Nowak, Zenon
"Die Gotlandfeldzüge des Deutschen
Ordens 1398-1408", Friedrich
Benninghoven, "Zeitschrift für
Ostforschung" 13, 1964, h. 3 :
[recenzja]
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 124-128
1965
sporządzone przez In fla n tc zy k a A ndrzeja M eyera w 1770 r. P o d ró żn ik o cen ia K n ip a w ę jak o n a jp ięk n iejszą część K rólew ca, zw raca ta k że u w a g ę na szc z eg ó l ną a k ty w n o ść p o lsk ich Ż ydów w h a n d lu k r ó le w ie c k im 12. D ru g im sp ra w o zd a w cą je s t A n g lik J oh n Carr. J eg o in fo rm a cje są m n iej ciek a w e.
R oczn ik za w iera r ó w n ież k ilk a w sp o m n ie ń p o śm iertn y ch — o h isto ry k u arch itek tu ry K ró lew ca F ry d ery k u L a h rsie oraz o g eo g ra fie P ru s W sch od n ich — H a n sie M o rten sen ie 13. D zia ł r ec e n z y jn y tom u je s t b ardzo ub ogi i n ie p rzy n o si n iczeg o ciek a w szeg o .
T a d e u s z G ry g ie r
F ried rich B e n n i n g h o v e n , D ie G o tla n d fe ld zü g e d e s D e u tsc h e n O rd e n s
1398— 1408, Z eitsc h r ift fü r O stforsch un g, Jg. 13, M arb urg/L ahn 1964, H. 3,
ss. 421—477.
W y p ra w a za k o n u krzy ża ck ieg o na G o tlan dię w 1398 r. i okres je g o p a n o w a n ia nad tą w y sp ą n a leżą do n a jw ięk sz y c h o sią g n ię ć m ilita rn y ch K rzyżak ów . T em a to w i tem u p o św ię cił w 1887 r. jed y n ą w ię k sz ą p racę O. K e h l e r t 1, w któ rej jed n a k g łó w n ą u w a g ę z w ró c ił na a sp ek t p o lity c zn y teg o zagad n ien ia. N a to m ia st F. B e n n i n g h o v e n za ją ł się w n in ie jsz y m stu d iu m n ie d o strze żo n ą dotąd — i chyb a bardziej in ter e su ją c ą i w a żn ą — stroną m ilita rn ą p roblem u g o tla n d zk ieg o Z akonu w la ta c h 1398— 1408. Z badanie jej, d zięk i d o stęp n em u a d o ty ch cza s n a le ż y c ie n ie w y k o rzy sta n em u m a ter ia ło w i źród ło w em u , p o z w o li d op iero na u k a za n ie s ił w o jsk o w y c h i ich o rg a n iza cję w p a ń stw ie k rzy ża ck im u szczy tu rozk w itu . A u to r je st p red y sty n o w a n y do p o d jęcia teg o opra co w a n ia , p o n iew a ż o p u b lik o w a ł ju ż a rty k u ł d o ty czą cy liczb y i po d zia łu s ił w o jsk o w y c h u sch y łk u śred n io w iecza , na te r en ie in fla n c k ie j g a łę z i zakonu k r z y ż a c k ie g o 2. N a le ży te ż dodać, że p o w y ż sz e stu d ia sta n o w ią c zęści p rzy g o to w a n ej w ię k s z e j p u b lik a cji, d o ty czą cej w o jsk o w o ści Z akonu. P o d sta w ą źró d ło w ą n in iejszeg o stu d iu m b y ł m a ter ia ł d ru k ow an y, ro zsia n y w różn ych p u b lik a cja ch d o ty czą cy ch d ziejó w p a ń stw a k r zy ża ck ieg o i H anzy, zw ła szcza w k się g a ch c zy n sz ó w i r a ch u n k ó w , oraz w m n iejsz y m stop n iu m a ter ia ł ręk o p iśm ie n n y z A r c h iv la g e r w G ety n d ze i z W o jew ó d zk ieg o A rch iw u m P a ń stw o w e g o w G dań sk u (K s ię g a k o m tu r s tw a g d a ń sk ie g o ).
