Początki prasy hitlerowskiej w Prusach Wschodnich

Cieślak, Tadeusz

Początki prasy hitlerowskiej w

Prusach Wschodnich

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 1, 49-54

T A D E U S Z C I E Ś L A K

PO C ZĄ TK I P R A S Y H IT L E R O W SK IE J W P R U S A C H W SC H O D N IC H

W z b io ra c h a m e ry k a ń s k ic h z d e p o n o w a n e z o sta ło in te r e s u ją c e o p ra c o w a n ie , d o ty c z ą c e ro z w o ju p r a s y h itle ro w s k ie j, d o p ro w a d z o n e do 1935 r . l. N a p is a ł je h i t l e ­ ro w s k i u rz ę d n ik F r a n z H a r t m a n n . P r a c ę tę , lic z ą c ą 471 s tr o n m a sz y n o p is u , p rz e d s ta w io n o A d o lfo w i H itle ro w i, je d n a k ż e n ie u z y s k a ła o n a a p r o b a ty w ła d z h i ­ tle ro w s k ic h i d la te g o n ie o p u b lik o w a n o je j, a ty lk o z d o p is k ie m „ t a j n e ” s k ie ro w a n o do a rc h iw u m h itle ro w s k ie g o , s k ą d w w y n ik li d z ia ła ń w o je n n y c h p rz e s z ła do z b io ró w a m e ry k a ń s k ic h 2. F. H a r t m a n n p r z y ją ł z a s a d ę o d rę b n e g o o m a w ia n ia h is to r ii p ra s y w p o szc z eg ó ln y ch o k rę g a c h (G au). Do n in ie js z e g o a r t y k u ł u w y k o rz y s ta n o część z a ­ ty tu ło w a n ą : O k rę g P r u s y W sc h o d n ie (G a u O s t p r e u s s e n ) 3. T w ie rd z e n ia F. H a r tm a n n a s k o n fro n to w a łe m z m a te r ia ła m i a r c h iw a ln y m i z p ro c e s u E r ic h a K o c h a \ zw łasz cz a z n a p is a n y m p rz e z n ie g o ż y c io ry se m ·’, g d z ie z a jm u je się w ła ś n ie p ro b le m e m p o ­ c z ą tk ó w p r a s y h itle ro w s k ie j n a s w o im te re n ie . L i t e r a t u r a p rz e d m io tu tz n . h is to rii p r a s y h itle ro w s k ie j j e s t s to su n k o w o b o g a ta i n ie u s t a n n ie w z r a s ta w o b e c z a i n t e r e s o ­ w a n ia b a d a c z y m e c h a n iz m e m k s z ta łto w a n ia o p in ii sp o łe c z n e j w to ta l i t a r n y m p a ń ­ s tw ie fa s z y s to w s k im . W te j l i t e r a t u r z e n a p o ty k a m y p o z y c je , k tó ry c h c e le m j e s t z n i e ­ k s z ta łc e n ie n a sz e j w ie d z y , g łó w n ie p rz e z p o m n ie js z e n ie w in y je d n y c h i p r z y p is a n ie w s z y s tk ic h w y s tę p k ó w d ru g im . K la sy c z n y m p r z y k ła d e m ta k ie j d e fo rm a c ji j e s t o g ło ­

1 O b e cn ie : M a n u s c rip ts D iv isio n o f th e L i b r a r y of C o n g re ss, C o lle c tio n E h e r- -V e rla g . D z ię k u ję s e rd e c z n ie p. J. D. F i s h e r o w i za ła s k a w ą p o m o c w u z y s k a n iu m ik r o film u do części w s c h o d n io e u ro p e js k ie j. T y tu l: D ie s ta tis tis c h e u n d g e s c h ic h t­ lic h e E n t w ic k lu n g d e r N S -P r e s s e , 1926— 1935.

