tw ie polskim. P o n o w n ie stw orzone zostały w a r u n k i p olityczne dla wzm ożenia ak ty w n o śc i św iadom ości h isto ­ rycznej, co z kolei rzu to w ało na przy sp ieszen ie p rz em ia n społecznych i poli­ ty czn y ch ró w n ież i na ty m t e re n ie 2S. Niezbędne sta w a ło się pogłębianie i p o ­ s zerzanie w n io sk ó w w y p ro w a d z a n y c h p rz ed e w szy stk im z oceny procesów narodow ościow ych. C oraz częściej przy zn aw an o , że nie w y s ta rcz y stw ierdzić, iż pom im o p o lity k i g e rm a n iz a cy jn ej ludność polska p rz e trw a ła . U ś w ia d a m ia ­ no sobie również, że n a leży p o d jąć p ró b y odpow iedzi n a d w a zasadnicze p y ­ 20 W h i s t o r i o g r a f i i p o l s k i e j s p r a w y t e , j a k d o t ą d , n i e b y ł y p r z e d m i o t e m b a d a ń . P o t r z e b a z a i n t e r e s o w a n i a s i ę t y m i z a g a d n i e n i a m i j e s t t y m w i ę k s z a , ż e w R e p u b l i c e F e d e r a l n e j N i e m i e c j u ż p r z e d l a t y z o s t a ł y s f o r m u ł o w a n e o c e n y , j e d n o s t r o n n e i k o n t r o w e r s y j n e ' . P o r . n p . C h . T h . S t o l i , D i e . R e c h t s s t e l l u n g d e r d e u t s c h e n S t a a t s a n g e h ö r i g e n i n d e n p o l n i s c h v e r w a l t e n G e b i e t e n Z u r I n t e g r a t i o n d e r s a g e n n a n t e n A u t o c h t o n e n i n d i e p o l n i s c h e N a t i o n , F r a n k f u r t / M a i n — B e r ­ l i n 1968. 21 K o n s e k w e n c j ą t y c h z m i a n b y ł y o g r a n i c z e n i a w d z i a ł a l n o ś c i n a u k o w e j i w y d a w n i c z e j n a t e r e n i e O l s z t y n a , k t ó r e z a h a m o w a ł y k s z t a ł t o w a n i e l o k a l n e g o ś r o d o w i s k a n a u k o w e g o , z o b . S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , o p . c i t . , s . 25—32. 22 W 1956 r o k u w O l s z t y n i e z o s t a ł y p o d j ę t e p r ó b y o d m i e n n e j i n t e r p r e t a c j i t r a d y c j i w a l k i k l a s o w e j i r u c h u n a r o d o w e g o w o k r e s i e r z ą d ó w n i e m i e c k i c h . W y r a z e m t e g o s t a ł y s i ę r ó ż n o r o d ­ n e m a t e r i a ł y o g ł a s z a n e n a ł a m a c h m i e j s c o w e j p r a s y , a p r z e d e w s z y s t k i m w c z a s o p i ś m i e ,,W a r ­ m i a i M a z u r y ” . 23 W y r a z e m n o w e j s y t u a c j i b y ł o o p u b l i k o w a n i e o b s z e r n e g o p r z e w o d n i k a p o w y s t a w i e , k t ó ­ r y w i s t o c i e b y ł s y g n a ł e m i n f o r m u j ą c y m o p r ó b i e n o w e g o s p o j r z e n i a n a p r z e s z ł o ś ć t y c h z i e m , z g o d n i e z ó w c z e s n y m s t a n e m b a d a ń w ś r o d o w i s k u o l s z t y ń s k i m , E . S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , T . G r y g i e r , W a l k a o s p o ł e c z n e i n a r o d o w e w y z w o l e n i e l u d n o ś c i M a z u r i W a r m i i , p r z e w o d n i k p o w y s t a w i e , O l s z t y n 1956.