R ecen zo w a n e stu d iu m dzieli s ię n a sze ść rozd ziałów , n ie lic z ą c k r ó tk ieg o w stęp u i za k o ń czen ia , z k tó ry ch p ie r w sz y w p ro w a d za czy teln ik a w o góln ą s y tu a c ję p o lity czn ą w zle w isk u B a łty k u w ko ń cu X IV w ie k u oraz p rzed sta w ia p rzy czy n y z a jęcia G o tla n d ii przesz Zakon. N a to m ia st w sz y s tk ie n a stęp n e ro zd zia ły zajm u ją s ię k o le jn y m i a k cja m i, z w ią za n y m i ze zd ob yciem i u trz y
-12 U w a g i M eyera p o k ry w a ją s ię w ty m za k resie z ra p o rta m i rezy d en tó w p o lsk ich w K ró lew cu .
13 H. M o r t e n s e n z w ią za n y b y ł z b ad an iam i r eg io n a ln y m i P ru s przez n ieza k o ń czo n ą trz y to m o w ą pracą D ie B e sie d lu n g d e s n o r d ö stlic h e n O s tp r e u s -
sen s z u B eg in n d e s 17. J a h rh u n d ert.
1 O. K e h l e r t , D ie In se l G o tla n d im B e s itz d e s D e u tsc h e n O rd en s, A ltp re u ssisc h e M o n a tssch rift, Bd. 24. 3 887, ss. 385— 443. P o n a d to n a le ż y w y m ien ić a r ty k u ł E. K u t o w s k i e g o , Z ur G e sc h ic h te d e r S ö ld n e r in d e n H e e re n
d e s D e u tsc h e n O rd e n s ta a te s in P r e u s se n b is z u m e r s te n T h o rn e r F rie d e n ,
O b erlä n d isch e G e sch ich tsb lä tter, H. 14, 1912, w k tó ry m p o ś w ię c ił o so b n y rozd ział o z a c ię in y c h w w y p r a w a ch go tla n d zk ich (ss. 144— 152).
2 F. B e n n i n g h o v e n , P ro b lem e d e r Z a h l u n d S ta n d o r tv e r te ilu n g d e r
liv lä n d is c h e n S tr e itk r ä f te im A u s g e h e n d e m M itte la lte r , Z eitsc h r ift fü r O st
fo rsch u n g , Jg. 12, 1963, ss. 601— 622.
ttiam em w y sp y przez K rzy ża k ó w , a m ia n o w icie: w y p r a w ą k rzy ża ck ą w 1398 r., zabezp ieczen iem w y sp y przez Z akon w la ta c h 1398— 1403, w y p r a w a m i k ró lo w ej M ałgorzaty w 1403 r. i k rzy ża ck im i w 1404 r., w y d a tk a m i Z akon u z w ią za n y m i z p o lity k ą go tla n d zk ą w c a ły m d z ie sięc io le c iu (1398— 1408).
W k o ń cu X IV w ie k u na p ó łn o cy E uropy p o w sta ł n o w y u k ład s ił p o lity c z n ych i m ilita rn y ch . M ałgorzata, k r ó lo w a D a n ii i N o rw eg ii, ro zp oczęła w a lk ę 0 zje d n o c z en ie w sw y m ręk u ta k że S z w e cji, w któ rej p a n o w a ł w ó w cz a s A lbrech t, k siążę m ek lem b u rsk i. Z w y c ię s tw o nad A lb rech tem pod F a lk o ep in g w 1389 r. i je d n o cz e śn ie je g o u w ię z ie n ie , sp o w o d o w a ło z a ję cie S z w e c ji p rzez M ałgorzatę, oprócz S zto k h o lm u , k tó ry u d ało się u trzy m a ć M ek lem b u rczyk om , m im o o b lę ż e n ia w o jsk du ń sk ich . T rzy k r a je sk a n d y n a w sk ie z n a la z ły s ię pod w ła d zą M ałgorzaty, zjed n o czo n e o sta te c zn ie a k tem u n ii k a lm a rsk iej w 1397 r. M iasta h a n ze a ty c k ie M ek lem b u rg ii, R ostok i W ism ar, p rzy p om ocy flo ty k a p ersk iej, z o rg a n izo w a ły d o w ó z ż y w n o śc i d la z w o len n ik ó w A lb r e ch ta o b lę żonych w S zto k h o lm ie. Z ałoga te j flo ty sk ła d a ła się z lu d zi p o ch o d zą