2 T łu m a c z e n ie n ie m ie c k ie k s ią ż k i: O ro n J. H a l l e , P r e ss e in d e n Z w a n g s ­ ja c k e n 1933— 1945, D ü s s e ld o rf 1965, ss. 328. Zob. m o ją re c e n z ję te j p r a c y o g ło szo n ą w „ R o c z n ik u H is to rii C z a s o p iś m ie n n ic tw a P o ls k ie g o ” , t. 7, z. 2, W ro c ła w 1968, ss. 324— 326. Zob. r ó w n ie ż c ie k a w ą re c e n z ję te j s a m e j k s ią ż k i K . K o s z y k a w p iś m ie „ P u b liz is tik ”, 1964, s. 186/7, w k tó re j p o z a p o c h w a łą za w y k o rz y s t a n ie c e n n y c h m a te r ia łó w i za p o k a z a n ie b a rd z ie j od G o e b b e ls a „ z a s łu ż o n y c h ” w h itle r y z a c j i p r a ­ s y n ie m ie c k ie j, je s t in fo r m a c ja o p ro f. O ro n J. H a lle . O k a z u je się, że w c za sie I I w o jn y b y ł o n s z e fe m w y d z ia łu p r a s y z a g ra n ic z n e j w m in is te r s tw ie w o jn y U SA , a p o w o jn ie w la ta c h 1950— 1952 p rz e b y w a ł w N ie m c ze c h Z a c h o d n ic h i p r z e p r o w a ­ d z a ł w ie le b e z p o ś re d n ic h ro z m ó w z b y ły m i p rz y w ó d c a m i h itle ro w s k im i. 3 S tr o n y 396— 418 m a sz y n o p is u . D la n a sz e g o t e m a tu w a ż n e je s t to , że F. H a r t ­ m a n n b y ł p rz e z 4 i p ó ł r o k u r e d a k to r e m w K ró le w c u p r z e d o b ję c ie m p o s a d y w a r ­ c h iw u m . Ą A rc h iw u m G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b r o d n i H itle r o w s k ic h w W a rsz a w ie , A k ta w s p r a w i e o s k a r ż e n ia E r ic h a K o c h a , t. 1— 8, sy g n . IV , k. 311/58. 15 Ib id e m , t. 5, ss. 1336, t e k s t n ie m ie c k i i p o ls k i z p r z e s łu c h a ń K o c h a w H a m ­ b u rg u w d n ia c h 8— 11 X I 1949 r. w p o s tę p o w a n iu e k s tr a d y c y jn y m . 4. K o m u n i k a t y

5 0 T A D E U S Z C I E Ś L A K

szo n a a n o n im o w o w 1947 r. p r a c a p t. P re sse in F e s s e l n ΰ. B a d a n ia w y k a z a ły , że a u ­ to r e m je j b y ł d r F r a n z S c h m i d t , je d e n z w y b itn ie js z y c h d z ie n n ik a rz y h itle r o w ­ sk ich . W p ra c y te j p o m n ie js z a o n w y s tę p k i w ła s n e i sw o ich z w ie rz c h n ik ó w , w y ­ o lb rz y m ia p ro c e s o d b ie ra n ia w y d a w n ic tw p rz e z re ż im h itle r o w s k i i p o m n ie js z a m o ż liw o ści w p ły w u p r a s y n a z w ię k s z e n ie t e r r o r u h itle ro w s k ie g o 7.

P o s ia d a m y ta k ż e p o z y c je c e n n e d la h is to rii p r a s y h itle ro w s k ie j, j a k w s p o m ­ n ia n a ju ż p r a c a a m e ry k a ń s k ie g o h i s to r y k a O ro n J . H a l l e . W w ię k sz o ści p ra c o m a w ia s ię s to s u n k i P r u s W sc h o d n ic h , k tó re b y ły w y ją tk o w y m b a s tio n e m h itle ­ ry z m u . W p ra w d z ie w z a k r e s ie o d d z ia ły w a n ia p r a s y i w ie lk o śc i n a k ła d ó w n ie n a l e ­ ż ały P r u s y W sc h o d n ie do n a jw a ż n ie js z y c h o k rę g ó w , a le s ta n o w iły la b o r a to r iu m do ­ ś w ia d c z a ln e w d z ie d z in ie n ie k tó ry c h z a g a d n ie ń p ra s y . B a r d z o w c z e ś n ie z a s to s o w a ­ no w P r u s a c h W sc h o d n ic h p rz y m u s a d m in is tr a c y j n y d la r o z w o ju p r a s y i szy b k o p rz e ję to w p s e u d o le g a ln y sp o só b d r u k a r n ie i w y d a w n ic tw a , s tw a r z a ją c p rz y k ła d d la in n y c h o k rę g ó w h itle ro w s k ic h . P o m y sło w o ść E r ic h a K o c h a i je g o w s p ó łp ra c o w ­ n ik ó w w n a rz u c a n iu sp o łe c z e ń stw u n ie m ie c k ie m u p r a s y p a r t i i h itle ro w s k ie j, a r ó w ­ n o c ze śn ie z a b e z p ie c z e n iu d la s ie b ie p o w a ż n y c h k o rz y ś c i m a te r ia ln y c h z te g o ty tu łu , w z b u d z a ła p o d z iw i z az d ro ść je sz c z e w c z a sa c h r z ą d ó w h itle ro w s k ic h . P r z e c iw k o E ric h o w i K o c h o w i p rz e p ro w a d z o n o n a w e t s p e c ja ln e p o s tę p o w a n ie p rz e d s ą d e m N S D A P m .in . z ty tu łu m a lw e rs a c ji w d z ie d z in ie w y d a w n ic tw a p r a s o w e g o 8. J e d ­ n a k ż e p rz y d a tn o ś ć K o c h a b y ła t a k w ie lk a , że p rz y w ó d c y h itle ro w s c y , p rz y p u s z c z a l­ n ie A d o lf H itle r, n a k a z a li w s t rz y m a n i e p o s tę p o w a n ia i zez w o lili K o c h o w i n a d a lsz e w y ją tk o w e p rz y w ile je w z a k r e s ie z a r z ą d u p r a s ą . P o z a k o ń c z e n iu p o s tę p o w a n ia p r z e c iw k o K o c h o w i p rz e d s ą d e m p a r t y j n y m p r z y je c h a ł do K ró le w c a H e rm a n n G ö rin g i w y g ło s ił w ie lk ie p rz e m ó w ie n ie , k tó re g o g łó w n ą tre ś c i ą b y ło p o d k re ś le n ie w ie lk ie g o z a u f a n ia do g a u le ite r a . P o m o c n ic y K o c h a z o sta li o d p o w ie d n io w y n a g ro ­ d z e n i d o b rz e p ła tn y m i p o s a d a m i, a k r y ty k u j ą c y go z o sta li p r z e n ie s ie n i d o in n y c h o k r ę g ó w 9. P o ta k ie j „ p ró b ie o g n io w e j” w 1935/36 r o k u ro z b u d o w a ł K o c h sw o ją w ła d z ę n a d p ra s ą . W p ra w d z ie n a m ie js c e d a w n e j, ja w n e j s w o je j w ła sn o ś c i w s z y s t­ k ic h p is m i p rz e d s ię b io r s tw s tw o rz y ł — n a ro z k a z H i t l e r a 10 — fu n d a c ję , n a z y w a ją c j ą s w o im i m i e n i e m n , a le w rz e c z y w is to śc i p o z o sta ł n ie o g ra n ic z o n y m w ła d c ą d o ­ ch o d ó w f u n d a c ji i s a m o w o ln ie d e c y d o w a ł o ic h p rz e z n a c z e n iu i to b a rd z o często n a sw o je p r y w a tn e c e l e 12. P ie rw s z y m p is m e m ściśle h itle r o w s k im w P r u s a c h W sc h o d n ic h b y ł ty g o d n ik p o d n a z w ą „ O s td e u ts c h e r B e o b a c h te r” , z ało żo n y p rz e z K o c h a w lip c u 1929 r . i:t. 6 P e łe n ty tu ł: P re sse in F e sse ln . E in e S c h ild e r u n g d e s N S -P r e s s e ir u s ts , B e rlin (1947). G e m e in s c h a fts a r b e it d e s V e r la g e s a u f G ru n d a u th e n tis c h e n M a te ria ls.

