View of Sieć szkół parafialnych w wielkopolskiej części diecezji poznańskiej w XVII stuleciu (w świetle wizytacji kanonicznych)

(1)

H O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m X X I, z e s z y t 2 — 1973

STANISŁAW K. OLCZAK

SIEC SZKÓŁ PARAFIALNYCH

W W IELKO POLSKIEJ CZĘŚCI D IEC EZJI PO ZN A Ń SK IEJ W X V II STULECIU

(w św ietle w izy tacji kanonicznych)

Dla tere n u W ielkopolski, podobnie ja k i dla resz ty ziem Polski, za gadnienie szkolnictw a parafialnego, zwłaszcza d la X V II w., n ie zostało dotychczas dokładnie zbadane. W ydany niedaw no pierw szy to m p racy zbiorowej pt. D zieje W ielkopolski sp ra w ę tą tra k tu je bardzo ogólnie 1. Dla części ziem W ielkopolski, m ianow icie dla diecezji poznańskiej, podjęto pierw sze p róby przedstaw ienia tego pro blem u z ukazan iem m ożliwości badawczych. Do p rac tego ro d zaju zaliczyć w y p ad a przede w szystkim rozdział poświęcony szkolnictw u w w ielkim zestaw ie źródeł kościelnych opracow anych przez J . N ow ack ieg o 2. Nie d a je on jed n a k w y c z e rp u ją cego obrazu postaw ionego zagadnienia. Podobne b adan ia zostały rów nież przeprow adzone dla niew ielkich stosunkow o odcinków tery to rialn y c h z innych terenó w Polski. Dotyczą one głów nie przełom u XVI i X V II w .3 Na ogół w lite ra tu rz e p rzy jął się pogląd, że ro zkw it szkolnictw a p a ra

1 A. S a j k o w s k i . Zycie kulturalne w XV I i w p ierw szej połow ie X V II w, W: D zieje W ielkopolski. T. 1. Poznań 1969 s. 583 n.

2 J. N o w a c k i. D zieje archidiecezji poznańskiej. T. 2: A rch idiecezja poznań ska w aranicach h istorycznych i je j ustrój. Poznań 1964, zw łaszcza s. 666-672; S. O l c z a k . A kta w izy ta c ji jako podstaw a źródłow a do badań nad siecią szkół parafialnych (na przyk ła d zie archidiakonatu śrem skiego). „Archiwa, Biblioteki i Mu zea K ościelne” T. 24:1972 s. 293-308; E. W i ś n i o w s k i . Sieć szkół parafialnych

w W ielkopolsce i M alopolsce w początkach X V I w ieku. „Roczniki Humanistyczne” T. 15:1967 z. 2 s. 85-127.

3 S. L i t a k . S truktura i fun kcje parafii w Polsce. W: K ościół w Polsce. T. 2. Kraków 1970 s. 379-434, zwłaszcza 384 n.; S. K o t . S zkoln ictw o parafialne w M ało- polsce X V I-X V III w . Lwów 1912; J. Ł u k a s z e w i c z . H istoria szkół w Koronie i w W ielkim K sięstw ie L ite w sk im od n ajdaw n iejszych czasów aż do r. 1794. T. 2. Poznań 1849 s. 145-152; W i ś n i o w s k i , jw.; W. O s t r o w s k i . W iejskie szkoln ic tw o parafialne na Śląsku w drugiej połow ie X V II w . (w św ietle w izyta c ji). Wroc ław 1971; L. M u s i o ł . D zieje szkół parafialnych w da w n ym dekanacie p szczyń  skim. Katowice 1933.

(2)

172 S T A N IS Ł A W O L C Z A K

fialnego p rzy p a d a w Polsce n a koniec XVI w. oraz początek XVII. Jego u pad ek łączy się z w o jn ą szw edzką (1655-1657) 4.

P o w staje zasadnicze pytan ie, w jakiej m ierze w ysuw ane w nioski o roz kw icie i u p a d k u szkolnictw a parafialnego odnoszą się rów nież do wielko polskiej części diecezji poznańskiej. Na to sta ra się odpowiedzieć n in iej szy arty k u ł.

O m aw iany te re n już od X III w. był podzielony n a trz y archidiako n a ty : poznański, śrem ski o raz pszczewski. W X V II w. w skład archi d iak o n atu poznańskiego wchodziło 8 dekanatów (czam kow ski, kostrzyń- ski, obornicki, poznański, pyzdrski, rogoziński, średzki oraz stęszewski), w skład arch id iak o n atu śrem skiego n a jp ie rw 7 (kościański, koźmiński, krobski, now om iejski, śmigielski, śrem ski i wsehowski), a następnie w 2. poł. X V II w . — 8 (w ydzielona z d ek anatu koźm ińskiego parafia Borek), w skład arch id iak o n atu pszczewskiego — 3 dek an aty (grodziski, lw ów ecki i zbąszyński) 5. Ogólnie m ożna stw ierdzić, że w w ielkopolskiej części diecezji poznańskiej w X V II w. w aktach w izytacji w ystępują 334 p arafie. Z tego n a arch idiak o nat poznański przypada — 130, śrem ski — 139, pszczew ski — 65. P odane liczby nie są jed nak ad ekw atne dla każdego oddzielnego czasokresu. Trudno jest bowiem ustalić dokład n ą liczbę p a ra fii w poszczególnych latach om aw ianego w ieku zarów no dla całego p rzy jęteg o teren u , jak i dla m niejszych jednostek ad m in istra cyjnych, poniew aż k ażda z k siąg w izytacji n ie zawsze obejm uje w szyst kie p a ra fie w izytow anego teren u . Ponadto, n a ziem iach tych m iały m iej sce liczne zm iany w zakresie sieci p arafialn ej pow odow ane ruchem pro testan ty zm u . D la przy k ład u niech posłużą liczby dotyczące archidiako n a tu śrem skiego. W izytacja z la t 1610 i 1619 uw zględnia 79 parafii (bez d e k a n atu koźm ińskiego z Ok. 24 parafiam i), gdy tym czasem w izytacja z la t 1672-1685 n o tu je ich 132. W p rac y om aw iać będziem y liczbę parafii podaw aną przez poszczególne księgi w izytacji, k tó re nie zawsze są zgod n e co do liczby p a ra fii w poszczególnych jednostkach adm inistracyjnych. Duża stosunkow o liczba kościołów filialnych, w ynosząca ponad 160, jest p rzede w szystkim w y n ik ie m . p o w staw ania placów ek katolickich przy daw nych kościołach p arafialn y ch zajętych przez innowierców. Zjawisko to sp o ty k am y zwłaszcza w dekan acie czam kow skim (wg w izytacji z ro k u 1663 — 65 filii) i zbąszyńskim (wg w izytacji z r. 1640 — 25 filii) r\

4 L i t a k, jw. s. 385; K o t , jw. s. 10 n. ; B. B a r a n o w s k i , S. H e r b s t . K u ltu ra polska końca X V I i I poło w y X V II w . W: Historia Polski. T. 1. Cz. 2. W arszawa 1958 s. 592; Ł. K u r d y b a c h a . Oświata. W: W ielka E ncyklopedia P ow  szechna. T. 9: Polska. Warszawa 1967 s. 139.

5 Podział dokonany na podstaw ie akt wizytacji: Archiwum Archidiecezjalna w Poznaniu sygn. AV 1 — AV 18; N o w a c k i , jw. s. 290 n., 322-328, mapa nr 4.

(3)

S Z K O Ł Y P A R A F IA L N E W W IE L K O P O L S C E W X V II W . ₁₇₃

W pierw szej części pracy, przy o m aw ianiu podstaw y źródłow ej, za je d nostkę obliczeń p rzyjm ujem y zarów no kościół parafialn y, ja k i filialny, w drugiej — przy ukazyw aniu sieci szkół i zm ian w n iej zachodzących — parafię jako najm niejszy p raw n y okręg adm inistracji kościelnej (filia w ejdzie w okręg parafialny).

1. WIZYTACJE JAKO PODSTAWA ŹRÓDŁOWA

Podstaw ę źródłow ą niniejszego stu dium stanow ią a k ta w izy tacji ka nonicznych. Bogaty ich m ateriał dotyczący szkolnictw a parafialnego nie został dotychczas w pełni w ykorzystany. Pow odem tego b yła ró żn a fo r m a zapisów w izytacyjnych, zwłaszcza lu k i w p rzekazyw aniu info rm acji o s z k o ła c h 7. Aby zatem w oparciu o tego ro d zaju m a te ria ł źródłow y otrzym ać pełniejszy obraz przedm iotu, należy bliżej przyjrzeć się sam ym księgom w izytacyjnym .