cy ch n ie ty lk o z M ek lem b u rg ii, a le ta k że z te r en u P om orza, D a n ii i S z w e cji. Od s w e g o za jęcia n a z y w a li s ię b raćm i w ita lijsk im i. W ita lijczy cy , tru d n ią c s ię rozb ojem , sta li się w k r ó tc e p rzeszk o d ą dla h a n d lu n a B a łty k u . W 1394 r. z a ję li w y sp ę G o tla n d ię i jej je d y n e m ia sto i w ię k s z y p o rt W isb y , b yła to odtąd ich g łó w n a sied zib a. P o za w a rciu p o k o ju m ięd zy A lb rech tem i M ałgorzatą w 1395 r., w w y n ik u k tó reg o w y sp a p rzy p a d ła p o p o ło w ie obu stronom , w ita lijc z y c y , jak o sp r zy m ierzeń cy A lb rech ta , n ie o p u ścili w y sp y . W ręk ach flo ty w ita lijsk ie j zn a la z ła się k o n tro la p ó łn o cn eg o M orza B a łty c k ie g o , c a łeg o h a n d lu z m ia sta m i R u si oraz p orty A b o i W iborg w Z atoce F iń sk ie j. Z a a ta k o w a li ta k ż e p o sia d ło śc i Z ak on u w In fla n ta ch . B isk u p stw o d crp a ck ie w ca ło śc i p rzeszło n a str o n ę w ita lijsk ą .
W y p ra w a k rzy ża ck a na G o tla n d ię n a stą p iła na sk u te k trzech p rzyczyn , a m ia n o w icie: 1) z p o w o d u zn iszczen ia o g n isk a ro zb o jó w na B a łty k u , u tru d n ia ją c e g o h a n d el r ó w n ież k u p co m m ia st p ru sk ich , 2) w w y n ik u za b ezp ieczen ia zie m k rzy ża ck ich (In fla n t) przed w ita lijc z y k a m i oraz 3) z p r z y cz y n y n a jisto t n ie jsz ej — zu p ełn ie n ie d o cen io n ej przez B e n n i n g h o v e n a — ch ęcią z a jęcia w y sp y , w a ż n e g o p u n k tu str a te g icz n e g o na B a łty k u , k tó ry m ia ł za p ew n ić Z a k o n o w i p a n o w a n ie w p ó łn o cn ej c zęści B a łty k u . E k sp ed y cja n a G o tla n d ię w y r u sz y ła 17 m arca 1398 r. z G dań sk a, w lic z b ie 4000 osób i 400 kon i. A u to r sto i na sta n o w isk u , że w lic z o n o tu ró w n ież za ło g i 84 sta tk ó w . W w y p r a w ie u c z estn icz y ło 50 r y cerzy zak onn ych . O gółem — w e d łu g autora — b y ła to Vs całej arm ii p a ń stw a k rzy ża ck ieg o . J e śli w ię c Z akon zd e cy d o w a ł s ię u żyć ta k iej siły , m im o n ie u p o rzą d k o w a n y ch je szc z e sto su n k ó w z P o lsk ą i L itw ą , to operacja g o tla n d zk a m ia ła o d egrać w a ż n ą rolę w je g o o góln ej p o lity ce. L iczb a w o jsk i flo ty w sk a zu je , ż e K rzyżak om ch od ziło o b ły s k a w ic z n e za jęcie w y sp y i szy b k i p o w r ó t do P ru s, d la te g o w o js k o ich u d er z y ło od stro n y m orza 1 ląd u n a W isb y — je d y n e m ia sto i w ię k s z y p o rt na w y sp ie . W ojska, k tó re z a a ta k o w a ły od lą d u , w y lą d o w a ły w p o r c ie V ästergarn , 25,9 km na p o łu d n ie od W isby. W isb y i trzy in n e w a r o w n ie , zn a jd u ją c e się n a G o tla n d ii, z o sta ły szy b k o zdobyte, a w sz y s c y w ita lijc z y c y o p u śc ili w y sp ę i pod karą śm ierci zo sta li zm u szen i do za p rzesta n ia rozboju. P o w r ó t d o P ru s n a stą p ił już 25 k w ie tn ia . D la z a b e zp ie cz e n ia zd ob yczy p o zo sta ło n a w y s p ie 3 za k o n n y ch i 300 zbrojnych w r a z ze 100 koń m i.