Pr obl emy p o t oc z n e j ś wi a do mo ś ci hi storycznej ₉₅ tan ia: dlaczego p r z e tr w a ła tylko część ludności etnicznie polskiej i, co sp raw ia, że w d n iu w sp ó łczesn y m jej udział w p o lsk im życiu p u b lic z n y m nie jest pow szechny, a w ś ró d dużej części u t r z y m u ją się tr a d y c je zw iązków z n ie m ­ czyzną?1

P o g łęb io n y a r g u m e n t h is to ry c z n y m ia ł w y w ie ra ć silniejszy niż p rz ed tem w p ły w na u t r w a la n ia p ro cesó w in te g ra c y jn y c h i s tab ilizacy jn y ch . D ostrzeżo­ no w ów czas w przeszłości W a rm ii i M a z u r treści, k tó r e m ogły być w y k o r z y ­ sta n e nie ty lk o dla k o n s e rw o w a n ia z a s ta n y ch u k ła d ó w społecznych, lecz p r z y ­ d a tn e ró w n ie ż dla społeczeństw a b u d u jąceg o n ow ą rzeczyw istość. Rodziło się n o w e z a p o trze b o w a n ie na w iedzę h i s t o r y c z n ą 21. W te d y to u k s z ta łto w a ły się różne ogniw a życia p ublicznego p o p u la ry z u ją c e w zbogacone treś ci h is ­ toryczne. W łaśnie w ty m czasie w O lsztynie zaczął fo rm o w ać się O środek B a d a ń N a u k o w y c h im. W ojciecha K ętrzy ń sk ieg o . M iejscow a rozgłośnia P o l­ skiego R ad ia u ru c h o m iła r e g io n a ln ą W szechnicę R adiow ą, k tó r a p o p u lary z o ­ w ała p rz ed e w s zy s tk im p ro b le m y h istoryczne. W działalności p o p u l a r y z a to r ­ skiej ró ż n y ch o rg an izacji zw iększyło się zain tere so w a n ie h isto rią . Z aczynał się ró w n ie ż k sz tałto w ać p r z y c h y ln y k lim a t dla w p ro w a d z a n ia p ro b le m a ty k i re g io n a ln e j do szkolnej e d u k a c ji histo ry czn ej.

W szystko to s p rz y jało stw o rz en iu w a r u n k ó w u m o żliw iający ch a k ty w i ­ zację m iejscow ego śro d o w isk a historycznego, ja k i rówmocześnie zw iększenie zain tere so w a n ia ty m i p r o b le m a m i w in n y ch ośro d k ach n a u k o w y c h w Polsce. Ale i ty m r a ze m zap o trze b o w a n ie społeczne na treś ci h isto ry czn e było większe niż m ożliwości lokalnego śro d o w isk a historycznego. H isto ry c y olsztyńscy w okresie szczególnie p o m y śln ej k o n i u n k tu r y dla p o p u lary z o w a n ia p r o b le m a ­ ty k i h isto ry czn ej nie byli w sta n ie zaspokoić w szy stk ich p o trze b w ty m z a ­ kresie, nie mogli p rz ed s ta w ić s y n te zy dziejó w tego regionu, u k a zu jąc e j jego przeszłość w całej sw ej zło ż o n o śc i25.

J e d n a k ż e c h a r a k te r p ro p a g a n d y p olitycznej i o k re ślen ie w c ały m jej system ie m iejsca dla h isto rii sp raw iało , że i w ów czas pogłębiała się różnica m iędzy w y n ik a m i b a d a ń n a u k o w y ch , k tó r e s ta r a ły się w coraz to w iększym stopniu u k a zy w a ć złożoność d ziejów W a rm ii i M azur, różnorodność trad y c ji, a p o p u lary z ac ją p ra g m a ty c z n o -p o lity cz n ą, jak ż e często o p iera ją c ą się na u s t a ­ len iach i d ośw iadczeniach z l a t czterdziestych, k tó r a ty lk o w n iew ie lk im sto p n iu u w zg lęd n iała w y n ik i b ad ań n a u k o w y c h z późniejszego o kresu. W d zia­ łalności p o p u lary z ato rsk ie j, ja k rów nież w działalności szkoły, k tó r a z w ięk ­ szyła sw oje z ain tere so w a n ie h is to rią regionu, a k tó r a m ia ła d e cy d u jąc y w p ły w n a k s z tałto w an ie potocznej św iadom ości histo ry czn ej, u trz y m y w a ło się u p ro s z ­ czone i f r a g m e n ta ry c z n e p rz e d s ta w ia n ie przeszłości. Do tego dochodził jesz­ cze k ie r u n e k polem iki z p ro p a g a n d ą p ły n ąc ą z R ep u b lik i F e d e r a ln e j Niemiec. Nie p o d e jm u jąc po lem ik i b ezp o ś red n iej z a r g u m e n ta m i f o rm u ło w an y m i na p o d staw ie całkowicie o d m ie n n e j i n te r p r e ta c ji procesów h isto ry cz n y ch w p u ­ b lik a c ja ch zachodnioniem ieckich, p rz y w y b o rze k i e r u n k ó w b a d a ń i p o p u la ­ ryzacji sta ra n o się o k s z tałto w an ie i u p o w s zech n ian ie o d p ow iednich treści polem icznych. Z d ziejów W a rm ii i M azu r szczególnie tro s k liw ie b ad an o h isto rię społeczności polskiej i zw iązki ty c h ziem z in n y m i o bszaram i po lsk i­