Dla w ielkopolskiej części diecezji poznańskiej w A rchiw um A rchi diecezjalnym w P oznaniu zn ajd u je się 14 X V II-w iecznych ksiąg w iz y ta cji kanonicznych, w tym 7 dla 1. poł. tego stu lecia i tyleż d la dru giej 8. Pochodzą one z różnych la t i dotyczą różnych teren ó w adm in istracji koś cielnej.

N ajstarsza z zachow anych ksiąg dato w an a je st n a r. 1602 i dotyczy

7 Zob. L i t a k , jw. s. 385; O s t r o w s k i , jw. s. 27 n.

8 Zestaw akt wizytacji z XVII w. dla wielkopolskiej części diecezji poznań skiej znajdujących się w Archiwum Archidiecezjalnym w Poznaniu (w dalszej części pracy skrót AV i numer). L a t a w i z y t a c j i Z a s ię g t e r y t o r i a l n y W i z y t a t o r l i c z b a z w i z y t o w a n y c h p a r a f i i s y g n a t u r a 1602 k o l. ś w . M a r ii M a g d a le n y b p W . G o ś l ic k i 1 A V l w P o z n a n i u 1603-1607 a r c h i d . p s z c z e w s k i a r c h i d . F . P o m o r s k i 61 A V 3 1610 i 1619 a r c h i d . ś r e m s k i a r c h i d . K . H a p 79 A V 4 i m i a s t o P o z n a ń i M . S t a r z e w s k i 4 1628-1629 a r c h i d . p o z n a ń s k i a r c h i d . S. S t r z a ł k o w s k i 98 A V 7 1628-1630 d ie c e z ja b p M . Ł u b i e ń s k i 43 A V 8 1638-1639 a r c h i d . p o z n a ń s k i a r c h i d . S. S t r z a ł k o w s k i 62 A V 9 (4 d e k a n a t y ) 1640-1641 a r c h i d . p s z c z e w s k i, d e k . a r c h i d . J . B r a n e c k i 95 A V 10 c z a r n k o w s k i i o b o r n i c k i i 2 d e le g a c i 1660-1663 d i e c e z ja b p A . T o l ib o w s k i 28 A V 12 1663 d e k . s t ę s z e w s k i d z i e k a n M . D o b r z y c 14 A V 13 1663 d e k . c z a r n k o w s k i a r c h i d . A . D o b r z e le w s k i ₁₅ _{A V 14} 1667 a r c h i d . p o z n a ń s k i a r c h i d . A . D o b r z e le w s k i 14 A V 15 1667 d e k . ś r e m s k i i k r o b s k i a r c h i d . J . F . W o ls k i ₄₁ A V 16 1672-1685 a r c h i d . ś r e m s k i a r c h i d . I. G n i ń s k i 132 A V 17 1695-1696 a r c h i d . p o z n a ń s k i a r c h i d . M . Z a ła s z o w s k i ₉₁ _{A V 18}

(4)

tylko p a ra fii św. M arii M agdaleny w P oznaniu. Na tem at szkoły p a ra fialnej p rz y ty m kościele księga ta n ie posiada żadnej in fo rm a c ji9.

D rug a z kolei księga w izytacji pochodzi z la t 1603-1607 i zaw iera ak ta p a ra fii arch id iak o n atu pszczewskiego. Są one w ynikiem w izytacji generalnej przeprow adzonej przez archidiakona pszczewskiego Feliksa Pom orskiego (1579-1604) i bliżej n ie znanego M arcjana z Iwanowic. Zwi zytow ali oni wów czas 61 kościołów parafialn y ch i 11 filialnych. In fo r m u jąc o szkołach dla 39 kościołów p arafialn y ch i 3 filialnych, przekazali przede w szystkim w zm ianki o sam ym b u d y n k u szkolnym oraz o uposa żeniu nauczycieli. Dla 22 kościołów parafialn y ch i 8 filialnych b rak tych danych. S tanow i to 35,9% zw izytow anych kościołów parafialn ych oraz

72,7% filia ln y c h 10.

Tab. 1. D ane dotyczące szkół parafialnych w dekanatach archidiakonatu pszczewskiego w g wizytacji F. Pomorskiego i Marcjana z Iwanowic

z lat 1603-1607

Dekanat

Ilość kościołów parafialnych w liczbach bezwzględnych w % ogółem zw izyto w anych z infor m acją 0 szkole bez infor macji 0 szkole ogółem zw izyto w anych z infor macją 0 szkole bez infor macji 0 szkole grodziski 25 20 5 100 80,0 20,0 lw ów ecki 20 12 8 100 60,0 40,0 zbąszyński 16 7 ₉ 100 47,1 52,9 r a z e m 61 39 22 100 64,1 35,9

Ilość kościołów filialnych

r a z e m 11 3 8 100 27,3 72,7

K olejn a księga w izy tacy jn a pochodzi z la t 1610 i 1619. O bejm uje 79 kościołów p a ra fia ln y c h i 7 filialnych z całego niem al tere n u archi diak o n atu śrem skiego (bez d ek a n atu koźmińskiego) oraz 4 kościoły poz nańskie. K acp er Hap, b isk u p su frag an poznański (1618-1619) i zarazem archidiakon śremsiki (1608-1619), k tó rem u p rzypisuje się sporządzenie całej księgi, nie je s t jed y n y m tw ó rcą w szystkich ak t w izytacyjnych w niej zaw artych. Od k a rty 115 w idać bow iem w y raźną różnicę ręki i kw e stionariusza. S praw ę w y jaśn ia n am uw aga um ieszczona n a początkowych k artach , k tó ra stw ierdza, że a k ta tej w izytacji pochodzą zarów no od Ha- pa, jak i nie znanego bliżej M ikołaja Starzew skiego. Jeśli się doda, że Hap

(5)

S Z K O Ł Y P A R A F IA L N E W W IE L K O P O L S C E W X V I I W . ₁₇₅

zm arł 26 V I 1619 r. n , to m ożna sądzić, że ak ta w iz y ta c y jn e z k w ie tn ia tego rok u m ogą pochodzić od jego następcy. D otyczy to zw łaszcza deka n a tu śmigielskiego i w schow skiego oraz po części d e k a n a tu knofoskiego. Stw ierdzenie to jest w ażne z tego w zględu, gdyż in fo rm acje o szkole róż nią się zasadniczo począw szy od k a rty 115. N aw et pism o w pierw szej części ¡księgi je s t staran n iejsze i opisy prow adzone są bardziej p rze jrz y ś cie. B rak jest n ato m iast zapisów d a t dziennych. Zaś w d ru g iej części są daty dzienne, ale pism o n ie sta ra n n e i zapisy niezrozum iałe. W om aw ia nych ak tach w izytacy jn y ch in fo rm acje o szkole dotyczą w su m ie 55 koś ciołów p arafialnych n a 79 zw izytow anych, co stanow i 69,7%. W pierw szej części zn ajd u ją się o n e przew ażnie p rzy opisie up osażenia proboszcza, z najczęstszym zaznaczeniem , że proboszcz opłaca nauczyciela. W m n ie j szym sto pn iu jest zw rócona uw aga n a opis budynków szkolnych. W d ru giej części księgi n ato m iast w yraźniejsze są stw ierdzenia w p ro st w sk a zujące n a istn ienie nauczycieli p rzy d an y m kościele. N ie b ra k rów nież inform acji o uposażeniu czy b u d y n k u szkolnym . D la 24 parafii, oo sta

nowi w stosunku do 79 zw izytow anych 30,3%, oraz dla w szy stkich 7 zw

i-Tab. 2. D ane dotyczące szkół parafialnych w dekanatach archidiakonatu śremskiego i w dekanacie poznańskim w g w izytacji K. Hapa i M. Sta-

rzewskiego z lat 1610 i 1619

Dekanat

Ilość kościołów parafialnych w liczbach bezwzględnych w % ogółem zwizyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole kościański 12 7 5 100 58,3 41,7 koźmiński — — — — — — krobski 9 6 3 100 66,7 33,3 nowomiejski 23 17 6 100 73,9 26,1 śmigielski 12 7 5 100 58,3 41,7 śremski 12 8 4 100 66,7 33,3 wschowski 11 10 1 100 90,9 9,1 r a z e m 79 55 24 100 69,7 30,3 poznański 4 1 3 100 25,0 75,0

r a z e m 7 — 7 100 100

(6)

176 S T A N IS L A W O L C Z A K

zytow anych filii, zarów no z pierw szej księgi jak i drugiej, w izytatorzy n ie po d ają in fo rm acji o szkole 12.