P o zd ob yciu G o tla n d ii, Z akon rozp oczął sta ra n ia o p ra w n e u sa n k c jo n o w a n ie sw e j a k c ji zb ro jn ej. R o zp o częto p e r tr a k ta c je z A lb rech tem , k tó r y od d ał w y sp ę K rzyżak om w z a sta w za 10 ty s. n o b ló w a n g ie lsk ic h (co m n iej w ię c e j r ó w n a się ty le ż g rzy w ien ). Z akon p o szed ł w ię c u tartą drogą, szu k a ją c g w a r a n c ji u teg o , k tó ry n ie b y ł ju ż jej p ra w y m d zied zicem . D la te g o w y w o łu je z d ziw ien ie, zd a n ie
autora, że p r e te n sje k ró lo w ej M ałgorzaty, p ełn o p ra w n ej d zied ziczk i w y sp y , b y ły n ie u za sa d n io n e, g d y ż Z akon zd ob ył ją przecież na rozb ójnik ach . K rzy żakom zaś m ia ło chodzić je d y n ie o z a b ezp ieczen ie sw o ich w y d a tk ó w , choć n ie d op uszczali do u reg u lo w a n ia te j sp r a w y drogą rokow ań, m im o n a leg a ń M ałgorzaty. B e n n i n g h o v e n tw ie r d z i, że p o lity k a Z akonu w za k resie G o tla n d ii zn a jd o w a ła się pod w y r a źn y m w p ły w e m w ie lk ic h m ia st pruskich. W ydaje się to jed n a k m ało p raw dop od obn e, g d y ż rola p o lity czn a ty ch m iast przed G ru n w a ld em była n ie w ie lk a .
M ałgorzata p ró b o w a ła w 1403 r. o d zysk ać G o tla n d ię zb rojnie, a le bez w ię k sze g o p o w o d zen ia , m im o że atak w o jsk u n ii k a lm a rsk iej n a stą p ił w lis to pad zie, w n ied o g o d n y m dla Z ak onu czasie. W p ra w d zie w y sp a zo sta ła za jęta c a łk o w icie, a le b e z W isby. P o siłk i K rzy ża k ó w w y r u sz y ły na w io s n ę 1404 r. w s ile 3700 osó b i o k o ło 500 kon i, w ty m 2000 zbrojnych . S iły k rzy ża ck ie b y ły m n iej w ię c e j ta k ie, ja k w 1398 r. F lo ta sk ła d a ła się z 60 jed n o stek , co w y s ta r czało do b lo k a d y ca łej w y sp y . D ru ga e k sp ed y cja n a stą p iła w k w ie tn iu 1404 r. W yruszyła ona z d w ó ch p ortów — G d ań sk a i B a łg i. 50— 60 sta tk ó w p o p ły n ęło na G o tlandię, w io zą c og ó łem 690 zbrojnych, 438 koni, 49 w o z ó w b ojow ych , r a zem z załogą o k oło 2000 osób. E k sp ed y cje te za p e w n iły o sta te c zn ie spokój w y sp ie.
D o p iero w 1407 r. K rzyżacy, pod w p ły w e m n a r a sta ją c e g o k o n flik tu z p a ń stw em p o lsk o -lite w sk im , zgo d zili s ię n a p ertra k ta cje z M ałgorzatą i E ry k iem P om orskim , o sta teczn ie za k o ń czo n e w 1408 r., k ie d y Z akon zd e cy d o w a ł się oddać G o tlan dię za o d szk o d o w a n iem 9 tys. n o b li a n g ie lsk ic h . N a ty m p ro jek ty w ie lk ie j p o lity k i b a łty ck ie j Z akonu w y g a sły na za w sze.