24 E . S u k e r t o w a - B i e d r a w i n a , o p . c i t .

25 P r ó b ą z a s p o k o j e n i a p o t r z e b s p o ł e c z n y c h n a s y n t e z ą d z i e j ó w t e g o r e g i o n u b y ł y s z k i c e z a t y t u ł o w a n e Z d z l e j ó t c W a r m t i i M a z u r , O l s z t y n 1358, w y d a n e p r z y p o m o c y f i n a n s o w e j o l s z t y ń ­ s k i c h z a k ł a d ó w p r a c y .

96 W ł od z im ie rz S ul ej a - W o j c i e c h Wr zesiński

m i 2C. D ostrzeg an e przez n i e k tó ry c h h is to ry k ó w in n e a s p e k ty ow ych w y d a ­ rzeń, w p o p u lary z ac ji p r a w ie całkow icie zaginęły. W św iadom ości p rzecięt­ nego odbiorcy in fo rm a cji h isto ry cz n y ch k sz tałto w ał się zubożony i fr a g m e n ­ ta ry c z n y obraz historii W arm ii i M azur. T r u d n ą sy tu a cję p ogłębiały k łopoty z p rzy g o to w an iem przez historyków 7 s y n te zy d ziejów regio n u , p o p u la rn e j, ale o d p o w ia d ając e j w spółczesnem u s tan o w i b ad ań . D o d a jm y n a m arg in esie, iż po m im o z ro zu m ien ia p o trz e b y tak ieg o o p ra co w a n ia jak i pow ażnego z aaw a n so w a n ia b a d a ń szczegółowych, spraw7a ta nie została p o m y śln ie roz­

w iązana do dnia dzisiejszego 2;.

W szerokim procesie e d u k ac ji h isto ry czn ej niem ożliw e sta w a ło się przeto w y k a za n ie złożoności pro cesu dziejowego. W t e n sposób n a d a l w potocznej św iadom ości u trz y m y w a ło się w ra że n ie o p e ry fe r y jn y m , m ało w7a ż n y m c h a­ r a k te r z e w7y d a rz e ń histo ry czn y ch , jak ie się tu ta j rozgryw7ały. U tru d n ia ło to z arazem w p ro w ad z en ie — w7 sposób m e ry to ry c z n ie całkow icie u zasad n io n y — do p a n te o n u ogólnonarodow ego ty c h dośw iadczeń i w y d a r z e ń z h isto rii W arm ii i M azur, k tó r e na to zasługiw ały. W y cin k o w y c h a r a k te r b a d a ń s p ra w iał, że znaczenie w y d a rze ń , k tó r e działy się w regionie, d la p rocesów p o n a d re g io n a l­ n y c h nie zostało docenione n a w e t przez h is to ry k ó w p ro fes jo n aln y ch , i n te r e ­ su jący ch się in n ą p ro b le m a ty k ą . K a n o n treści h isto ry cz n y ch u sta lo n y w p i e r w ­ szych la ta c h po w y z w o len iu i ich p ra g m a ty c z n o -p o lity cz n y c h a r a k te r ciążył n a d k i e r u n k a m i b a d a ń tak ż e i w lata ch sześćdziesiątych. N a w e t i dzisiaj p o ­ g ląd y te p rz e ła m y w a n e są z d u ż y m i o p o ram i w śro d o w is k u h is to r y k ó w — b adaczy.