P rzejdźm y z kolei do om ów ienia inform acji o szkole zaw artych w aktach w izy tacy jn y ch Strzałkow skiego. Św iętosław Strzałkowski, a r chidiakon poznański (1626-1646), n a podległym sobie teren ie adm inistra cyjny m przeprow adził dw ie w izy tacje generalne. Pierw sza m iała m iejsce w lata ch 1628-1629. W izytacja ta objęła cały tere n archidiakonatu poz nańskiego w liczbie 98 p a ra fii i 6 filii bez d e k a n atu poznańskiego, którego 7 kościołów zostało zw izytow anych w ty m sam ym czasie przez samego bpa M acieja Łubieńskiego, o rd y n ariu sza poznańskiego (1627-1631) 13. D ru ga w izytacja archidiakona Strzałkow skiego, dokonana w latach 1638-1639, a w ięc w 10 la t później, objęła tylko 4 d ek a n aty : kostrzyński, pyzdrski, rogoziński i średzki. M ateriał inform acy jn y o szkolnictw ie zaw arty w pierw szej księdze Strzałkow skiego (1628-1629) je s t bardzo niepełny. N a 98 bow iem o pisanych parafii, inform acje o szkołach znajdujem y za ledw ie dla 26, co stanow i 26,1%. Dla 72 p arafii i 6 filii b rak jakichkol w iek o n ich w zm ianek. Luki w ięc dotyczą 73,9% zw izytow anych parafii oraz 100% f i l i i 14.

W d ru g iej księdze Strzałkow skiego poszczególne akta parafii są b a r dzo zw ięzłe i — ja k jest zaznaczone n a początku księgi (Analysis o pe n s) — zaw ierają opisy kap lic i kościoła, jego w yposażenia oraz uposa żenia plebańskiego. Nie m a w praw dzie bezpośrednio m owy o szkole p a ra fialnej, w poszczególnych jed n ak ak tach w izytacji inform acje o szkole z n a jd u ją się zasadniczo w dw u m iejscach (nigdy równocześnie): albo za raz po opisie kościoła i jego w yposażenia, przy w yliczaniu służby kościel nej, albo p rzy w yliczaniu dom ów plebańskich, tzn. w opisie uposażenia

plebańskiego. Zarów no pierw szy, ja k i drugi zapis dotyczy samego nauczy- ■.

cielą oraz b u d y n k u szkolnego; często rów nież w ym ienia uposażenie n a -' uczyciela. N adto częste uw agi o szkołach, zwłaszcza gdy b rak ich przy d an ym kościele, m ieszczą się w osobnych ustępach zatytułow anych De-

jec tu s ecclesiae lub w niek tó ry ch aktach w M andatum . Inform acje o szko

łach w drug iej księdze Strzałkow skiego (1638-1639) dotyczą 47 parafii, co stanow i 77% w sto su n k u do 61 zw izytow anych. B rak natom iast wszel- 1 ijach w zm ianek o szkole dla 14 p arafii (23% zw izytow anych) i dla 8 filii

(100%) i®.

Z 1. poł. X V II w. pozostała jeszcze do zasygnalizow ania księga J. Bra- ńeckiego i jego delegatów z la t 1640-1641. Z aw iera ona a k ta w izytacji arch id iak o n atu pszczewskiego oraz d w u d ekan atów archidiak onatu po znańskiego, m ianow icie czam kow skiego i obornickiego. J a k inform ują na główki w ew nątrz księgi, d ek an at zbąszyński został zw izytow any przez

(7)

S Z K O Ł Y P A R A F IA L N E W W IE L K O P O L S C E W X V I I W. 177

Tab. 3. Dane dotyczące szkół parafialnych w 4 dekanatach archidiako natu poznańskiego w g w izytacji S. Strzałkowskiego z lat 1638-1639 i z lat

1628-1629

Dekanat

Ilość kościołów parafialnych w liczbach bezwzględnych w % ogółem zwizyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez in for macji o szkole 1638-1639 kostrzyński pyzdrski rogoziński średzki 14 20 13 14 8 18 9 12 6 2 4 2 100 100 100 100 57.1 90,0 69.2 85,7 42,9 10,0 30,8 14,3 r a z e m 61 47 14 100 77,0 23,0 r a z e m 1628-1629 98 26 72 100 26,1 73,9

r a z e m 1638-1639 8 — 8 100 100

samego Ja n a Braneckiego, arch id iako n a pszczewskiego (1633-1655), n a to m iast d ek an aty grodziski i lw ów ecki z arc h id ia k o n a tu pszczewskiego oraz dek an at obornicki z arch id iak o n atu poznańskiego zostały zw izyto w ane w r. 1641 przez A ndrzeja Sw inarskiego, k ano n ik a poznańskiego (k. 138-297). D ekanat czam kow ski z kolei odw iedził Feliks M ietlicki (ka nonik poznański); ak ta tej w izytacji rów nież z r. 1641 sporządził jed n a k pisarz w izytacyjny, S tanisław Firlew icz (od k. 298 do końca księgi). F ir- lewicz n ie mógł być pisarzem w szystkich trzech w izytatorów , zwłaszcza Sw inarskiego, poniew aż w izy tacja ta, podobnie ja k i M ietlickiego, doko nyw ała się w tym sam ym czasie. M am y w ięc w zasadzie a k ta w izy tacyjn e spisyw ane przy najm niej przez trzech ludzi. Toteż i w artość inform acji, jak ie w nich są zaw arte, je st różna.

Należy zaznaczyć, że w ak tach w izy tacy jnych p arafii d e k a n atu zbą- szyńskiego — sporządzonych przez B raneckiego — d an e n a tem at szkoły znajd ują się d la w szystkich 17 zw izytow anych p arafii. N atom iast n a 25 zw izytow anych przez niego filii, inform acje o szkole dotyczą tylko 9 (36%), b rak zatem dla 16 (64%).

Rów nież i M ietlicki przekazał uw agi o szkołach dla w szystkich zw izy tow anych 17 p arafii d ek a n atu czam kow skiego. N a 51 zw izytow anych filii brak jedn ak dany ch dla 36, czyli dla 70,6% zw izytow anych.

(8)

Inaczej nieco pod ty m w zględem p rzedstaw ia się sytu acja dla dek ana tów zw izytow anych przez Sw inarskiego. N a zw izytow anych 61 parafii z d e k a n a tu grodziskiego i lwóweckiego z arch id iak o n atu pszczewskiego o raz obornickiego z arch idiak o n atu poznańskiego inform acje o szkole po siadam y tylko d la 29, co stanow i 47,5%. B rak inform acji dla 32 parafii (52,5%) oraz 5 filii (100%)16.

Tab. 4. Dane dotyczące szkół parafialnych w dekanatach archidiakonatu pszczewskiego i dwu dekanatach archidiakonatu poznańskiego (czarn- kowskim i obornickim) w g w izytacji J. Braneckiego i jego delegatów

z lat 1640-1641

Ilość kościołów parafialnych

Wizytator w liczbach bezwzględnych w %

Dekanat _ogółem _{z infor bez infor ogółem} _{z infor bez infor} zw izyto macją macji zw izyto macją macji wanych o szkole o szkole wanych o szkole o szkole Branecki zbąszyński 17 17 ____ ₁₀₀ ₁₀₀ ___ Swinarski grodziski ₂₄ ₁₀ ₁₄ ₁₀₀ _41,7 _58,3 lw ów ecki 19 10 9 100 52,6 47,4 obornicki ₁₈ ₉ ₉ ₁₀₀ _50,0 _50,0 M ietlicki czarnkowski 17 17 — 100 100,0 —

Branecki ₂₅ ₉ ₁₆ ₁₀₀ _36,0 _64,0

Swinarski ₅ — ₅ ₁₀₀ — _100,0

M ietlicki ₅₁ ₁₅ ₃₆ ₁₀₀ _29,4 _70,6

D la 2. poi. X V II w. n ie posiadam y pełnego zestaw u a k t w izytacyjnych d la całego te re n u w ielkopolskiej części diecezji poznańskiej. B rak bowiem p raw ie całkow icie w izytacji dla arch id iak o n atu pszczewskiego. Opisane 3 p a ra fie z tego te re n u w a k ta c h w izy tacy jn y ch la t 1660-1663 bpa A lberta Tolibow skiego, ord y n ariu sza poznańskiego (1655-1663), przek azują uw agi o szkołach tylko d la dw u. Z resztą cała księga w izytacyjna, na ogólną licz bę opisanych 28 p arafii z całej diecezji, in fo rm u je o szkołach zaledwie przy 9 parafiach . Dla 19, co stanow i 67,8% zw izytow anych, b ra k w aktach n a ten tem a t jakichkolw iek w z m ia n e k 1?.