W zw ią zk u z w y p r a w a m i g o tla n d zk im i B e n n i n g h o v e n p o sta n o w ił p rzea n a lizo w a ć w o g ó le m o żliw o ści m ilita r n e Z akon u o koło 1400 r. Ta część p ra cy (ss. 436— 443) w y d a je s ię n a jce n n iejsz y m w k ła d em autora d o d ziejó w w o jsk o w o ści p a ń stw a krzy ża ck ieg o w o k r e sie p o lity k i g o tla n d zk iej Z akonu. U sta la on liczeb n o ść w o jsk a i je g o podział, w y n ik a ją c y z w y so k o śc i w k ła d ó w po szczeg ó ln y ch grup sp o łe cz e ń stw a p a ń stw a k rzy ża ck ieg o . S w o je bad ania rozp oczął od o b licza n ia zak on n ego r y cerstw a . P o d sta w o w e źródło s ta n o w iły w y k a z y k o n w e n tó w p o szczeg ó ln y ch o k ręg ó w k o m tu rstw , w ó jto s tw i p ro k u - r a to rstw p a ń stw a k rzy ża ck ieg o , i m im o ty ch n ie p e łn y ch sp isó w u d a ło się u sta lić, że w 31 ok ręg a ch b y ło og ó łem 426 ry cerzy zak on n ych , 22 chorych i sta rcó w oraz 56 k się ży k rzyżack ich . D la o b liczen ia n a to m ia st b ra ci słu ż e b nych, u w a ża n y ch za trzecią k la sę Z akonu, n ie za ch o w a ły się źródła, a le autor p o słu g u ją c s ię m eto d ą p o ró w n a w czą d o sz ed ł do w n io sk u , że sto su n e k m ięd zy g rupą ry cerzy a braci słu żeb n y ch Z akon u w y ra ża ł s ię ja k 1 : 8 , w y n o s ił w ię c 3200 braci słu żeb n y ch . N a jw a ż n ie jszą część sił Z akon u sta n o w iły słu żb y w o j s k o w e (D ie n ste n ), do k tó ry ch zob o w ią za n i b y li ry ce r z e i ch ło p stw o p a ń stw a k rzyżackiego. L iczb a ich się g a ła 5871V2. U sta le n ia dla tej k a teg o r ii w o js k w y d a ją s ię n a jp e w n ie jsz e , g d y ż autor d y sp o n o w a ł tu zn a k o m itą bazą źród łow ą, dotąd do ty ch c eló w z u p e łn ie n ie w y k o r z y sta n ą , w p o sta ci w ie lk ie j k się g i czy n szó w za la ta 1414— 1422 i 1437— 1438. D a n e te, m im o że p och od zą z okresu po W ielk iej W ojn ie, m ożn a o d n ieść ta k że do roku 1400, ja k w sk a zu ją na to s p isy słu żb z te ren u k o m tu r stw a g d a ń sk ieg o o k o ło 1400 r. (K s ię g a k o m tu r s tw a
g d a ń sk ie g o ) w p o ró w n a n iu z a n a lo g iczn y m i w y k a z a m i, za w a rty m i w W ie lk ie j k s ię d z e c zy n s zó w . N a jw ię k szą w ą tp liw o ść b u dzą u sta le n ia B e n n i n g h o v e n a d o ty c z ą c e k o n ty n g e n tó w z p o szczeg ó ln y ch te r y to r ió w czterech b isk u p stw
pruskich: c h e łm iń sk ieg o , p o m eza ń sk ieg o , w a r m iń sk ie g o i sa m b ijsk ieg o , do czego ta k że p r z y słu ży ł s ię sk ą p y m a ter ia ł źró d ło w y . O m a w ia ją c to za g a d n ien ie au tor p o p e łn ił jed n a k sze r eg b łę d ó w zw ią za n y ch w o g ó le z o rgan izacją i o b o w ią zk a m i w o js k o w y m i m ieszk a ń có w , u p o sa żen ia b isk u p ó w i k a p itu ł.