I Zob. O ro n J. H a l l e , op. cit., ss. 33— 2335. 8 P. W o l f f , O h n e M a s k e , H a m b u rg 1948, s. 74. 9 Ib id e m , ss. 123 і n a st.

1J A rc h iw u m G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b r o d n i H itle ro w s k ic h w W a rsz a w ie , A k ta z o s k a r ż e n ia E r ic h a K o c h a , t. 5, s. 1336.

II E r ic h -K o c h S tiftu n g .

12 Zob. z e z n a n ia g e s ta p o w c a z B ia ło sto c c z y z n y W a ld e m a r a M ac h o lla , o g ło szo n e p rz e z S z y m o n a D a t t n e r a w „ B iu le ty n ie G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H i­ tle ro w s k ic h w P o ls c e ” , t. 15, W a rs z a w a 1965 p o d ty tu łe m : N ie m i e c k i o k u p a c y jn y a p a r a t b e z p ie c z e ń s tw a w o k r ę g u b ia ło s to c k im (1941— 1944) w ś w ie tle m a te r ia łó w n ie m ie c k ic h , szc z eg ó ln ie ss. 35 i n a st. Zob. ró w n ie ż p rz e s łu c h a n ie W a l d e m a ra — A r ­ t u r a A u g u s ta M a c h o lla v e l M a c p o lo w sk ie g o w to m ie 8, ss. 9 i n a s t. A k tó w z o s k a r ­ ż e n ia E r ic h a K o c h a, „ A rc h iw u m G łó w n e j K o m is ji B a d a n ia Z b ro d n i H itle ro w s k ic h ”. M ac h o ll u ro d z ił s ię 14 V III 1900 r., w o k re s ie p le b is c y tu d z ia ła ł n a P o w iś lu , n a s tę p ­ n ie w P ile , Z ło to w ie. Od 1937 r. w E lb lą g u , M a lb o rk u , a od 1 X II 1939 r. w S u w a ł­ k a c h , od 10 V III 1941 r. w SD w B ia ły m sto k u .

J:i F. H a r t m a n n , op. cit., s. 396 K o c h z o sta ł g a u le ite r e m P r u s W sc h o d n ic h w 1928 r.

