R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X X I, z e s z y t 2 — 197S
STANISŁAW F. KOLBUSZEWSKI
NOTATKI NA M ARGINESIE STUDIÓW
NAD HISTORIĄ KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO W PO LSCE*
W ojna 1939-1945, a także trudności z dotarciem do p ublikacji obcych są powodem, że w śród piśm iennictw a — dotyczącego h isto rii Kościoła katolickiego w b. In flan tach Polskich oraz w b. K sięstw ie K u rland z- kim — cytow anego w m onum entalnej m onografii w yd anej przez „Z nak” nie znalazły się m. in. pozycje B. Breżgi (1943), J. K le ijn tje n ssa (1940- 1941), V. Vonogsa (1944). U w zględnienie dan ych z ty c h p rac pozw ala na przytoczenie pew nych uw ag lu b na uzupełnienie p a ru zagadnień sygna lizow anych w ty tule.
1. B i b l i o t e k i k l a s z t o r n e w I n f l a n t a c h P o l s k i c h .
W śród rozpraw pośw ięconych bibliotekom klasztornym , a przytoczonych w Kościele w Polsce. W ieki X V I - X V II I (por. s. 682 nn., p rzyp isy 17-24), nie jest u jęta praca B. Breżgi Latgolas pagotne I. D augavpils 1943. W książce tej badacz, znany m. in. z łam ów „P rzegląd u Pow szechnego” (1925) P? n a s. 24-36 zebrał w raz z m ateriałem staty sty czn y m dane do tyczące historii bibliotek klasztornych w b. In flan tach Polskich 2. Ponadto
* Kościół w Polsce. W ieki X V I-X V III. Pod red. Jerzego Kłoezowskiego, Kra-, ków 1970.
1 Losy bibljotek jezuickich kolegjów w Połocku i W itebsku. „Przegląd P ow szechny” (Kraków) 1925 nr 505.
2 Biblioteki klasztorne w b. Inflantach Polskich (wg B reżgi):
L p . K l a s z t o r S t r o n y D a n e z r o k u L i c z b a v o l. L i c z b a v o l. X V I - X V I I I W. i D y n e b u r g (je z u ic i) 25 n . 1805 4 000 b r a k . d o k ł. d a n y c h 2 P o s i ń (d o m i n ik a n ie ) 26 1799 607
,,
3 A g lo n a (d o m i n ik a n ie ) 27 n n . 1770 177_
1818 334 — 1820 324 226 4 R u s z y n a (d o m i n ik a n ie ) 32 1832 151 8 z x v i i w . 5 W ie lo n a ( b e r n a r d y n i ) 33 1832 463 — ■ 6 K r a s ł a w ( m i s jo n a r z e ) 35 1815 1 500 — 1835 521 (!) 429 7 K ra u la w (s s. m iło s ie r d z ia ) z a ł. 1789 — z a m k n i ę t y 1843 24 b r a k d a n y c h262 S T A N IS Ł A W F. K O L B U S Z E W S K I
cytow ane stu d iu m zaw iera zestaw ienie dokum entów w archiw ach rodzin nych, klasztornych, p aństw ow ych i innych na obszarze Latgalii, a w resz cie zbiór w iadom ości o m ateriałach dotyczących historii całego obszaru łotew skiego, znalezionych w Polsce.