A u to r ła tw o u str z eg łb y sią od ich p o p ełn ie n ia , g d y b y za p o zn a ł sią z pracą B. P o s c h m a n n 3. D la te g o te ż k o n ty n g e n t 1500 zb rojn ych z w sz y stk ic h te r y to r ió w b isk u p stw p ruskich m o że b y ć p r z y ję ty je d y n ie ja k o liczb a o rien ta cy jn a . P o z o sta ł do o m ó w ien ia jeszcze k o n ty n g e n t 6 w ie lk ic h m ia st: C hełm n a, Toru nia, E lbląga, G d ań sk a, K ró lew ca , S ta re g o M iasta, K n ip a w y i B ra n iew a . C h ełm n o n ależą ce ty lk o n o m in a ln ie do w ie lk ic h m ia st, n ie w y sta w ia ło odd ziału zb rojnych, le c z w z a stę p stw ie te g o d a w a ło je d y n ie k w o tą p ie n ięż n ą . Z adaniem za ś m n iejsz y c h m ia ste c ze k b y ła ob ron a je d y n ie w ła s n y c h fo r ty fik a c ji. W ysok ości k o n ty n g e n tó w w ie lk ic h m ia st k sz ta łto w a ły p o trzeb y k o n k retn ej sy tu a c ji w o je n n e j Z akonu . K o n ty n g e n ty te o p iera ły sią na za ciężn y ch , a le w czasach przed W ielk ą W ojną, ty lk o spośród m ie szk a ń c ó w m ia st p ru sk ich . M o żliw o ści te dla p rzeło m u X IV /X V w ., w e d łu g B e n n i n g h o v e n a, sięg a ją lic z b y 1963 za ciężn y ch . O gółem w ię c s iły w o js k o w e o k oło 1400 r. w y n o s iły 12 961 zb rojn ych , sp ośród k tó ry ch — w e d łu g B e n n i n g h o v e n a — w p o le m o g ło w y r u sz y ć 9735 zb rojnych , a reszta p o z o sta w a ła w k ra ju d la obrony za m k ó w i m ia st. U z y sk a n e w y n ik i au tor p r z ed sta w ił k a r to g r a fic z n ie (3 m ap k a). Z esta w ie n ia te p r z y n io sły c ie k a w e sp o strzeżen ie, że gros s ił Z akonu r o zm ie sz czo n y ch b y ło w ok ręg a ch p ołożon ych n ad m orzem , od G d ań sk a do K rólew ca. T o o c z y w iś c ie w y p ły w a ło p o c zęści z p o lity k i o sa d n iczej Z akonu, a p o części z p o w o d u o p e r a ty w n o ści w o jsk a , g o to w e g o w y r u sz y ć n a L itw ę czy n a P o lsk ę w za leżn o ści od p otrzeb y. W m n iejsz y m sto p n iu s iły k r z y ża c k ie rozłożon e b y ły w p o łu d n io w y c h o k ręg a ch (C złuchów , T u ch ola, S w ie c ie , ziem ia c h e ł m iń sk a, O stróda), g d y ż za w sz e w dość k ró tk im cza sie m ożna je b y ło lic z eb n ie zw ięk szy ć.
O sta tn im z a g a d n ien iem , p oru szon ym w o m a w ia n y m stu d iu m je s t sp ra w a k o sz tó w w y p r a w y g o tla n d zk iej i p ie n ięd zy w y d a tk o w a n y c h n a z a b ezp ieczen ie w y sp y w ok resie 1398— 1408 p rzez Z ak on i w ie lk ie m ia sta p ru sk ie. D o k ła d n ie js z e w y d a tk i p od aje B e n n i n g h o v e n , dzięk i d o stęp n y m źród łom , dla e k sp e d y c ji w 1404 r.K o szt te jż e e k sp e d y c ji w y n ió s ł o k o ło 27—30 ty s. g r zy w ie n , n a to m ia st k o szt w y p r a w w 1398 r. ok. 20 tys. g rzy w ien . O gółem w cią g u 10 la t n a p o lity k ę g o tla n d zk ą w y d a ł Z ak on 70 ty s. g rzy w ien , z czego z w r ó c iło m u się ty lk o 20 tys. g r zy w ie n . W y c o fa n ie się z p o lity k i b a łty ck ie j p r z y n io sło Z ak on ow i b ila n s d e fic y to w y . W y d a je się , że te n p o w a ż n y o d p ły w g o tó w k i ze skarbu o d eg ra ł isto tn ą rolę ju ż p o k lę sce Z akonu pod G ru nw ald em .