J e g o w y d a w c ą i w ła śc ic ie le m b y ł o fic ja ln ie E ric h K och. W ed łu g je g o w ła s n y c h ze ­ z n a ń , ro z p o c z ą ł w y d a w a n ie p is m a z k a p ita łe m 10 ty s. m a r e k , k tó r e u z y s k a ł ze s p a d k u s w o je j żo n y H.W p ó ź n ie jsz y c h z e z n a n ia c h z m ie n ił s w ą p o p rz e d n ią i n f o r ­ m a c ję , tw ie rd z ą c , że p o d s ta w a m i fin a n s o w y m i p is m a b y ło 5 ty s . m a r e k , w p ła c o n e ja k o p o ż y cz k i ze s k ła d e k c zło n k ó w o ra z 10 ty s. m a r e k z p o s a g u ż o n y 15. P o c z ą tk o w o n a k ła d ty g o d n ik a w y n o sił 2000 e g z e m p la rz y , a w k o ń c u 1930 r. o s ią g n ą ł 7000 e g z e m p la rz y ir\

P r z y u s ta l a n iu d a ty p ie rw s z e g o p is m a h itle ro w s k ie g o p o w s t a ją p e w n e t r u d ­ n o ści, n a p rz y k ła d n a s k u te k n ie re g u la rn e g o w y d a w a n ia w o k re s a c h p rz e d w y b o r­ czych z b io ró w a r ty k u łó w i o d ezw , k tó r e n a s k u te k p o w ta r z a j ą c e j się n a z w y m o ­ ż n a by u z n a ć za cza so p ism o . W E lb lą g u p rz e d w y b o rc z e w y d a w n ic tw o n o siło s ta l e n a z w ę „D er W a h l k a m p f” , a je g o g łó w n y m p a tr o n e m b y ł P a u l D a r g e l ,7. O śro d e k e lb lą s k i b y ł ty lk o f o r m a l n ie z łą c z o n y z p r o w in c ją P r u s y W sc h o d n ie i n a le ż a ł do re je n c ji o s te n t a c y jn ie n o sz ą c e j n a z w ę W e s tp re u s s e n d la p o d k re ś le n ia r e w iz jo n i­ s ty c z n y c h a p e t y tó w w s to s u n k u do p o ls k ie g o P o m o rz a G d a ń s k ie g o ,lł. J e d n a k ż e d la ro z w ią z a n ia p ro b le m u c h ro n o lo g ic z n e g o p o w s ta w a n ia g a z e t w sc h o d n io p r u s k ic h , w a r to b y o d s z u k a ć p ie rw s z e e g z e m p la rz e „ D er W a h l k a m p f ”. M ogą o n e b y ć p r z y ­ p a d k o w o z a c h o w a n e w p ry w a tn y c h z b io ra c h lu b p o d łą c z o n e do in n y c h z esp o łó w , gd y ż m o je p o s z u k iw a n ia a rc h iw a l n e i p rz e g lą d k a ta lo g ó w o ra z s p isó w a r c h i w a l ­ n y c h n ie d a ły d o ty c h c z a s p o z y ty w n e g o w y n ik u . M a m p o d s ta w y do p rz y p u s z c z e n ia że o ś ro d e k e lb lą s k i n ie u b ie g ł in n y c h w z a k r e s ie p r a s y h itle r o w s k ie j, b o w ie m F. H a r tm a n n p isz e o b a rd z o tru d n y c h w a r u n k a c h n a s k u te k p rz e w a g i in n y c h p a rtii, o p r y m ity w n y c h w a r u n k a c h d r u k u i k o l p o r t a ż u 13, a w in n y m m ie js c u p o d a je , że d o p ie ro p o m o c ze s tr o n y w y d a w n i c tw a K o c h a, a p rz e d e w s z y s tk im z a g a rn ię c ie w ła d z y w p a ń s tw ie , z m ie n iły s y tu a c ję n a l e p s z ą 20. N a o b e c n y m e ta p ie b a d a n n ie m a m y w ię c p o d s ta w d la p o d w a ż e n ia te z y o p ie r w s z e ń s tw ie c h ro n o lo g ic z n y m „ O s td e u ts c h e r B e o b a c h te r” w P r u s a c h W sc h o d n ic h . P o s u k c e s ie w w y b o ra c h d n ia 14 w r z e ś n ia 1930 r. h itle r o w c y w sc h o d n io p ru sc y z w ię k s z y li n a k ła d y n a p ra s ę . W P r u s a c h W sc h o d n ic h z ało żo n o w d n iu 18 g r u d n ia 1930 r. s p e c ja ln ą , c e n t r a ln ą s p ó łk ę w y d a w n ic z ą z o g ra n ic z o n ą o d p o w ie d z ia ln o ś c ią n a z w a n ą S tu r m v e r la g , G .m .b .H .'21. N o w e w y d a w n ic tw o zaczęło w y d a w a ć n a m ie j­ sce ty g o d n ik a „ O s td e u ts c h e r B e o b a c h te r” p ie r w s z y d z ie n n ik h itle ro w s k i p ro w in c ji p o d n a z w ą „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” . N o w y d z ie n n ik ro z p o c z ą ł sw ó j ż y w o t 1 s ty c z n ia 1931 r. P o c z ą tk o w o n a k ła d w y n o sił 1200 e g z e m p la rz y , ju ż w c ią g u r o k u w z ró sł do 5000 e g z e m p la rz y i w k o ń c u 1932 r. o s ią g n ą ł n a k ła d 12 000 e g z e m p la r z y 22. W p i e r w ­ szy m n u m e rz e „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” in fo rm o w a n o , że p ism o j e s t n a s tę p c ą „ O s t­ d e u ts c h e r B e o b a c h te r” . P ie rw s z y m r e d a k t o r e m n a c z e ln y m b y ł n ie ja k i F ü r in g e r s p ro w a d z o n y z N ie m ie c p o łu d n io w y c h 22. K ie ro w n ic tw o p o szc z eg ó ln y ch d z ia łó w

14 Z e z n a n ia w H a m b u rg u , zob. p rz y p is n r 5, s. 1336. 15 A k ta z o s k a r ż e n ia E r ic h a K o c h a, t. 5, s. 12. w F. H a r t m a n n , op. cit., s. 396.