Był to je d n a k okres, k ied y życie szło w a r t k im k ro k ie m nap rzó d . Nowe, stabilizujące się społeczeństw o W arm ii i M a z u r dla sw ej p o sta w y w spółczesnej szukało b a rd ziej pogłębionej a r g u m e n ta c ji histo ry czn ej. H isto ria W arm ii i M a z u r d o starczała p rzed e w szy stk im in fo rm a cji o niepow odzeniach polskiej m yśli p a ń stw o w e j, dow odów b r a k u w y o b ra źn i polskich p o lity k ó w i p rz y w ó d ­ ców w ocenie p e rs p e k ty w y w łasnego b y tu p a ń stw o w e g o i n arodow ego. C h a ­ r a k t e r p ro p a g a n d y p a ń stw o w e j, szczególnie w la ta c h siedem dziesiątych, sp rz y ­ jał zaś snuciu ro z w aż a ń nie o ź ró d ła ch p o ra że k i klęsk, lecz p ro w a d ził do w y o lb rz y m ian ia w s zy s tk ic h in fo im a c ji o w ielkości i t r y u m f a c h p a ń s tw o ­

wości polskiej. J e d n a k ż e p o ra żk i po lity k i p a ń stw o w e j wobec ludności

rodzim ej, k t ó r e ta k w y ra źn ie u ja w n iły się w now ej sytuacji, po p o d p isa n iu po ro zu m ien ia z R e p u b lik ą F e d e r a ln ą Niemiec, z d ecy d o w an ie k o ry g o w a ły o p ty ­ m istyczne oceny, w y p ro w a d z a n e z o b razu dziejów rodzim ej ludności polskiej na ty m teren ie. W życiu p u b liczn y m t a k m an ip u lo w a n o histo rią, a b y p r z y ­ nosiła ona dow ody siły, sukcesów, prężności n a r o d u polskiego, także i w p r z e ­ szłości. T ym czasem dzieje W arm ii i M azu r nie d o starczały z b y t w ielu tak ic h a rg u m e n tó w . Ich tragizm , obfitość klęsk i porażek , aczkolw iek w y t ł u m a ­ czonych p ro cesam i o b iek ty w n y m i, nie b y l do stateczn ą zachętą do pog łęb ia­ n ia więzi e m o cjo n aln y ch z tym i w y d a rze n iam i. S e n ty m e n t i r o m a n ty z m u stę-26 B a r d z o i n t e r e s u j ą c y c h i n f o r m a c j i w t e j m i e r z e d o s t a r c z a a n a l i z a t r e ś c i „ K o m u n i k a t ó w M a z u r s k o - W a r m i ń s k i c h ” , a i t a k ż e p o r ó w n a n i e i c h z t r e ś c i a m i h i s t o r y c z n y m i p o p u l a r y z o w a n y m i n a ł a m a c h „ W a r m i i i M a z u r ” , „ G a z e t y O l s z t y ń s k i e j ” , c z y t e ż w r e s z c i e „ S ł o w a n a W a r m i i i M a z u r a c h ” , A n a l i z a d z i a ł a l n o ś c i w y d a w n i c z e j , a p r z e d e w s z y s t k i m s e r i i m o n o g r a f i i l o k a l n y c h , u k a z u j e o g r a n i c z o n y w p ł y w u s t a l e ń b a d a c z y p o l s k i c h n a p o p u l a r y z o w a n e t r e ś c i , 27 O ś r o d e k B a d a ń N a u k o w y c h p r z y g o t o w a ł d w u t o m o w e w y d a w n i c t w o , k t ó r e w p e w n y m s t o p n i u p o w i n n o z a s t ą p i ć t a k ą k s i ą ż k ę . M a s i ę o n o s k ł a d a ć z a r t y k u ł ó w s y n t e t y z u j ą c y c h c a ł o ś ć d z i e j ó w , j a k i s z k i c ó w s z c z e g ó ł o w y c h , d o t y c z ą c y c h w y b r a n y c h z a g a d n i e ń . T o m p i e r w s z y t e g o w y d a w n i c t w a u k a ż e s i ę n a j p r a w d o p o d o b n i e j w r o k u b i e ż ą c y m .