2. R e z y d e n c j a j e z u i t ó w w M i t a w i e i S c h ó n b e r - g u. D ane z p rac y A. C hruszczew skiego (m apa n r 11) Z a k o n y m ęskie w
Polsce X V I I -X V I I I w. w y m ag ają następującego uzupełnienia. Otóż, w ed
ług Fontes historiae Latviae Societatis J e s u 3 (s. 1), rezydencja jezuicka w M itaw ie (dzis. Jelgava) istn iała już w r. 1672, a jej pierw szym supe rio rem do r. 1710 był P a te r E. S tu rm S J (1633-1710). R esidentio Schon- bergo-M ittaviensis, jako jed n a jed n o stk a organizacyjna, w spom inana jest szereg ra z y : por. m. in. Litterae A n n u ae z r. 1715 (wg K l e i j n t j e n s s , jw . s. 68). Podział n a rezydencję w M itaw ie oraz n a neorezydencję w S chónbergu n a stą p ił w r. 1759 (por. tam że s. 6, 116). M isja jezuicka w Schónbergu (dzis. S kaistk aln e w okręgu Bauska) istniała dużo wcześ niej. Od r. 1660 kościół w S chónbergu obsługiw ali jezuici, którzy jednak rezydow ać tu poczęli dopiero od r. 1666, gdy za spraw ą późniejszego se n a to ra oraz kasztelan a inflanckiego W ładysław a Franciszka de K arm el B erch została założona tu sta ła siedziba. Rok 1667 przyniósł na sejm ie w W arszaw ie (28 V) zatw ierdzenie p ra w jezuitów do kościoła, a także dóbr z n im zw iązanych w Skaistkalne, w raz z praw em przebyw ania oraz prow adzenia działalności m isyjnej n a tam tejszy m te r e n ie 4.
W edług A. C hruszczew skiego natom iast, k tó ry opiera się n a m ate riałach k arto g raficzn y ch In sty tu tu G eografii H istorycznej Kościoła w Polsce K atolickiego U n iw ersy tetu Lubelskiego i in ny ch danych (por.
Kościół w Polsce s. 1108), d a tu je się pow stanie obu klasztorów , tj. w Mi
taw ie i Schónbergu, n a la ta 1701-1773 (por. Legenda m apy n r 11). 3. R o l a z a k o n ó w w I n f l a n t a c h P o l s k i c h w u t r z y m a n i u j ę z y k a p o l s k i e g o . W reszcie cy ta t n astęp ujący (Kościół
w Polsce s. 635): „Rola zakonów [...] w śród łotew skiej [...] i estońskiej
ludności In fla n t w u trzy m an iu , zachow aniu odrębności i rozw oju tam te j szych język ó w była niew ątp liw ie bardzo poważna. [...] Z agadnienie to dom aga się jeszcze szerszych bad ań ” .
W ydaje się, że w ten sposób w ygląda ta sp raw a od naszej strony, tj. w Polsce. N ie p o trafię powiedzieć, ja k problem ten rozw iązali uczeni estońscy. Z p u n k tu w idzenia stro n y łotew skiej spraw a jest oczywista.
3 Collegit J. K leijntjenss. Pars I. Riga 1940; Pars II. Riga 1941; tyt. oryg. w ję zyku łotew skim : La tv ija s vestu res avo ti jezu itu ordena archivos. Wyd. J. Kleijnt jenss. P. I-II. Latvijas Vestures avoti III-IV. Riga 1940-1941. Wyd. Latvijas Vestu res Instituía Apgadiens. W znowione podobno wyd. fototypiczne w Holandii.
4 Por. Origo MissUmis Schonbergensis. W: Indagatio V eritatis. [dokument] Ex Archivo Cath. Sem inarii Rigensis — w g K l e i j n t j e n s s , jw. s. 116-119.
N O T A T K I N A M A R G IN E S IE S T U D IÓ W .., 263
Została dostrzeżona już w czasie ostatn iej w ojny, w badaniach n ad po czątkam i piśm iennictw a latgalskiego (tj. w byłych In fla n ta c h Polskich). Por. V. V o n o g s . Latgalu rakstniecibas sókum i. W: R o k stu k ro ju m s
Latgalu drukas aizligum a atcelśonas 40 godu atcerei, D augavpils 1944
s. 17-52. Vonogs, św ietny znaw ca lite ra tu ry religijnej i laickiej w L at- galii, w ydzielił w h isto rii p iśm iennictw a inflanckiego tzw . okres jezuicki (1582-1820). Prześledził n astęp n ie etap y ew olucji piśm iennictw a w L at- galii upraw ianego przez jezuitów w tej fazie. N aśw ietlił przede w szyst kim znaczenie ks. J a n a Łukaszew icza S J (1699-1779) oraz jego latg alsk iej w ersji Evangelio, toto anno [...], w y d an ej w W ilnie w 1753 r., k tó ra legła u podstaw rozw oju języka literackiego n a ty m obszarze. W h ierarch ii pisarzy okresu jezuickiego wysoko postaw ił osobę ks. M ichała R o tta S J (1721-1785), rodem z Iłłu k szty w K sięstw ie K urlandzkim , a to przede w szystkim za jego działalność n a polu lite ra tu ry religijnej i laickiej w narzeczu inflanckim , za w kład w rozw ój języka łotew skiego n a ty m obszarze oraz za jego pracę w dziedzinie k u ltu ry języka (zagadnienie doboru słow nictw a, sp raw y ulepszania pisow ni itp.).