T a część p racy B e n n i n g h o v e n a w y p a d ła b y le p ie j, g d y b y autor sięg n ą ł p o m a ter ia ły — do tą d p o m ija n e — z a rch iw u m T oru n ia. N a jc e n n ie jsz y m i n a jw a ż n iejsz y m źró d łem są ra ch u n k i w y d a tk ó w T o ru n ia na w y p r a w ę 1398 r. 4
W y k o rzy sta n ie ty c h r a ch u n k ó w p o z w o liło b y a u to ro w i u sta lić , że w y d a tk i te w c a le n ie b y ły m n iejsz e n iż su m y d ostarczon e przez G d ań sk n a p o lity k ę g o tla n d zk ą . P o za ty m w y k a z y za cięż n y c h o k o ło 1400 r. i sze r eg lis tó w s k ie r o w a n y c h do T oru nia w zw ią zk u z ek sp e d y c ja m i gotlandzkim d, p r z ec h o w y w a n e w to ru ń sk im a rch iw u m , p o z w o liły b y a u to ro w i u zu p ełn ić je szc z e n ie je d e n s z c z e g ó ł5. N ie p rz ec e n ia ją c w a r to śc i te g o m a teria łu a r ch iw a ln e g o dla o g ó ln y ch w n io sk ó w za w a rty ch w pracy, n a le ż y za u w a ży ć, że p o m in ię c ie ich je s t p o w a ż n ym u ch y b ien iem .
Z m n iejsz y c h u s te r ek w y stę p u ją c y c h w stu d iu m B e n n i n g h o v e n a n a le ż y jeszcze w sp o m n ie ć o p o m in ię c iu fra g m en tu źró d ło w eg o , d o ty cz ą c eg o
3 B. P o s c h m a n n , B is tü m e r u n d D e u ts c h e r O rd e n in P r e u s se n 1243—
1525, Z eitsc h r ift fü r G esch ich te und A lte r tu m sk u n d e E rm lan d s, B d. 30, H. 90,
1962, ss. 265 n.
4 W A P w B y d g o szczy , O dd ział T er e n o w y w T oru niu, syg. IV, 1. 5 Ib idem , syg. IV, 2; I, zw ła szcza 197, 273, 351, 371.
w y p r a w y g o tla n d zk iej, w y d ru k o w a n eg o przez H. G r o t e f e n d a 6. N a za łą czon ych m ap kach 3 i 4 podano b łęd n ie, że w C h ełm n ie zn a jd o w a ł się zam ek k rzyżacki.
K ończąc, n a le ż y po d k reślić r ze teln e o p ra co w a n ie o p era cji m ilitarn ej Z akonu na G o tla n d ii (1398— 1408) oraz szc z eg ó ln ie cen n ą próbę u sta le n ia — po raz p ie r w sz y — sta n u liczeb n eg o s ił w o jsk o w y c h p a ń stw a krzy ża ck ieg o przed G runw ald em , w sk a zu ją c na c ią g le n ie w y k o r z y sta n e m o żliw o ści zn a n eg o i d o stęp n eg o d la b ad aczy m a teria łu źród łow ego.
Z e n o n N o w a k
G erhard v o n G 1 i n s k і, D ie K ö n ig s b e r g e r K a u fm a n n s c h a ft d e s 17. u n d