Z r. 1663 pochodzą dw a p oszyty a k t w izytacyjnych dotyczące deka n a tu czarnkow skiego i stęszew skiego z arch id iak o n atu poznańskiego. De

(9)

S Z K O Ł Y P A R A F IA L N E W W IE L K O P O L S C E W X V I I W . 179

k an at czam kow ski odw iedził A lb ert D obrzelew ski, archid iako n poznań ski (1659-1680), d e k a n at stęszew ski n ato m ia st M arcin Dobrzyc, pleban i dziekan z Grodziska. Dobrzyc n a 14 zw izytow anych p a ra fii d e k a n atu stęszewskiego przekazał inform acje o szkołach d la 8, co stanow i 57,1%; B rak inform acji dla 6 p arafii (42,9%). Na 15 zw izytow anych p a ra fii d eka n a tu czarnkow skiego oraz 50 filii D obrzelew ski przekazał in fo rm acje o szkole dla w szystkich p arafii i 28 filii (50,0%); luki o b e jm u ją 44,0% f i l i i 18. Nieco później, w r. 1667, zostały zw izytow ane d w a d e k a n aty z a rc h i diakonatu śrem skiego, m ianow icie krobski i śrem ski. W izytacji dokonał Józef Franciszek Wolski, archidiakon śrem ski (1666-1669). O dw iedził on wówczas łącznie 41 p a ra fii oraz 1 filię. In fo rm a c ji o szkole nie przekazał tylko d la 3 parafii, co stanow i 7,3% zw izytow anych, oraz dla f i l i i 19.

Tab. 5. Dane dotyczące szkół parafialnych w dekanatach: czarnkowskim, stęszewskim , krobskim i śremskim w g wizytacji z lat 1663 i 1667

Wizytator w liczbach bezwzględnych w %

Dekanat _ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole ogółem ¡zwizyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole Dobrzelewski 1663 czarnkowski ₁₅ ₁₅ ₁₀₀ ₁₀₀ — Dobrzyc 1663 stęszewski 14 8 6 100 57,1 42,9 Wolski 1667 krobski 24 22 2 100 91,7 8,3 śremski 17 16 1 100 94,1 5,9

Dobrzelewski 50 28 22 100 56,0 44,0

Dobrzyc — — — — "W —

Wolski 1 — 1 100 ---- 100,0

Z r. 1667 zachow any jest rów nież brudn o pis a k t w izytacji arch id ia kon atu poznańskiego dokonanej przez w ym ienionego już D obrzelew ski ego. Zaw iera on opisy 14 parafii, d la 9 z n ich p o d aje inform acje o s z k o le 20. A kta w izytacji przeprow adzonej w lata ch 1672-1685 przez Ignacego Gnińskiego, archid iakon a śrem skiego (1669-1685), ja k w y n ik a z treści, są rezultatem dw u w izytacji: jednej przeprow adzonej w latach 1672-1673,

18 AV 13 (1663 — Dobrzyc); AV 14 (1663 — Dobrzelewski). 19 AV 16. 29 AV 15.

(10)

d ru g ie j — 1683-1685. M ateriał za w a rty w tej księdze obejm uje cały teren arch id iak o n atu śrem skiego w liczbie 132 p arafii i 37 filii. Na początku zachow ana je s t in stru k cja w izy tacyjn a zaty tu łow ana M odus uisitationis

perficiendae. D ow iadujem y się z niej, że ob iekt szkolny rów nież pow inien

być skontrolow any i o pisany w aktach. O m aw iana w izytacja jako gene ralna, w yznaczona przez bpa S. W ierzbow skiego (1663-1687), od którego zapew ne pochodzi rów nież in stru k cja w izytacyjna, m iała c h a ra k te r za rów no w ew nętrzny, ja k i zew nętrzny. Inform acje o szkole dotyczą osoby nauczyciela, p o d a ją jego im ię i nazw isko, z zaznaczeniem czy posiada dom szkolny oraz uposażenie. W całej w izytacji n ie m a inform acji bezpośrednio stw ierd zającej proces n auczan ia szkolnego. Mimo zaw artej instrukcji w izytacy jnej uw ag i o szkołach n ie są przekazane dla w szystkich zwizy tow anych p a ra fii i filii, co p rzed staw ia tabela 21:

Tab. 6. Dane dotyczące szkół parafialnych w dekanatach archidiakonatu śremskiego w g wizytacji I. Gnińskiego z lat 1672-1685

Dekanat

Ilość kościołów parafialnych w liczbach bezwzględnych w % ogółem zw izyto w anych z infor macją o szkole bez infor m acji o szkole ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole borecki 1 1 ____ ₁₀₀ _100,0 — kościański 14 14 — 100 100,0 — koźmiński 23 23 — 100 100,0 — krobski 24 21 3 100 87,5 12,5 nowom iejski 23 23 — 100 100,0 — śm igielski 11 11 — 100 100,0 — śrem ski 17 13 4 100 76,5 23,5 w schow ski 19 13 6 100 68,4 31,6 r a z e m 132 119 13 100 90,1 9,9

Ilość kościołów filialnych r a z e m

37 10 27 100 27,0 73,0

N a 132 zw izytow ane p a ra fie luki w inform acjach o szkole odnoszą się do 13, co stanow i 9,9%. S k u p ia ją się one w 3 dekanatach: krobskim , śrem - skim i w schow skim . D la pozostałych 5 d ek an ató w inform acje o szkole podane są dla w szystkich zw izytow anych parafii, co pozwoli uzyskać b a r dzo d okładny obraz sieci szkół n a ty ch terenach. Nieco inaczej przedsta

(11)

S Z K O Ł Y P A R A F IA L N E W W IE L K O P O L S C E W X V I I W . ₁₈₁

wia się ten problem w odniesieniu do filii. L u k i bow iem w ynoszą 73% zw izytow anych.

O statnia dla X V II w. księga w izytacji pochodzi z la t 1695-1696 i d o tyczy archidiakonu poznańskiego. J e s t on a w yn ikiem w izy tacji p rzep ro wadzonej przez M ikołaja Zalaszowskiego, arch idiakona poznańskiego (1696-1703). A kta tej księgi o b ejm u ją 91 p a ra fii i 75 filii. N ie uw zględ n iają w całości d ek a n atu rogozińskiego, a dla d e k a n atu kostrzyńskiego podają zaledw ie 2 parafie, gdy tym czasem — w edług w izy tacji S trzał kowskiego z r. 1638 — d e k a n at ten liczył 15 p arafii. Poszczególne a k ta w izytacji zn ajdu jące się n a początkow ych k a rta c h księgi sporządzone zostały w sposób m ało sy stem atyczny, w dalszej części w edług ściśle ustalonego kw estionariusza. Info rm acje o szkole i nauczycielu w y stę p u ją najczęściej p rzy w yliczaniu perso nelu kościelnego (proboszcza, org an isty czy kantora). P rzy opisie dom ów plebańskich jest rów nież n oto w an y dom szkolny. W sum ie info rm acje o szkole dotyczą 49 p a ra fii (53,8% zw izyto wanych), luki odnoszą się do 42 (46,2%). W sto su n k u do filii sp raw a przed staw ia się następ ująco: n a 75 zw izytow anych, inform acje o szkole p rze kazane są dla 30 (40%), b ra k u je ich dla 45 (60% )22.

Tab. 7. Dane dotyczące szkół parafialnych w dekanatach archidiakonatu poznańskiego w g wizytacji M. Zalaszowskiego z lat 1695-1696

Dekanat

Ilość kościołów parafialnych w liczbach bezwzględnych w % ogółem zwizyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole czarnkowski 18 13 5 100 72,2 27,8 kostrzyński 2 1 1 100 50,0 50,0 obornicki 19 8 11 100 42,1 57,9 poznański 5 2 3 100 40,0 60,0 pyzdrski 18 12 6 100 66,7 33,3 rogoziński — — — — — —• stęszewski 16 7 9 100 43,7 56,3 średzki 13 6 7 100 46,2 53,8 r a z e m 91 49 42 100 53,8 46,2

r a z e m ₇₅ ₃₀ ₄₅ ₁₀₀ _40,0 _60,0

(12)

d ru g ie j —• 1683-1685. M ateriał zaw arty w te j księdze obejm uje cały teren arch id iak o n atu śrem skiego w liczbie 132 p arafii i 37 filii. Na początku zachow ana je st in stru k cja w izy tacy jna zaty tułow an a M odus visitationis

perficiendae. D ow iadujem y się z niej, że o b iekt szkolny rów nież pow inien

b yć skontrolow any i opisany w aktach. O m aw iana w izytacja jako gene ralna, w yznaczona przez b p a S. W ierzbow skiego (1663-1687), od którego zapew ne pochodzi rów nież in stru k cja w izytacyjna, m iała ch arak ter za rów no w ew nętrzn y, ja k i zew n ętrzny . Info rm acje o szkole dotyczą osoby nauczyciela, p o d ają jego im ię i nazw isko, z zaznaczeniem czy posiada dom szkolny oraz uposażenie. W całej w izy tacji n ie m a inform acji bezpośrednio stw ierd zającej proces nauczan ia szkolnego. Mimo zaw artej instrukcji w izy tacy jnej uw agi o szkołach n ie są przekazane dla w szystkich zw izy tow any ch p a ra fii i filii, co p rzed staw ia tabela 21:

Tab. 6. D ane dotyczące szkół parafialnych w dekanatach archidiakonatu śremskiego w g w izytacji I. Gnińskiego z lat 1672-1685

Dekanat

Ilość kościołów parafialnych w liczbach bezwzględnych w % ogółem zw izyto wanych z infor m acją o szkole bez infor macji o szkole ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole borecki 1 1 __ 100 100,0 __ kościański 14 14 — 100 100,0 — koźmiński 23 23 — 100 100,0 — krobski 24 21 3 100 87,5 12,5 nowom iejski 23 23 — 100 100,0 — śm igielski 11 11 — 100 100,0 — śremski 17 13 4 100 76,5 23,5 w schowski 19 13 6 100 68,4 31,6 r a z e m 132 119 13 100 90,1 9,9

37 10 27 100 27,0 73,0

N a 132 zw izytow ane p a ra fie luk i w inform acjach o szkole odnoszą się do 13, co stanow i 9,9%. S k u p ia ją się one w 3 dekanatach: krobskim , śrem - skim i w schow skim . D la pozostałych 5 d ekanató w inform acje o szkole podane są dla w szystkich zw izytow anych parafii, co pozwoli uzyskać b a r dzo dokładny obraz sieci szkół n a ty ch terenach. Nieco inaczej przedsta

(13)

wia się ten problem w odniesieniu do filii. L uki bow iem w ynoszą 73% zw izytow anych.

O statnia dla X V II w. księga w izytacji pochodzi z la t 1695-1696 i do tyczy archidiakom u poznańskiego. J e st o n a w ynikiem w izy tacji p rzep ro wadzonej przez M ikołaja Zalaszowskiego, arch idiak on a poznańskiego (1696-1703). A kta tej księgi obejm ują 91 p a ra fii i 75 filii. N ie uw zględ n iają w całości d ek an atu rogozińskiego, a dla dek an atu kostrzyńskiego podają zaledwie 2 parafie, gdy tym czasem — w edług w izy tacji S trzał kowskiego z r. 1638 — d ek an at ten liczył 15 p arafii. Poszczególne a k ta w izytacji zn ajdu jące się n a początkow ych k a rta c h księgi sporządzone zostały w sposób m ało system atyczny, w dalszej części w edług ściśle ustalonego kw estionariusza. Inform acje o szkole i nauczycielu w y stę p u ją najczęściej p rzy w yliczaniu personelu kościelnego (proboszcza, o rganisty czy kantora). P rzy opisie dom ów plebańskich jest rów nież n oto w an y dom szkolny. W sum ie info rm acje o szkole dotyczą 49 p a ra fii (53,8% zw izyto wanych), luk i odnoszą się do 42 (46,2%). W sto su n k u do filii sp raw a przed staw ia się następ ująco : n a 75 zw izytow anych, inform acje o szkole p rz e kazane są dla 30 (40%), b ra k u je ich dla 45 (60%) 22.

Tab. 7. Dane dotyczące szkół parafialnych w dekanatach archidiakonatu poznańskiego w g wizytacji M. Zalaszowskiego z lat 1695-1696

Dekanat

Ilość kościołów parafialnych w liczbach bezwzględnych w % ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole czarnkowski 18 13 5 100 72,2 27,8 kostrzyński 2 1 1 100 50,0 50,0 obornicki 19 8 11 100 42,1 57,9 poznański 5 2 3 100 40,0 60,0 pyzdrski 18 12 6 100 66,7 33,3 rogoziński — — — — — •— stęszewski 16 7 9 100 43,7 56,3 średzki 13 6 7 100 46,2 53,8 r a z e m 91 49 42 100 53,8 46,2

75 30 45 100 40,0 60,0

(14)

P o w staje zasadnicze p y tan ie : co oznacza b rak inform acji o szkołach p arafialn y ch w poszczególnych ak tach w izytacyjnych? Zjaw isko to, jeśli się uw zględni, że sporządzanie ak t odbyw ało się w edług uprzednio u sta lonej in s tr u k c ji23 (przykład tak ie j in stru k c ji zachow any w księdze G niń- skiego) 42, m ożna trakto w ać albo jako m ilczące potw ierdzenie b rak u szko ły, albo jako w y nik niedokładnego p rzeprow adzania w izytacji. Z in stru k c ji w księdze G nińskiego z r. 1672 w ynika, że w sporządzaniu rap o rtu w izytato row i pozostaw iono du żą swobodę. Stąd widoczna jest u w szyst kich w izy tujący ch duża dowolność, n a w e t w ew n ątrz poszczególnych za pisów ty ch sam ych w izytacji. Szkoła ja k i in n e obiekty, zw iązane bez pośrednio z funkcjonow aniem kościoła, b yły często pom ijane, co stw ierdza się w odniesieniu do w szystkich om ów ionych ksiąg.

Chcąc znaleźć odpow iedź n a p y tan ie dotyczące luk w przekazyw aniu inform acji o szkołach, trzeb a przeanalizow ać z tego p u n k tu widzenia księgi w izy tacy jn e poszczególnych w izytatorów . N ajpierw to zagadnienie p rzedstaw im y w sto su n k u do zw izytow anych parafii, a następ n ie w sto su nku do filii.

Z acznijm y od księgi w izytacji H apa z la t 1610 i 1619. Zarów no część pierw sza, ja k i d ru g a pozostaw iają dużo do życzenia nie tylko w prze kazach o szkołach, ale rów nież o proboszczach i patron atach. B rak infor m acji o p a tro n a cie sięga 20% zw izytow anych parafii. Nie zawsze jest też podaw any ty p m iejscow ości kościelnych. D odajm y, że dla dw óch parafii o istn ien iu nauczyciela w iz y ta to r in fo rm u je tylko ubocznie: dla Lgowa, kiedy zaznacza, że nieszpory w kościele śpiew a nauczyciel, dla Biezdzia-j dowa, w ym ieniając nauczyciela jako ś w ia d k a 2S. B rak uw ag o szkołach w księdze H apa nie może zatem 'o zn aczać nieistn ienia szkół, ale w ynika

z niedokładnego sporządzania ak t w izytacyjnych. :

P odobnie p rzed staw ia się sp raw a w obu księgach Strzałkow skiego z lat 1628-1629 o raz 1638-1639. Ze sposobu sporządzania zapisów w ynika, że w pierw szej (1628-1629) w iz y ta to r nie trzy m ał się ściśle ustalonego kw estio nariusza. Są bow iem duże odchylenia w poszczególnych aktach w kolej n ości opisyw anych obiektów . Istn ieją lu k i w inform ow aniu o probosz czach. D ek rety w izy tacy jn e n ie są k o nsekw entnie prow adzone 26. O nie s ta ra n n y c h zapisach św iadczyć może porów nanie tej z następną księgą tegoż w izy tato ra. W pierw szej księdze Strzałkow skiego, jak już

zazna-23 Zob. S. L i b r o w s k i . W izytacja diecezji w łocław skiej. „Archiwa, Biblio teki i Muzea K ościelne” T. 8:1964 s. 116; S. L i t a k . A k ta w izyta c yjn e parafii z XVI- X V III w ieku jako źródło historyczne. „Zesz. Nauk. KUL” R. 5:1962 nr 3 s. 43, 45; O l c z a k , jw. s. 296 n.