Pr ob le my p o t o c z n e j ś w i a d o m o ś c i hi st orycznej ₉₇ p o w al m iejsca racjo n alizm o w i, n a s tro jo m k o n su m p c y jn y m , p o zytyw istycznym . Społeczeństw o W a rm ii i M a z u r w ty m okresie dyn am iczn eg o ro zw o ju

ró ż n y ch dziedzin życia społecznego chciało w h isto rii znaleźć do d atk o w e

a r g u m e n ty u z as ad n iają ce jego a sp irac je do coraz to w yższego m iejsca w ży­ ciu o g ó ln o n aro d o w y m . S to su n e k do tr a d y c ji h isto ry cz n y ch W a rm ii i Mazur z m ie n ia ł się pod w p ły w e m o b serw acji p ro cesó w zachodzących w ś ró d ludności rodzim ej. E k sp o n o w a n e w życiu p u b liczn y m tr a d y c je n aro d o w o -w y zw o leń cze polskiej ludności rodzim ej nie z n ajd o w a ły p o tw ierd z en ia w b e zp o ś re d n ich k o n t a k t a c h z gru p ą, k tó r a w ocenie w spółczesnych w in n a przecież być ży­ w y m nosicielem ow y ch trad y c ji. Nie p ró b o w a n o p rz y ty m w y ja śn ić p rzy czy n p o s ta w ludności rodzim ej. B ra k jak ie g o k o lw ie k sta n o w isk a p ublicznego władz

p a ń s tw o w y c h w s p ra w ie w y ja zd ó w tej ludności rodził liczne p y ta n ia

i w ątp liw o ści w s p ra w ie oceny całej przeszłości W a rm ii i M azur, a zwłaszcza p o p u lary z o w a n eg o o b ra zu dziejów tego obszaru. Z ach w iało się zaufanie, z j a ­ k im p rz y jm o w a n o tw ie rd z e n ia h isto ry k ó w . U p o w szech n ian e treś ci o d ziejach n a jn o w sz y ch W arm ii i M a z u r nie z n ajd o w a ły p o tw ie rd z e n ia w b ezpośrednich o b se rw a cja ch p o sta w ludności rodzim ej. A rów nocześnie n a u k a historyczna n ie p o trafiła w sposób do stateczn ie p rz e k o n y w a ją c y w y tłu m a c zy ć przyczyn tak ie j sprzeczności.

P o tw ie rd z a ł się w niosek, n ieje d n o k ro tn ie już wcześniej fo rm u ło w an y , o ak ty w iz ac ji treś ci h isto ry cz n y ch w św iadom ości społecznej w o k re sac h g w a łto w n y ch p rz e m ia n p o d sta w o w y c h s tr u k t u r , k o n s ty tu u ją c y c h d a n e zbio­ rowości i w p ły w a ją c y c h na k sz ta łto w a n ie się n o w y c h 2S. W okresie społecznej sta g n ac ji w la ta c h sied em d ziesiąty ch n astąp iło znużenie a r g u m e n ta c ją histo­ ryczną, pogłębione przez wzm ożoną nieufność do tw ie r d z e ń h isto ry k ó w , w y r a ­ sta ją cą w w a r u n k a c h k o n fro n to w a n ia ich z rzeczyw istością. C h a r a k t e r życia publicznego, nie ty lk o zresztą w O lsztyńskiem , w p ły w a ł n a z m n iejs zan ie się z ain tere so w a n ia c ało k ształtem p ro b le m a ty k i h isto rii reg io n aln ej w d z ia łal­ ności p o p u la ry z a to rs k ie j i w ych o w aw czej. Dla tego pro cesu szczególnie n ie ­ bezpieczne m ia ły być k o n se k w e n cje r e fo r m y a d m in is tra c y jn e j, p ro w ad zące do u k s z tałto w an ia n o w y c h g ra n ic w ojew ó d ztw , k tó r e w z d ec y d o w a n y sposób p rz e ła m a ły s ta r e h isto ry czn e g ran ice regionów . P ro w ad z iło to do znacznego zm n iejszen ia f u n k c ji p ra g m a ty c z n y c h h isto rii w ogóle, nie tylko dziejów r e ­ g ionalnych. Być może w iąże się to w jak im ś sto p n iu z n ie d o s trz eg a n iem faktu,