17 P rz e z P. W o lffa , op. cit., ss. 64— 65 c h a r a k t e r y z o w a n y ja k o o s z u s t i fa łs z e rz , w ie rn y p o m o c n ik K o c h a , w y n a g ro d z o n y w l a ta c h w o jn y p o w ie rz e n ie m fu n k c ji p r e ­ z esa r e je n c ji w C ie c h a n o w ie o ra z z a s tę p s tw e m k o m is a r z a R ze szy d la U k ra in y . 13 Zob. s. 44 w m o je j p ra c y p t. P o m o r ze W s c h o d n ie w X I X і X X w ie k u z e s p e c ja ln y m u w z g lę d n ie n ie m p o d z ia łó w a d m in is tr a c y j n y c h , O ls z ty n 1966. 13 F. H a r t m a n n , op. cit., ss. 413— 415. 20 Ib id e m , s. 417. 21 Ib id e m , s. 396. S k r ó t G .m .b.H . o z n a c z a „ S p ó łk ę z o g ra n ic z o n ą o d p o w ie d z ia l­ n o ś c ią ”.

22 F. H a r t m a n n , op. cit., s. 396, a le n a s tr o n ie 405 p o d a je , że p ie rw s z y , n u ­ m e r u k a z a ł się 2 1 1931 r. i b y ł p o p rz e d z o n y s p e c ja ln y m n u m e re m w e rb u n k o w y m .

5 2 T A D E U S Z C I E Ś L A K

p is m a o b ję li w s p ó łp ra c o w n ic y g a u le ite r a , a w ię c k r o n ik ę lo k a ln ą — m ie js k ą i p r o ­ w in c jo n a ln ą o b ją ł je g o a d iu ta n t — G. S a c k , d z ia ł s p o rto w y — S u d e rm a n n , k ie r o w ­ n ic tw o w y d a w n ic tw a — K iib le r. O p ie k ę n a d d z ia łe m p o litý c z n y m o b ją ł d r A lfre d L a u , k tó ry je sz c z e w 1931 r. a w a n s o w a ł n a r e d a k t o r a n a c z e ln e g o 24. S z y b k o w śró d w sp ó łp ra c o w n ik ó w p is m a z n a la z ł s ię d r H a n s B e r n a r d v o n G rü n b e r g Ł\ k tó re g o n a p a s tliw e a r ty k u ły s p o w o d o w a ły s z e re g p ro c e só w s ą d o w y c h 2G. P o a w a n s ie d r L a u a n a r e d a k t o r a n a c z e ln e g o te n ż e d r v o n G r ü n b e rg o b ją ł k ie ro w a n e p rz e z n ieg o d z ia ły : p o lity c z n y i g o sp o d arcz y . P ism o d ru k o w a n o w z a k ła d a c h b r a c i K a s p e r e ita , k tó re p o z a g a rn ię c iu w ła d z y p rz e z h itle ro w c ó w p rz e n ie sio n o , p o d o b n ie j a k a d m in is tra c j ę w y d a w n ic tw a , do n a jb a rd z ie j n o w o c ze sn y ch b u d y n k ó w „ o d stą p io n y c h n a z a s a d z ie d o b ro w o ln e j u m o w y ” .

„ P re u s s is c h e Z e itu n g ” o p e ro w a ła d e m a g o g ic z n y m i h a s ła m i, n a z y w a ją c sieb ie n ie p rz e k u p n y m o rg a n e m b o jo w y m , w a lc z ą c y m o w o ln o ść i c h le b 27. W o g ło sze n ia c h z ac h ę c a n o do k u p o w a n ia ty lk o w s k le p a c h p rz y n a le ż n y c h do c zło n k ó w p a r t i i h i ­ tle r o w s k ie j 28. S ta r a n o s ię p o z y sk a ć p r e n u m e r a to r ó w fa c h o w y m i d o d a tk a m i Od p o c z ą tk u sw o jeg o is tn ie n ia „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” a ta k o w a ła m n ie js z o ś ć p o ls k ą w N ie m c z e c h 30 i s z e rm o w a ła s tr a s z a k ie m n ie b e z p ie c z e ń s tw a ze s tro n y p a ń s tw a p o l­ s k ieg o 31. W śró d p is z ą c y c h n a ła m a c h „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” c zęsto s p o ty k a m y n a ­ z w isk o E r ic h a K o c h a 32, k t ó r y z re sz tą o p ie k o w a ł się szc z eg ó ln ie ty m d z ie n n ik ie m , o g ła sz a ją c w e z w a n ia do c zło n k ó w p a r t i i h itle ro w s k ie j o je g o p o p ie ra n ie . N a p r z y ­ k ła d m ie s ią c p a ź d z ie rn ik p rz e z n a c z a n o n a w e rb o w a n ie p r e n u m e r a t o r ó w 33.