24 AV 17 — instrukcja umieszczona na początku księgi. 23 AV 4 k. 94, 96v.

(15)

S Z K O Ł Y P A R A F IA L N E W W IE L K O P O L S C E W X V II W. 183

ezono (patrz tab. 3), dla całego zw izytow anego te re n u liczącego 98 p arafii, brak inform acji o szkole dotyczy 72. Je śli od tej liczby odejm iem y p a ra fie trzech d ekanatów (czam kow skiego, obornickiego i stęszewskiego), k tó ry ch nie uw zględnia d ru g a księga Strzałkow skiego, to zestaw ienie licz bowe in form acji o szkole w obu księgach p rzed staw ia się następ u jąco 27:

Tab. 8. Dane dotyczące szkół parafialnych w 4 dekanatach archidiako natu poznańskiego w g w izytacji S. Strzałkowskiego z lat 1628-1629 oraz

1638-1639

Wizytacja w liczbach bezwzględnych w % ogółem zwizyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole 1628-1629 53 11 42 100 21,0 79,0 1638-1639 61 47 14 100 77,0 23,0

Różnica w przekazyw aniu in form acji o szkole m iędzy pierw szą księgą Strzałkow skiego a d ru g ą w ynosi 56,0%. N ie jest znana przy czy n a takiej zm iany w dokładności sporządzania a k t w izytacji przez jed n ą o s o b ę 28. Nie m a powodu twierdzić, że w przeciągu 10 lat, jakie dzieliły obie w izy tacje, sy tu acja n a polu szkolnictw a uległa ta k dużym zm ianom . N asuw a to jed n ak w dużej m ierze w niosek, że p ierw sza księga Strzałkow skiego pisana była bardzo niedokładnie i n a jej po d staw ie tru d n o odtw arzać rze czywistość w zw izytow anych parafiach.

W drugiej księdze Strzałkow skiego, w praw dzie w znacznie m niejszym sto pniu niż w pierw szej, rów nież są lu k i w p rzek azy w an iu in form acji o szkole. B rak n o tu je się dla 14 p arafii, w tym przy p a ra fia c h : Kicin, Za niem yśl i Zieleniec lu k i te są w ynikiem niedokończenia a k t w izytacy j n y c h 29. Należy dodać, że w pozostałych 11 p a ra fia c h w izy tato r inform uje, że n ie są obsadzone nieraz od dłuższego czasu 30 albo sam e kościoły lub budynki plebańskie są opustoszałe („desolata”, „collap&a”) 31, albo też, jak w przyp adk u p arafii M urzynowo, w tam tejszym kościele n ie odpraw iają się nabożeństw a. Kościół ten jed n ak zaliczany jest przez w izy tato ra do

27 Tamże; AV 9.

28 A V 7.

29 AV 9 k. 10v, 33v, 50.

30 Tamże k. 11 (Lechlin, Potulice), 22v (Iwno, Kleszczewo, Opatówko, Sw a rzędz), 23 (Spławie), 41v (Mikuszyn).

(16)

rzęd u p a ra f ia ln y c h 32. We w szystkich więc 11 parafiach, dla k tó ry ch b rak w aktach info rm acji o szkole, w izy tato r n o tu je niedostatki zw iązane z fu n kcjonow aniem kościoła parafialnego. J e st to w części rez u lta t zajęcia tych kościołów przez in n o w ierc ó w 33. F a k ty te m ogą nasuw ać przypusz czenie, że lu k i w info rm o w aniu o szkole m ogą oznaczać rów nież b rak n a uczycieli. W om aw ianej księdze dostrzegam y przypadek (parafia Pruśce), że m im o b ra k u proboszcza („vacat”), szkoła funkcjonuje, a nauczyciel m ieszka n a p le b a n ii34. Sam a nieobecność proboszcza przy danym kościele nie św iadczy w ięc o b rak u szkoły 35. P orów nanie ak t om aw ianej księgi Strzałkow skiego (1638-1639) z aktam i późniejszej w izytacji odnoszącej się do tego sam ego terenu, ze w zględu n a dużą odległość czasową (1695-1696), nie m oże dać pożądanych rezultatów . Porów nując zapisy obu ksiąg S trzał kow skiego (1628-1629 i 1638-1639), w przy p adk u odnoszącym się do p a ra fii Siedlec, zauw ażm y, że w r. 1638 brak inform acji o szkole, podczas gdy o 10 la t w cześniej funkcjonow anie szkoły jest w yraźnie n o to w a n e 36. 0 szkole znajdującej się w p a ra fii Łęgowo w izytacja Strzałkowskiego z r. 1638 in fo rm u je ty lk o ubocznie, kiedy podaje wiadomość, że klucze od kościoła z n a jd u ją się u nauczyciela 37. Ponadto b rak inform acji w tej księdze, podobnie ja k i w księdze Hapa, dotyczy proboszczów, a zwłaszcza p a tro n a tu oraz ty p u m iejscow ości kościelnej. W szystkie te dane w yraźnie p rzem aw iają za niedokładnym notow aniem obiektów podlegających w izytacji.

W a k ta c h w izy tacji S w inarskiego z r. 1641 zauw ażam y także liczne luki n ie tylko w odniesieniu do szkół, ale rów nież w odniesieniu do pro boszczów, a jeszcze bardziej w n o to w an iu m iejscowości kościelnej. In fo r m acje o o rganistach i k a n to ra ch stw ierdzające ich przebyw anie, jak rów nież nieobecność p rz y danych kościołach, są też bardzo skąpe. A więc 1 ak ta tej w izytacji n ie o d tw arzają rzeczyw istego sta n u w poszczególnych p arafiach . D odajm y jeszcze, że n a tem a t szkół w parafiach Chludowo i Cerekw ica, w iz y ta to r czyni tylko ubocznie w zm ianki w dek retach po w izytacy jny ch ; n akazu je np., gdzie m ają być klucze od kościołów 38. Po dobnie jak i w poprzednio om ów ionych księgach, należy przyjąć, że luki w inform ow aniu o szkole dla 32 p arafii w aktach w izytacji Swinarskiego, w przeciw ieństw ie do dw u jego w spółw izytatorów (Braneckiego i Mie- tlickiego), k tó rz y przekazali inform acje o szkole dla w szystkich przez

32 Tamże k. 58.

33 N o w a c k i , jw. s. 550-566, mapa nr 4. 34 AV 9 k. 11.

35 Tamże k. 10v.

36 W izytacja z lat 1628-1629 — AV 7 k. 26v; wizytacja z lat 1638-1639 — AV 9 k. 22v.

37 AV 9 k. 8.

(17)

S Z K O Ł Y P A R A F IA L N E W W IE L K O P O L S C E W X V I I W . ₁₈₅

siebie zw izytow anych parafii, n ie oznaczają b ra k u szkół. Są one w y n i kiem niedokładnego notow ania obiektów podległych w izytacji. W niosek ten w yraźnie potw ierdza porów nanie a k t tej w izytacji z aktam i ła t 1603- 1607.

Z kolei porów nam y inform acje o szkole z a w arte w aktach w izytacji dekanatu krobskiego i śrem skiego z r. 1667 z aktam i w izy tacji z la t 1672- 1685. Odległość czasowa m iędzy o b u w izytacjam i w a h a się od 6 do 18 lat.

Tab. 9. Dane dotyczące szkół parafialnych dekanatów krobskiego i śrem skiego według w izytacji J. F. Wolskiego z r. 1667 oraz w izytacji I. Gniń-

skiego z lat 1672-1685

Wizytator w liczbach bezwzględnych w % ogółem 'zwizyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole Wolski 1667 41 38 3 100 92,8 7,2 Gniński 1672-1685 41 34 7 100 82,9 17,1

Porów nując poszczególne ak ta p arafii, d la k tó ry ch u obu w izy tato rów b rak inform acji o szkole, stw ierdzam y, że n a 7 parafii, dla k tó ry ch G niński nie podaje inform acji o szkole, w 5 p rzypadkach W olski n o tu je szkołę jako funkcjonującą, w jed ny m stw ierd za jej brak, w jed n y m rów nież n ie podaje in fo rm a c ji39. Jeśli się założy, że sytu acja w przeciągu 6-18 lat, jakie dzieliły obie w izytacje, n ie uległa w iększym zmianom, należy uznać, że w izy tacja G nińskiego nie oddaje rzeczyw istego stanu. Na potw ierdzenie powyższego w niosku może w skazyw ać różnorodność inform acji o szkołach przez niego przekazanych. Podobny sta n przed staw ia rów nież w izytacja W olskiego. N ależy podkreślić, że lu k i w w izy tacji G nińskiego odnoszą się tylko do p arafii z 3 dekanató w n a 8 zw izy tow anych: d w u w ym ienionych w tabeli, m ianow icie krobskiego i śrem skiego, oraz do d ek a n atu w schow skiego (luki przy 6 p a ra f ia c h ) 40. W de kanacie w schow skim zarów no w izytacje z XVII, ja k i X V III w. niem al

39 AV 17 (wizytacja z lat 1672-1685) k. 30 nn. (Jaszkowo), 69, 76v i nn. (Go styń), 88 i nn. (Domachowo), 91 i nn. (Wieszczyczyn), 117 v i nn. (Krobia), 130v i nn. (Łaszczyn), 141v i nn. (Zakrzewo); AV 16 (1667) — są szkoły: k. 24v (Wiesz- czyczyn), 56v, 57 (Gostyń), 80v (Domachowo), 114v (Jaszkowo), 143 (Krobia), nie ma szkól: k. 2il4v, 219 (Łaszczyn), brak informacji o szkole: k. 219 (Zakrzewo).