że ja k p isał J e r z y Szacki, Przeszłość nie poucza n as o tym , jak i św ia t być

p o w in ien —. Ale m y śląc o przyszłości nie m o żem y od przeszłości ab strah o w ać, c ało k ształt p rz e ję ty c h od p o p rz ed n ich pokoleń okoliczności w y znacza bow iem g ran ice naszego działania, określa szanse realizacji naszego id e a łu ” 25. Dopiero ■wydarzenia d ru g ie j połow y 1980 ro k u w ykazały, ja k w ie lk ą fu n k c ję w w y ­ ch o w an iu p o lity czn y m w spółczesnego P o la k a o d g ry w a je d n a k tr a d y c ja h is to ­ ryczna, nie u fo rm o w a n a w sposób p r a g m a ty c z n y przez w a r s t w y rządzące, lecz u k s z tałto w an e n a tu r a ln ie , przez k o lejn e pokolenia. P o tw ie rd za ło się w ó w ­ czas z ain tere so w a n ie dla h isto rii jak o d y sc y p lin y n a u k o w e j f o rm u łu ją ce j oceny, wnioski; re k o n s tr u u ją c e j przeszłość w w y n ik u b a d a ń źródłow ych, a nie zależności od p o trze b w ła d z politycznych.

A zatem , ja k w y g lą d a ją w św ietle p r z ep ro w a d z o n y ch b a d ań , n ie k tó re

28 P o t w i e r d z a j ą t o b a d a n i a p r z e p r o w a d z o n e p r z e z J . P o s s a r t , o p . c i t . o r a z B . S z a c k ą , o p . c i t .

29 J . S z a c k i , o p . c i t . , s . 56.

98 W ł o d z i m i e r z Su l ej a - W o j c i e c h Wr zesiński

e le m en ty w spółczesnej św iadom ości histo ry czn ej m ieszk ań có w W a rm ii i M a­ zur?

P rzejś cie do o m aw ia n y ch k o n k r e tn y c h re zu lta tó w , w y p ły w a ją c y c h z a n a ­ lizy odpow iedzi n a poszczególne p y tan ia , n a le ży jed n a k , ja k sądzim y, p o p rz e ­ dzić c h a r a k te r y s t y k ą b a d a n e j pop u lacji. W w y n ik u an k ie to w an ia , p r z y p o m n ij­ m y raz jeszcze, u zy sk an o ogółem 3328 ank iet. W g ru p ie tej p rz ew a ż ały k o b iety — nieco pow yżej 50%. Sto su n k o w o r ó w n o m ie rn y by ł n a to m ia s t p o ­ dział na poszczególne g r u p y w iek u . P o n a d 30% odpow iedzi u zy sk an o w g r u ­ pie pom iędzy 20 a 30 r o k ie m życia, po około 15% — w g ru p a c h : od 16 do 20 r o k u życia, a ta k ż e p om iędzy 30 a 40 oraz 40 do 50 lat. D w ie o sta tn ie g ru p y w ieku, m ieszczące się w prz ed z ia łac h od 50 do 60 i pow yżej 60 la t b y ły n a j ­ m niejsze, objęły b o w iem po około 10o/o bad an ej populacji. W ystąpiły, rzecz jasna, i k o n k r e tn e różnice. P rz y k ła d o w o w R eszlu g r u p a do 20 ro k u życia o b e jm o w a ła 18,8% b ad an y c h , podczas gdy w Szczytnie ta sam a g ru p a sta n o ­ wiła jed y n ie 12,6%. W S zczytnie znacznie liczniejsza była n a to m ia s t g ru p a w iek u w p rzed ziale 30—40 lat (19,4%), gdy ta sam a g r u p a w Reszlu o b ejm o ­ w a ła ty lk o 13,9%.