W o p ra c o w a n iu F. H a r t m a n n a p o ło żo n o n a c is k n a tr u d n o ś c i p o c z ą tk o w e g o o k re s u p r a s y h itle ro w s k ie j w P r u s a c h W sc h o d n ic h . A u to r p o le m iz o w a ł z tw ie r d z e ­ n ie m . że o s ią g n ię c ia p r a s y h itle r o w s k ie j n a ty m te r e n ie b y ły w y n ik ie m je d y n ie z a ­ g a r n ię c ia w ł a d z y 34. J e g o z d a n ie m z a ró w n o „ P re u s s is c h e Z e itu n g ”, j a k i S t u r m - v e r la g w y p ra c o w a ły so b ie s w o ją p o z y c ję c ię żk ą w a lk ą . N a d o w ó d p r z y ta c z a F. H a r t

-24 Ib id e m , s. 396. W in n y m z b io rz e d o k u m e n ta c y jn y m J. W u l f , P re sse u n d F u n k im D r i tte n R e ic h , G ü te rs lo h 1964 n a s tro n a c h 304— 305 o p u b lik o w a n o lis t z 4 V I 1935 r. w s p ra w ie d a lsz e g o a w a n s u d r a L a u a (ur. 1898) z f u n k c ji r e d a k t o r a n a c z e ln e g o „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” n a d y r e k to r a ro z g ło ś n i r a d io w e j w K ró le w c u .

23 F. H a r t m a n n , op. cit., s. 407. N ie d a w n o te n ż e d r v o n G rü n b e rg , b y ły „ G a u r e d n e r ” w P r u s a c h W sc h o d n ic h p o ja w ił się n a a r e n ie p o lity c z n e j N ie m ie c Z a c h o d n ic h ja k o w y b itn y d z ia ła c z n e o h itle ro w s k ie j N P D . W s z e re g a c h N P D m o ż n a o d n a le ź ć w ie le n a z w is k d o b rz e z n a n y c h z o k re s u rz ą d ó w E r ic h a K o c h a w P r u s a c h W sc h o d n ic h .

26 F . H a r t m a n n , op. cit., s. 408.

27 P o d ty tu ł: U n b e ste c h lic h e s K a m p fb la tt f ü r F r e ih e it u n d B r o t — np . n u m e r z d n ia 1 X 1931 r.

28 N p. „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” z 5 X 1 9 3 1 N a tio n a ls o z ia lis te n k a u f t fr is c h e S ü s s ig k e ite n bei G r. S c h lo ß str. 3— 5.

20 N p. „H o f u n d F e ld . R a tg e b e r, f ü r L a n d - u n d F o r s tw ir ts c h a f t, G a rte n b a u u n d F is c h e r e i” z 1 X 1 9 3 1 , D o d a te k ilu s tro w a n y z s o b o ty (3 /4 X 1 9 3 1 ); „D ie d e u tsc h e F r a u ” z 5 X 1 9 3 1 ; „ J u g e n d u n te r m H a c k e n k re u z ” z 6 X 1 9 3 1 ; „ B lick in d ie W ir t­ s c h a f t” z 6 X 1 9 3 1 ; „ L a n d v o lk in N o t” z 8 X 1 9 3 1 ; „ S p o r t- S p ie g e l” z 1 2 X 1 9 3 1 ; „ V o rw ä rts S A ” z 1 3 X 1 9 3 1 ; „ S c h ä f te n u n d R a f te n ” z 1 4 X 1 9 3 1 ; „ R a sse u n d K u l t u r ” z 3 0 X 1931; „U m die d e u ts c h e H o c h s c h u le ” z 6 X 1 1 9 3 1 ; „D er n a tio n a ls o z ia lis tis c h e B e r u f s b e a m te ” z 2 X I I 1931; „ H a n d w e rk in N o t” z 2 X I I 1931.

30 N p. a r ty k u ł p t. P o ln isc h e r K u ltu r te r r o r (o Z w ią z k u P o la k ó w ) w „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” z 2 8 X 1931.

31 N p. a r t y k u ł p t. F r e ista a t O stp re u ss e n ? S o ll u n s e r e H e im a tp r o v in z das S c h ic k s a l D a n zig s te ile n ? w „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” z 1 X I I 1931.

32 N p. a r ty k u ły w s tę p n e w „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” z 8 X 1 9 3 1 p t. G e p la tz te S e i ­ fe n b la s e o ra z z 5 X I 1931 p t. D as E n d e d es K a p ita lis m u s .