40 AV 17 k. 582 i nn. (Leszno), k. 586v i nn. (Przyczyna), 587 i nn. (Kaszczor), 630v i nn. (Siekowo), 634 i nn. (Święciechowa), 644 i nn. (Zbarzewo).

(18)

zawsze n o tu ją fu nkcjonow anie szkół w e w szystkich parafiach 41. P rzy j m u jem y więc, że lu k i w info rm o w an iu o szifeole przez G nińskiego są w y nikiem nieścisłego przeprow adzania w izytacji; n ie oznaczają b ra k u szkół przy dan ych parafiach . To sam o stw ierdzenie należy chyba odnieść do 3 p a ra fii (K rzyw iń, Oporowo, Zakrzewo), .dla któ ry ch inform acji o szkole nie przekazał W olski (1667). W skazuje n a to porów nanie a k t 3 w ym ie nionych p a ra fii om aw ianej w izytacji z ak tam i w izy tacji bp a Tolibow- skiego (1660-1663) oraz w izytacji G nińskiego (1672-1685) 42.

Pozostały do przeanalizow ania ak ta ty c h parafii, dla k tó ry ch uwag 0 szkole n ie przekazali: D obrzyc (1663), D obrzelew ski (1663), a przede w szystkim Zalaszow ski (1695-1696). U ty c h w izytatorów , podobnie jak

1 u om ów ionych w yżej, in fo rm acje podaw ane są w różnorakiej formie. B raki d o ty czą n ie ty lk o szkoły. D la otrzy m an ia pewnego stw ierdzenia, co oznaczają lu k i w in form ow aniu o szkole, spróbujm y, ja k i poprzednio, porów nać zapisy o szkole z a w a rte w aktach D obrzyca i Dobrzelewskiego z aktam i ty c h sam ych d ekanatów (czam kow skiego i stęszewskiego) za w a rty m i w w izy tacji Zalaszowskiego 43.

Tab. 10. Dane dotyczące szkół parafialnych w dekanacie stęszewskim w g w izytacji M. Dobrzyca z r. 1663 oraz w izytacji M. Zalaszowskiego

z lat 1695-1696

Ilość kościołów parafialnych w liczbach bezwzględnych w % Wizytator

ogółem z infor bez infor ogółem z infor bez infor zw izyto macją macji zw izyto macją macji w anych o szkole o szkole wanych o szkole o szkole

Dobrzyc 1663 14 8 6 100 57,1 42,9

Zalaszowski 1695-1696 16 7 9 100 43,7 56,3

Z d an y ch pow yższej tab eli w idać, że w dekanacie stęszew skim Dob rzyc w r. 1663 d la 6 kościołów p arafialn y ch n ie p rzek azu je inform acji o szkole, Zalaszow ski w lata ch 1695-1696 dla 9. B rak uw ag o szkołach u o b u w izy tato ró w po k ry w a się jed y n ie w sto su n k u do 4 p arafii 44. Dla 5,

41 Por. AV 4 (1610) k. 149 i nn.; AV 21 (1725-1728) k. 14 i nn.

42 W 16 (1667) k. 86v i nn., 219 i nn., 272 i nn.; AV 17 (1672-1685) — są szkoły: k. 53v (Krzywiń), 187 (Oporowo), brak informacji: k. 14lv i nn. (Zakrzewo); AV 12 (1660-1663) k. 311 (Oporowo).

43 AV 13 (Dobrzyc); AV 14 (Dobrzelewski); AV 18 (Zalaszowski).

44 AV 13 (Dobrzyc) k. 1 (Buk), 3 (Ceradz), 7 (Modrzę), 10 (Słupia); AV 18 (Zalaszowski) k. 453 (Buk), 470 (Ceradz), 433 (Modrzę), 436 (Słupia).

(19)

przy k tó ry ch Zalaszowski n ie przekazał rów nież inform acji, Dobrzyc stw ierdza ich funkcjonow anie 4S. N ie m a n a to m ia st tak ie j sytuacji, gdzie by jeden z w izytatorów stw ierdzał b rak szkoły, a «drugi podał jej fu n k cjo nowanie. I n a odw rót.

Podobne rez u lta ty pozw ala n a m uzyskać zestaw ienie d an y ch o szko łach n a podstaw ie w izytacji Zalaszowski ego i Dobrze! ew skiego dla deka n a tu czam kowskiego.

Tab. 11. Dane dotyczące szkół parafialnych w dekanacie czarnkowskim wg wizytacji A. Dobrzelewskiego z r. 1663 oraz w izytacji M. Zalaszow-

skiego z lat 1695-1696 •

Ilość kościołów parafialnych w liczbach bezwzględnych w % Wizytator

ogółem z infor bez infor ogółem z infor bez in for ywizyto- macją macji zw izyto macją macji wanych o szkole o szkole w anych o szkole o szkole

Dobrzelewski 1663 15 15 — ₁₀₀ ₁₀₀ —

Zalaszowski 1695-1696 18 13 5 100 72,2 27,8

Dla 5 parafii, dla k tó ry c h Zalaszowski n ie podaje inform acji o szko le, w edług Dobrzelewskiego, w 3 szkoła fu nkcjonow ała (Biała, Człopa, Skrzetusz), dla 2 b ra k w ogóle a k t w izy tacji (Chodzież, M argonin). W M ar goninie, d la którego b ra k inform acji o szkole, Zalaszow ski w y m ien ia ty l ko kantora, k tó ry zarazem jest o rg an istą 46. N ie w iadom o tylko, czy tenże organista zajm ow ał się rów nież nauczaniem dzieci w szfkole. N atom iast w M argoninie i w Chodzieży, zarów no w izy tacje uprzednie jak i osiem nastow ieczne, stw ierd zają najczęściej funk cjo no w anie s z k o ły 47.

Biorąc pod uw agę różnorodność w podaw aniu inform acji o szkole przez wyżej w spom nianych w izytatorów : Dobrzyca, D obrzelew skiego i Zalaszowskiego, oraz niedokładność w n otow aniu in n y ch obiektów , b a r dziej oczyw istych dla kościoła czy p arafii (choćby patronatu), podbudo w ując pow yższym porów naniem , m im o dzielących 32 lat, należy stw ie r

45 AV 18 k. 438 i nn. (Tomice), 440 i nn. (Stęszew), 468 i nn. (Niepruszewo), 47-6v i nn. (Lusowo), 480 nn. (Skórzewo); AV 13 k. 3 (Niepruszewo), 5 (Skórzewo), 10 (Tomice), 13 (Stęszew), 14v (Lusowo).

46 AV 18 k. 566 nn. (Biała), 503 nn. (Człopa), 551v i nn. (Skrzetusz), 593 nn. (Margonin); AV 14 (Dobrzelewski — 1663) k. 16 (Człopa), 32 (Skrzetusz), 35v (Biała). 47 Jest szkoła w Chodzieży: AV 10 (1641) k. 371v, AV 20 (1726-1728) k. 355; jest szkoła w Margoninie: AV 7 (1628-1629) k. 17, AV 20 k. 360; brak szkoły w Margo ninie: AV 10 (1641) 378v.

(20)

dzić, że w 3 pow yższych w izytacjach, podobnie jak i w poprzednich, brak in fo rm acji o szkołach nie oznacza n ieistn ien ia szkół, ale w ypływ a z nie dokładnego przeprow adzania lu strac ji kościelnej. Powyższe stw ierdzenie m ożna odnieść, ja k się w ydaje, jed y n ie do parafii. N atom iast n ie można go zastosow ać w w y p a d k u filii.

N ależy zaznaczyć, że — podobnie ja k i o szkołach zw iązanych z ko ściołam i p a ra fia ln y m i — info rm acje o szkołach p rzy kościołach filial ny ch p rze k a z u ją n a m w izytato rzy w różnej form ie. F a k t te n nasuw a w niosek, że szkoła b y ła dow olnie noto w an a lub m ogła być rów nież po m ijana.

W ty m celu p orów nam y n iek tó re d an e źródłowe o szkołach z kilku w izy tacji odnośnie do kościołów filianych. Ze w zględu n a liczne filie, jak ie są noto w ane n a te re n ie d e k a n a tu czarnkowskiego, dekanat ten po- służy jako te re n badaw czy. Zestaw ienie inform acji o szkołach zaw artych w w izy tacjach siedem nastow iecznych oraz późniejszych (zwłaszcza w i zytacja K. A. Szem beka z la t 1718-1719) pozwoli przeanalizow ać powyż szy p roblem 48.