In tere s u jąc y , ja k sądzim y, jes t też obraz b a d a n e j zbiorow ości pod w zglę­ dem pochodzenia społecznego (k ierow ano się ro d o w o d em ojca). T u ta j różnice b y ły już znacznie większe. I tak, podczas b a d a ń pilo tażo w y ch było 40% osób pochodzenia robotniczego, w Szczytnie 50,2%, a w Reszlu aż 57,4%. P ro c e n t osób pochodzenia chłopskiego b y ł zbliżony — w ynosił około 30. Z in te li­ gencji w yw odziło się 20% a n k ie to w a n y c h w czasie b a d a ń pilotażow ych, 16,3% w Szczytnie i ty lk o 8,95% w Reszlu, z w a r s tw y rzem ieślniczej odpow iednio 8%, 3% i 2,65%. O dnotow ano isto tn e ró żnice co do sto p n ia w y k ształcen ia. Podczas b a d a ń pilo tażo w y ch 3% osób nie posiadało ukończonego w y k ształcen ia podstaw ow ego, w Szczytnie — 6,1%, a w R.eszlu 8,4%. Szkołę p o d sta w o w ą ukończyło odpow iednio: 18%, 23,3% i 27,7%; zasadniczą z aw o d o w ą — 10°/», 13,5% i 16,l°/o. N ajliczniejsza b y ła g ru p a z w y k s zta łc en ie m ś re d n im (zarówno ogólnokształcącym , ja k i zaw odow ym , a ta k ż e osoby uczęszczające jeszcze do tego ty p u szkoły) — 32%, 45,4% i 38,7%. N ajm n ie j liczna g r u p a posiadała ś w ia d e ctw a u k o ń c ze n ia szkół p o m a tu r a ln y c h — 4°/o, 2,7% i 1,9%. W y k sz ta łc e ­ nie wyższe n ieukończone d e k la ro w a ło 23%, 2,9% i 2,7%, a w y k s ztałcen ie wyższe 10%, 6,3% i 4,3%.

P rz e g lą d p o d sta w o w y c h d a n y ch o r e s p o n d e n ta c h k o ń czy m y in fo rm a cja m i 0 p ro p o rc ja c h pom iędzy poszczególnymi g ru p a m i ludnościow ym i. W trak c ie p ro w a d ze n ia b a d a ń zetk n ęliśm y się p rz ed e w s zy s tk im z o siedleńcam i (łącznie z osobami w yw odzącym i się z rodzin osiedleńców) — g r u p a ta stan o w iła 71,7% całej b a d an e j populacji. R e p atrian c i stan o w ili 17,6%, a u to c h to n i 7,3%, n a to m ia s t 4,4% r e s p o n d en tó w pochodziło z rodzin m ie szanych.

W edług sam ooceny r e sp o n d en tó w ich sta n w iedzy o przeszłości W arm ii 1 M a z u r jest w ysoki. I t a k p rz y p y ta n iu dotyczącym znajom ości osób zw ią­ z anych z h isto rią tego re g io n u z d ecy d o w an a większość b a d an e j pop u lacji (W-55%, M-71,5%, S-85% s°) z ad e k la ro w a ła znajom ość postaci, k tó r e zaw aży ły sw ą działalnością na h isto rii ty c h ziem. P o w ta rz a się to p rz y in n y ch szczegóło­ w y ch analizach. P rzek o n an ie, iż zna się histo rię W arm ii i M azu r rośnie w ra z z poziom em w y k ształcen ia oraz w zależności od m iejsca zam ieszkania: p o ­ ziom w iedzy d e k la ro w a n e j o historii re g io n u n ajn iższy jes t na wsi, n a j ­

w yższy w mieście w ojew ódzkim . N ależy p rz y ty m po d k reślić, iż w tra k c ie b a d a ń nie stw ierdzono, by sta n w iedzy d e k la r o w a n e j w ś ró d ludności rodzim ej w y k ra c z a ł poza poziom d e k la r o w a n y przez p o zo stały ch m ie sz k ań c ó w wsi. Ze z w a r ty m i sk u p isk a m i ludności ro d zim ej s ty k a liś m y się w g ru n cie rzeczy jed y n ie n a wsi, p rz eto wszędzie tam , gdzie będzie m o w a o ludności w ie j­ skiej, w nioski w y p ro w a d z a n e z an alizy jej w y p o w ied zi dotyczyć będą ty m sa m y m ro d o w ity ch m ieszk ań có w W arm ii i M azur. D o d a jm y n a m arginesie, iż w y p ro w a d z a n e stąd w n io sk i w m n ie jsz y m stopniu mogą dotyczyć sy tu acji is tn iejącej n a pozostałych o b sz a ra c h z am ieszk ały ch przez p o lsk ą ludność ro d zim ą (Śląsk Opolski, Babim ojszczyzna, Złotowszczyzna), gdzie zw iązki z k u l t u r ą i tr a d y c ją p o lsk ą były o w iele żywsze. P r z y d e k la r o w a n iu sta n u w ied zy w y s tę p o w a ło ró w n ież w y ra ź n e zróżnicow anie pokoleniow e. N a j le ­ piej, w e d łu g samooceny, o p ro b le m a c h historii re g io n u p o in fo rm o w an e są d w ie g r u p y w iekow e: p om iędzy 30 a 40 r o k iem życia oraz m iędzy 50 a 60 rokiem życia. I odw ro tn ie; n a jn iż szy poziom d e k la ro w a ła m łodzież w w iek u od 16 do 20 lat.