33 „ P re u s s is c h e Z e itu n g ” z 1 X 1931. 34 F. H a r t m a n n , op. cit., s. 403.

m a n n z a w ie s z e n ie p is m a p rz e z w ła d z e a d m in is tr a c y j n e p rz e d d o jś c ie m h itle ro w c ó w do w ł a d z y : 35 4 ty g o d n ie — 21 V II 1931 17 V I II 1931 3 ty g o d n ie — 3 I I I 1932 25 I I I 1932 8 d n i — 19 I I 1932 25 I I 1932 1 ty d z ie ń — 14 IX 1932 20 IX 1932 5 d n i — 10 X 1932 14 X 1932 Z e s tr o n y w ła d z a d m in is tr a c y j n y c h i s ą d o w y c h , o p a n o w a n y c h p rz e z s o c ja ld e m o ­ k r a tó w i in n e p a r tie , m ie li h itle r o w c y d o d a tk o w e k ło p o ty w p o s ta c i re w iz ji, g r z y ­ w ie n i a re s z tu (m .in. d r A lfr e d L a u , d r v o n G r ü n b e rg , G. S ack ).

P r z e d z a g a rn ię c ie m w ła d z y w y d a w a ł S tu r m v e r la g d w ie m u ta c je „ P re u s s is c h e Z e itu n g ”. B y ły to „ N eu e I n s te r b u r g e r Z e itu n g ” i „ W e s tp re u s s is c h e Z e itu n g ”. M u ­ ta c je d ru k o w a n o w K ró le w c u . P ie rw s z a , p rz e z n a c z o n a d la re g io n u W y s tr u c ia , m ia ła n a k ła d 1500 e g z e m p la rz y , a d ru g a , d la o k rę g u e lb lą sk ie g o , n a k ła d 2000 e g z e m p la ­ r z y 36. J e s z c z e w s ty c z n iu 1933 r. ro z p o c z ę to w y d a w a n ie trz e c ie j m u ta c ji p o d ty tu łe m „ L y c k e r Z e itu n g ” o n a k ła d z ie 1500 e g z e m p la r z y 37.

R a d y k a ln a z m ia n a , w y w o ła n a z a g a rn ię c ie m w ła d z y p rz e z p a r t i ę h itle ro w s k ą w d n iu 30 s ty c z n ia 1933 r., r z u to w a ła w z a s a d n ic z y sp o só b n a ro z w ó j je j p ra s y w· P r u s a c h W sc h o d n ic h . O d d a n o n a je j u s łu g i a p a r a t a d m in is tra c y j n y , n a rz u c o n o o b o w ią z e k p r e n u m e r a ty w s z y s tk im u rz ę d o m i u rz ę d n ik o m , z lik w id o w a n o k o n k u ­ re n c ję , d z ię k i cze m u g w a łto w n ie w z ro s ła lic z b a p is m h itle ro w s k ic h i ich . n a k ła d y . N o w y e ta p ro z w o jo w y p r a s y h itle r o w s k ie j — p o o b ję c iu w ła d z y a ż do w y b u c h u d ru g ie j w o jn y — j e s t p rz e d m io te m d a lsz y c h b a d a ń . 35 Ib id e m , s. 396. 36 Ib id e m , s. 396. 37 P o d s u m o w a n ie n a k ła d ó w w s z y s tk ic h p is m h itle r o w s k ic h p o d a n y c h p rz e z F. H a r t m a n n a d a je 17 000 e g z e m p la rz y n a s ty c z e ń 1933 r. („ P re u s s is c h e Z e itu n g ” 12 000, tr z y m u ta c je łą c z n ie 5000 e g z e m p la rz y ), a ty m c z a s e m o n s a m p o d a je 22 000 e g z e m p la rz y (n a s. 397) d la s ty c z n ia 1933 r. W z b io ra c h I n s t i t u t f ü r Z e itu n g s fo r ­ s c h u n g , D o rtm u n d IN R F ) z n a jd u je się K a ta lo g d e r n a tio n a ls o z ia lis tis c h e r P r e ss e n a c h d e m S ta n d v o m 15 J a n u a r 1933 [b.m . b .r.], g d z ie p o d a n o z u p e łn ie o d m ie n n e , d a n e , bo d la „ P r e u s s is c h e Z e itu n g ” — 31 500 e g z e m p la rz y .