Tab. 12. D ane dotyczące szkół parafialnych przy kościołach filialnych w dekanacie czarnkowskim w g w izytacji siedemnastowiecznych oraz

w izytacji K. A. Szembeka z lat 1718-1719

Wizytator Ilość filii w liczbach bezwzględnych w % ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole ogółem zw izyto wanych z infor macją o szkole bez infor macji o szkole Strzałkowski 1628-1629 2 _ 2 100 __ 100,0 M ietlicki 1641 51 15 36 100 29,4 70,6 D obrzelewski 1663 50 28 22 100 56,0 44,0 Zalaszowski 1695-1696 67 29 38 100 43,0 57,0 Szem bek 1718-1719 27 16 11 100 59,3 40,7

N ależy przypom nieć, że zarów no M ietlicki jak i D obrzelewski dla de k a n a tu czarnkow skiego przekazali inform acje o szkołach przy każdej zw izytow anej parafii. Podobne stw ierdzenie odnosi się do w izytacji bpa Szem beka, k tó ry w lata ch 1718-1719 odw iedził ponad 100 p arafii z całe go te re n u diecezji poznańskiej. In fo rm acje o szkole przekazał dla w szyst k ich zw izytow anych parafii. W zestaw ie tabelary czn y m m am y do czynie nia więc z 3 w izy tato ram i, dla k tó ry ch szkoła była zawsze obiektem

(21)

S Z K O Ł Y P A R A F IA L N E W W IE L K O P O L S C E W X V H W . ₁₈₉

odwiedzin. Z drugiej stro n y w iadom o, że zarów no M ietlicki ja k i Do- brzelew ski, inform ując o szkołach zn ajd u jących się p rzy kościołach fi lialnych, stw ierd zają zaw sze ich funkcjonow anie. N ie n o tu ją n ato m iast b rak u szkół przy tego ro d zaju kościołach. Szem bek z kolei podając in fo r m acje o szkołach dla 16 filii, tylko p rzy jed n ej stw ierd za jej b rak . W je go w izytacji, w ybiegającej poza ram y czasowe pracy, ak ta są sporzą dzane ściśle w edług ustalonego kw estionariusza, zaw ierającego p y tan ia w pew nej kolejności. P rz y kościołach filia ln y ch p u n k ty dotyczące szkół, jak i innych obiektów są w pozostałych 11 p rzy p ad k ach opuszczane, z za

znaczeniem , że nie dotyczą one kościołów filia ln y c h 49. In n y m i słowy, istnienie szkoły przy filiach nie było w ym agane. Działalność szkół za równo w tym dekanacie, jak i w innych, m a m iejsce najczęściej przy tych kościołach, któ re niegdyś pełniły fu n k cje p ara fia ln y ch katolickich i zostały przew ażnie zajęte przez innow ierców . W izytatorzy, szczególnie Szembek, n ie nak azu ją praw ie nigdy pow ołania do życia szkoły przy kościołach filialnych, co czynią w odniesieniu do p arafii. W sto su n k u do kościołów filialnych nakazy tego ty p u m ają czasam i m iejsce w tych miejscowościach, w k tó ry ch szczególnie rozw ija się p ro te s ta n ty z m 50.

Należy zaznaczyć, że poszczególni w izy tato rzy rejestro w ali różną licz bę kościołów filialnych. Tłum aczy to duże różnice w p rzekazyw aniu in form acji o szkole w poszczególnych księgach w izytacji. W dekanacie czam kow skim najw ięcej szkół przy kościołach filialny ch stw ierdził Do- brzelew ski (1663). W edług niego na 50 zw izytow anych filii szkoła fu n k cjonow ała w 28, natom iast w edług M ietlickiego w 22 la ta w cześniej ty l ko w 15 n a 51 zw izytow anych filii. Podobną liczbę działających szkół n a

ty m teren ie zanotuje Szem bek (1718-1719), ale w o w iele w iększym sto sunku, gdyż n a 27 zw izytow anych. Zalaszowski n ato m iast w r. 1695-1696 ma 67 zw izytow anych przekazał in fo rm acje dla 29, w ty m p rz y 19 ko ściołach filialnych funkcjonow ała szkoła.

Na podstaw ie powyższych wyw odów należy przyjąć, że b ra k in fo r m acji o szkole w poszczególnych zapisach kościołów filialnych, w p rze ciw ieństw ie do parafialnych, świadczy raczej o b ra k u szkoły p rzy da nym kościele. Jeśli stw ierdzenie to n ie po k ryw a się w całości ze stanem faktycznym , to przynajm niej w dużej m ierze w y d aje się być praw do podobne.

Zbierzm y po k rotce nasze rozw ażania n a tem a t w izytacji jako pod staw y źródłowej do badań nad szkolnictw em parafialnym . Z dużym praw dopodobieństw em , za czym p rzem aw ia w iele p rzedstaw ionych p rze słanek, zwłaszcza dowolność sporządzania akt, m ożna tw ierdzić, że b rak

*» Tamże k. 303, 421, 425, 443, 445. 50 N o w a c k i , jw. s. 550-566, mapa 4.

(22)

inform acji o szkołach p rzy kościołach p arafialny ch nie oznacza b raku szkół. Luki w przekazy w an iu d any ch są w ynikiem niedokładnego spo rządzania a k t w izytacy jn ych . Inaczej m a się sp raw a w odniesieniu do kościołów filialnych. Z pow yższych racji om aw iany m ateriał źródłowy w w ie lu p rzy p ad k ach pozw oli ty lk o na uzyskanie w yników praw dopo dobnych. Może rów nież n iek o m pletny m ate ria ł dla pew nych terenów, dla k tó ry c h lu k i w inform ow aniu o szkołach są bardziej znaczne, dac’ obraz sieci szkolnictw a m niej lu b bardziej zniekształcony. Należy jednak podkreślić, że d la n iek tó ry ch m ateriał te n jest bardziej pełny, a naw et całkow icie pełny. Odnosi się to p raw ie zaw sze do dekanatów : czarnkow - skiego, zbąszyńskiego i wschowskiego, nieraz rów nież do d ekanatu śrem - skiego, ja k to m a n a p rzy k ład m iejsce w w izy tacji z r. 1667. Pełny ze staw in fo rm acji o szkołach przekaże nam rów nież w latach 1672-1685 G niński d la 5 d ek an ató w n a 8 zw izytow anych. Na tym w łaśnie pełnym zestaw ie m ate ria łu źródłowego m ożem y odtw arzać w sposób bardziej dokładny sieć szkolnictw a parafialnego.

2. ROZWÓJ SIECI SZKOLNEJ W PIERWSZEJ POŁOWIE XVII WIEKU

Z anim p rzy stąp im y do u sta le n ia sieci szkół, należy postaw ić p y ta n ie: co rozum iem y przez fu nkcjonow anie szkoły parafialn ej? Ogólnie m ożna powiedzieć, że przez te rm in ten rozum ieć będziem y związane z działaniem p a ra fii nauczanie dzieci przez nauczycieli w wyznaczonym n a te n cel b u d y n k u szkolnym („schola”). N ależy podkreślić, że praw ie we w szystkich p rzy p ad kach a k t w izy tacy jn y ch o p rac y szkoły można w nioskow ać tylk o n a podstaw ie fragm en tary czny ch inform acji. Najczę ściej będą to stw ierdzenia p o b y tu nauczycieli, ich uposażenia lu b istnie n ia b u d y n k u szkolnego p rzy d an y m kościele. N iekiedy będą to w zm ian ki zupełnie uboczne. W szystkie p rzesłanki pozytyw ne, to jest stw ierdza jące istn ien ie osób lu b rzeczy zw iązanych ze szkołą, uw ażać będziem y z zasady za dow ód jej funkcjonow ania. I n a odw rót, gdy inform acje te przeczyć będą istn ien iu, zwłaszcza nauczycieli lu b budynków szkolnych, będziem y w nioskow ali o b ra k u szkół. W a k ta c h w izy tacyjn ych mogą się jed n a k znaleźć opisane okoliczności pozw alające na w yciągnięcie prze-- słanek w ręcz przeciw nych. Z atem m im o n ieraz pow tarzania się, w tych w ypadkach, jak i w innych, będziem y się uciekać do ścisłego przeana lizow ania s y tu a c ji o pisanych w ra p o rta c h w izytacyjnych. W oblicze niach tab e lary c z n y ch nie zostaną uw zględnione te parafie, dla któ rych w izy tato rzy nie przekazali in fo rm acji o szkołach. S ytuacje te jednak będą sygnalizow ane. Od n ich bow iem zależeć będzie w dużej m ierze praw dopodobieństw o otrzy m an y ch w yników .