W d otychczasow ych b a d an iac h , po m im o zm o d y fik o w a n ia k w e s tio n ariu s z a badawczego, nie w p e łn i zdołaliśm y określić stopień różnicy m iędzy d e k la r o ­ w a n y m s ta n e m w ied zy a jej fa k ty c z n y m poziomem. M im o niedoskonałości naszych r e z u lta tó w pod ty m w zględem m ożna je d n a k zaobserw ow ać, iż sta n d e k la r o w a n y by ł dużo w yższy od w ied zy rzeczyw istej. C iek a w y c h w niosków

w ty m zakresie d o starczy ły p y ta n ie dotyczące różnic h isto ry cz n y ch

m iędzy W arm ią a M azuram i. Podczas gdy 70% re s p o n d e n tó w podczas b a d a ń sondażow ych i p o n a d 40% w czasie b a d a ń w e ry f ik u ją c y c h d ek laro w ało , że różnice w przeszłości d ziejów W arm ii i M a z u r dostrzega, to jed y n ie zaledw ie У4 (S-250/», M-lS'/o, W-15%) p o tra fiła w skazać n a jak ie k o lw ie k d o w ody m ó w ią ­ ce o rzeczy w isty ch ró żnicach. N ajczęściej w s k az y w a n o n a różnice e tn o g r a ­ ficzne i w yznaniow e. S to p ień d ostrzegania rzeczyw istych różnic w z ra s ta ł w m iarę, ja k m ieliś m y do czynienia z lu d źm i starszym i. U w agę z w rac a ł fakt, że różnice o w e częściej d o strzeg ali m ieszk ań cy wsi. W y d a je się, że n a ­

leży t u stw ierdzić, iż w iedza o różnicach h isto ry cz n y ch m iędzy W arm ią

a M a z u ra m i jesl w d u ż y m sto p n iu re z u lta te m o b serw acji b ezpośrednich, po osiedlenia się n a ty ch te re n a c h , a nie w ied zy n a b y te j z in n y ch źródeł i n f o r m a ­ cji. Nie dotyczy to osób z w yższym w y k ształcen iem , k tó r e n ieje d n o k ro tn ie w sposób p e łn y różnice owe p o tra fiły uzasadnić. W śró d poszczególnych a r g u ­ m e n tó w p r z y ta cz a n y ch dla u d o k u m e n to w a n ia odrębności t y c h regionów n a o sta tn im m iejscu (z w y ją tk ie m b a d ań p ro w a d zo n y c h n a t e re n ie Szczytna) p las o w a ł się a r g u m e n t ich o d m ie n n y c h losów histo ry czn y ch . Z aled w ie od 4,5% do 8,5% resp o n d en tó w , k tó rzy dostrzegali owe różnice, o d w o ły w ało się do tego a rg u m e n tu .

Szczególnie n iek o rz y stn ie ry s o w ała się rozbieżność m iędzy s ta n e m d e k la ­ r o w a n y m a w iedzą fak ty c zn ie p o sia d an ą w ś ró d licznie r e p re z e n to w a n y c h w n a s z y ch b a d a n ia c h (głównie pilotażow ych) nauczycieli, o d b y w a jąc y ch s t u ­ dia w W yższej Szkole Pedagogicznej w Olsztynie. W łaśn ie p o śró d n ic h u d e r z a ­ jąco w ysoki by ł odsetek osób, k t ó r e d e k la r o w a ły znajom ość d ziejó w W a rm ii i M azur, bez p o tw ierd z en ia tego s ta n e m fak ty czn y m . Z konieczności o g ra n i­ czamy się do przytoczenia jed y n ie k ilk u p rz y k ła d ó w . Poniżej śre d n iej u s t a ­ lonej w odniesien iu do całej p o p u lac ji b y ła w ś ró d n ic h znajom ość fa k tó w m ó w iący ch o zw iązk u m ięd zy P ie n ię ż n y m a „G azetą O lsz ty ń sk ą ” . Poniżej przeciętnej dla w szystkich b a d a n y c h b y ła w tej g ru p ie znajom ość h isto ry cz ­