18. J a h r h u n d e r ts , M arb urg (Lahn) 1964, ss. 263.
O trzy m a liśm y 700 p o zy cję w s e r ii „ W issen sch a ftlich e B eiträ g e zur
G esch ich te und L an d esk u n d e O st-M itteleu ro p a s”, w y d a n ą p rzez I n sty tu t H erdera w M arburgu. T ę p o zy cję sta n o w i d y se rta cja d ok torska ob ronion a w 1962 r. na u n iw e r s y te c ie w G ety n d ze. T em a t z a su g er o w a ł a u to ro w i w y b itn y h isto ry k E. S c h r a m m , a du żej pom ocy u d zie lił K. F o r s t r e u t e r , b y ły d y rek to r a rch iw u m w K ró lew cu . Sam autor u rod ził s ię w 1936 r. w K ró lew cu i z a p ew n e sy m p a tia do m ie jsc a u rod zenia od eg ra ła p e w n ą rolę w w y b o rze tem atu. G łów n ą p o d sta w ą źró d ło w ą b y ły d ła au tora zb io ry A rch iw u m K r ó le w iec k ie g o , u m ieszczo n e w G etyn d ze. A u tor p o d k reśla ich n ie w y sta r c z a l- ność, zw ła szcza w o b e c za g in ięcia a r ch iw a lió w m iejsk ich . W e w stę p ie stw ie rd za on n ie m o ż liw o ść w y k o r z y sta n ia w o d n iesie n iu do K ró lew ca a n alogii z d ziejó w i ustroju in n y ch m ia st h a n zea ty ck ich . Ż a ło w a ć trzeb a, że s tw ie rd ze n ia teg o nie u za sa d n ił o b szern iej, g d y ż c zy te ln ik o w i jeg o p racy n a su w a s ię ca ły sze r eg ta k ich an a lo g ii, jak o o c zy w iste , zarów n o w sp ra w a ch w e w n ętrz n o u str o jo w y c h m iasta, ja k i u k ła d u sp ołeczn ego, czy n a w e t p o z y c ji Ż ydów .
P o k ró tk im w stę p ie h isto ry czn y m p rzy p o m in a ją cy m h a n ze a ty c k ie zw ią zk i K ró lew ca oraz je g o in ter e su ją c ą tró jczło n o w o ść, zlik w id o w a n ą d o p iero na początk u X V II w ie k u , au tor o m a w ia o rg a n iza cję i p o zy cję cech ów , tzw . w ie l k ie g o k u p ie ctw a , k u p c ó w cu d zo ziem sk ich oraz Ż ydów . A u to r szero k o w y k o r zy stu je za ch o w a n e p o sta n o w ie n ia p ra w n e dla u sta le n ia sp o łeczn ej zw a rto ści i w y o d r ę b n ie n ia p o szczeg ó ln y ch grup r ze m ieśln ic z y ch i k u p ieck ich . S p ecja ln y m z a in te r e so w a n ie m c ieszy się w ła śn ie p r o b lem a ty k a grup i ich cech szc z eg ó l nych, a le w y d a je m i się, że a u to r w ie lo k r o tn ie za śm ia ło w y c ią g a o g ó ln iejsze w n io sk i, m a ją c św ia d o m o ść zb y t n ik łej p o d sta w y ź ró d ło w ej. M y ślę ró w n ież, że p od k reślon a w e w stę p ie sp e cy fik a K r ó le w ca n ie zo sta ła c a łk o w ic ie u d o w o d n ion a w o p arciu o p r z ed sta w io n y m ateriał. N a w e t z w ią ze k m ia sta z w ła d zą p a ń stw o w ą i w y n ik a ją c e stąd sk u tk i p o n o szen ia k o n se k w e n c ji za k a ta str o fy w o je n n e n ie je s t ta k im w y ją tk o w y m w y p a d k ie m i m a s w o je o d p o w ied n ik i w całym szereg u in n y ch m ia st. Ze sp ra w m eto d o lo g iczn y ch n a jw a ż n iejsz e w y d a je m i się p o sz u k iw a n ie ob razu sp o łe cz e ń stw a i m n iejsze, d ru g o p la n o w e zn a czen ie fa k tó w h isto ry czn y ch , a raczej ich u sta la n ie. W p raw dzie to cecha w ie lu og ła sza n y ch prac h isto ry czn y ch , a le w ła ś n ie dla sw o jej w zra sta ją cej c zę sto tliw o śc i za słu g u je na p o d k reślen ie.
W p ra cy v . G l i ń s k i e g o z a w a rty ch je st szereg in ter e su ją c y ch stw ierd zeń z w ią zk ó w z P o lsk ą . A utor p rzy p o m in a o próbach w y g r a n ia przeiz sp o łeczn o ść
6 H. G r o t e f e n d , Z ur E ro b eru n g G o tla n d s d u rc h d e n D e u tsc h e n O rd en ,
H a n sisch e G esch ich tsb lä tter, Bd. 5, 1888, ss. 161— 163.