Również inni badacze „starożytności in flan ck ich ” podjęli w sw ych studiach problem zachow ania i rozw oju języ k a ze strony zakonów (sc. na obszarze byłych In fla n t Polskich) 5.
Ultim o, sed non infim o loco przypom nieć w ypada, że rów nież Z, Ivin s- kis (cytow any w Kościele w Polsce. W ie k i X V I-X V 1 II s. 636 przyp. 30) podkreśla rolę jezuitów m. in. dla rozw oju jęz. łotew skiego. S tw ierd zenia jego m ożna tera z uzupełnić dalszym — a m ianow icie, że rolę tę pełnili nie tylk o jezuici (a także inne zgrom adzenia zakonne), ale rów nież księża świeccy, k tórzy przeszli przez jezuickie sem inaria duchow ne. W Ks. K u r landii i Sem igalii p rzy kład em jest postać ks. A n d rzeja L u d w ik a J a n a K leina (1700-1759), m isjonarza w Livbérze w dobrach znanego ko n w er- ty ty — „papieża kurlandzkiego” hr. W ilhelm a H en ry k a de Lieven (f 1756). Ks. K lein b y ł uczniem kolegium jezuickiego w R eszlu (ok. 1710- 1716), klerykiem Sem inarium P ontificium w B raniew ie (1717-1724) — prow adzonego rów nież przez jezuitów , n astęp n ie przez 35 la t b y ł m isjo narzem , jako ksiądz świecki, w K urlandii, gdzie przygotow ał przekład perykop niedzielnych i św iątecznych oraz „pro F estis S an cto ru m ” n a język łotew ski (1736). W Poznaniu (1964) oraz w R ydze (1967) odnale zione zostały rękopisy ty ch p ery k o p ex versio ne A ndreae K lein, k tó ry c h znaczenia dla piśm iennictw a religijnego w języku łotew skim w X V III w. oraz d la dziejów języka łotew skiego w ty m czasie określić jed n y m tylko zdaniem nie m ożna (por. A ndreas K lein s lettisches P eriko p en m a n u skrip t
aus dem, X V I I I Jh. S p rák lig a B idrag (Lund.) Vol. 4:1964 n r 19 s. 65-95;
2 6 4 S T A N IS Ł A W F . K O L B U S Z E W S K I
Das R igaer E xem p lar der P erikopenübersetzung von A ndreas Klein.
Tam że vol. 5:1969 n r 25 s. 119-131). W ręk u dan e m i było mieć zarówno egzem plarz poznański, ja k i ry sk i pery k o p A. K leina; ten ostatn i w ro k u 1967 w Rydze, jeszcze za sp raw ą D ainy Z e m z a re 6.
NOTES EN MARGE DE RECHERCHES SUR L’HISTOIRE DE L’EGLISE EN POLOGNE
Résumé
L’auteur apporte une quantité de détails complémentaires par rapport à l ’étude L’Eglise en Pologne. X V I-X V III-èm e siècles (Cracovie 1970). Le travail est fait à partir des documents, difficilem ent accessibles, en langue lettone.
0 Dr Daina Zemzare (1911-1971) z Instytutu Języka i Literatury Akademii Nauk Łotewskiej SSR w sw oim czasie ułatw iła i um ożliw iła piszącemu te słowa dostęp do unikalnych m ateriałów w języku łotewskim . Poniższe notatki wskutek tego s ą ; w ogromnej m ierze jej zasługą.