T A D E U S Z C I E Ś L A K B E G IN N IN G O F T H E N A Z I P R E S S IN E A S T P R U S S IA S U M M A R Y T h e i n te r e s t in th e h is to ry of th e N azi p re s s d o es n o t d im m is h as in e n a b le s to u n d e r s ta n d h o w d id th e N a zi m a n a g e to im p o se t h e i r o p in io n u p o n th e G e rm a n n a tio n . T h a t is w h y th e n u m b e r of w o rk s on t h a t s u b je c t in c re a s e s c o n s ta n tly . S o m e of th e f o r m e r N a z i p u b lic is ts tr i e d to g iv e a fa ls e p ic tu r e of t h a t p re s s b e littlin g its in flu e n c e a n d th e r e s p o n s a b ility of th e N azis. T h e w o rk P r e s s e in F e sse ln p u b lis h e d in B e rlin in 1947 is a n e x a m p le of su ch e n d e a v o u rs . L u c k ily a w o r k o n N a zi p re s s — w r i t t e n b y F. H a r tm a n n , a n a r c h iv is t a n d fo r m e r e d ito r of a N azi n e w s p a p e r in E a s t P r u s s ia — t h a t w a s s u b m itte d to H itle r b u t f a ile d to o b ta in a p e r m it f o r p u b lic a tio n w a s p re s e r v e d in th e a rc h iv e s (a t p r e s e n t in th e U.S.A.). B a s in g of t h a t w o rk a n d on o th e r a rc h iv e m a te ria l, e sp e c ia lly , th e re c o rd o f E ric h K o c h ’s t r i a l in W a rs a w , i t is p o s sib le to r e c o n s ti tu te th e b e g in n in g of th e N azi p re s s in E a s t P r u s s ia , a p ro v in c e t h a t w a s th e m o s t a c tiv e „ e x p e ri m e n ta l la b o r a to r y ” as w e ll as a b a s tio n of th e N azi p a r ty . K o c h ’s p a r t y t r i a l i n 1935 sh o w s t h a t E a s t P r u s s ia p la y e d a v e ry im p o r ta n t p a r t in th e p o lic y of th e N a zis. T h a t t r i a l e n d e d w ith K o c h ’s v ic to ry a n d h e w a s g r a n te d s p e c ia l p riv ile g e s to c o n tro l th e lo c a l N a zi p re ss.

A s d u rin g th e e le c tio n c a m p a ig n s th e N a zis u sed to p u b lis h v a rio u s s e ts of a d d re s s e s a n d p a m p h le ts u n d e r t h e s a m e title , as fo r in s ta n c e D er W a h lk a m p f in E lb lą g , i t is d iff ic u lt to s t a t e w h ic h of t h e ir n e w s p a p e r s w a s th e f i r s t to a p p e a r. T h e f a c t t h a t a ll N a zi n e w s p a p e rs w e re d e p e n d a n t o n th e p a r t y h e a d q u a r t e r s as f a r as t h e ir o rg a n iz a tio n a n d p e c u n ia r y re s o u rc e s w e r e c o n c e rn e d a n d t h a t no e a r lie r c o p ies w e re p r e s e r v e d — p e r m it to c o n sid e r t h a t th e f i r s t N a zi n e w s p a p e r in t h a t p ro v in c e w a s O s td e u ts c h e r B e o b a c h te r, a w e e k ly fo u n d e d b y K o c h in J u ly 1929. A t th e b e g in n in g its is su e a m o u n te d to 2,000 co p ies a n d a t t h e e n d o f 1930 it re a c h e d 7,000 co p ies. A c c o rd in g to K o ch h is w if e ’s d o w ry m a d e th e c a p i ta l fu n d to s t a r t t h a t w e e k ly . L a te r i t w a s s u p p le m e n te d b y p r i v a t e lo a n s.

A fte r t h e i r su cc e ss in th e g e n e r a l e le c tio n o f 1930 th e N a zis in c re a s e d t h e ir e x p e n d i tu re fo r th e p re s s a n d K o ch fo u n d e d a n e d ito r a l c o m p a n y c a lle d S t u r m - v e rla g . O n th e 1st J a n u a r y 1931 th e f i r s t n u m e r o f its d a ily P r e u ss is c h e Z e itu n g h a d a p p e a re d . Its issu e a m o u n te d to 1,200 co p ies, b u t a t th e e n d of 1932 i t re a c h e d 12,000 co p ies. K o c h ’s c lo se s t c o lla b o r a to rs w e re o n th e e d ito r a l s t a f f of i h a t n e w s p a ­ p e r. I ts d e m a g o g ic s lo g a n s a ss u re d th e p u b lic of its o w n in c o r r u p t a b ili ty a n d s t r e s ­ se d th e n e c e s s ity of p u rc h a s in g o n ly a t t h e sh o p s k e p t b y t h e N a zis. H a r tm a n t r i e d to p ro v e in h is w o rk t h a t u n til th e s e iz u re o f p o w e r b y th e N a zis th e p o s i­ tio n o f P r e u ss is c h e Z e itu n g w a s v e r y d iff u c u lt a n d t h a t i t w a s p ro s e c u te d b y th e a u th o ritie s . A c c o rd in g to h im t h a t n e w s p a p e r w a s s e v e ra l tiń ie s s u sp e n d e d a n d fin e d a n d its e d ito rs a rre s te d .

T h a t s itu a tio n u n d e r w e n t a ra d ic a l c h a n g e w h e n t h e N a zis c a m e in to p o w e r. T h a t q u e stio n , h o w e v e r, w ill b e d isc u sse d in a n o th e r a rtic le .