R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E Tom X X IX , zeszyt 6 - 1981
W Ł A D Y S Ł A W M A K A R S K I
O N A Z W IE M IE JS C O W E J L E Ż A J S K
Nazwa m ałopolskiej miejscowości Leżajsk:l nie posiada dotychczas w łaś ciwego wyjaśnienia. M iejscow a ludność używa tego toponim u jak o hum ory stycznego apelatyw u leżajsk(o) w zw rotach typu pójść (pojechać) do le
żajska ‘położyć się spać’. W edług S. R osp o nd a form a L eża jsk „praw dopo
dobnie” pochodzi od term inu geograficznego leżaj ‘legow isko, pastw isko’, kojarzonego z czeskim w yrażeniem na leżaj ach, oraw skim rzeczownikiem
leżajka ‘trawa nad rzek ą’ i nazwą m iejscow ą L eżajna w byłym pow. łęczyc
kim2. In terpretacja ta o parta na niedostatecznym m ateriale filologicznym, ograniczonym zaledwie do trzech niezbyt ściśle schronologizow anych zapi sów: „L eża jsk [...]. Daw niej L eża jsko oraz L e ża ń sk o ”3, wymaga rewizji w świetle bogatszej dokum entacji historycznej.
D ostępne źródła drukow ane oraz rękopiśm ienne um ożliw iają sporzą dzenie następującej listy zapisów, pozwalających ustalić form ę wyjściową nazwy, jej rozwój oraz w arianty fonetyczne, m orfologiczne i leksykalne: ad villam L anzaysko (1354) Supl. M R P III 27, in ... villarum L an szansko et D am bno (1390) X V I w. Z D M IV 1087, Vladislaus II rex oppidum nom ine
Krolowom yasto de villa L a zayssko iure m aydem burgensi locat (1397)
Supl. M R P IV 3 390, L ya n zeysko (1409) Z D M I 283, L y a n za ysko 1433 M Arch 39, Laszeysko 1440 A G Z X III 1426, L ezen sko 1444 A G Z X III 2244, Lanszensko 1446 A G Z X III 2946, L eszan sko II L an zen sko H Lanzeys-
ko 1451 A G Z X III 4296, L anzeysko 1453 A G Z X III 4338, 4365, 4361, ts.
1454 A G Z X III 4398, ts. 1458 A G Z X III 4412, ts. 1462 A G Z X III 4917, 4952, 4978, L ya za nsko 1460 A G Z X III 4440, L a nszensko 1464 A G Z X III 5557, Lanszeynsko 1468 A G Z X III 6863, L ezen sko 1475 A G Z X V III 669,
L ozen sko 1476 A G Z X V III 873, L yŁ zen yszko 1495 A G Z X IX 535, Lyą- zeysko 1508 Ź D z X V III s. 107, Sigizm undi L e y zen sk o 1524 M R P IV j 4537, Lyeseysko 1531 A G Z X IX 3045, L ezeyn sko 1540 A D P 19 k. 29, L eza isko
miasteczko rzeczone Zigm untow e 1565 Ż e r II s. 172, L ezeisko 1589 Źdz X V III s. 43, L ezaysko 1610 A D P 31 k. 420, L eżajsk 1625 A G Z X X 149, Le-
zaysko 1646 A D P 64 s. 206, L e ża y sk 1670 A G Z X II 283, L e ża y sk II Leżays- ko 1754 A D P 180 k. 20, L eża jsk X V III/X IX w. M JF r, ts. X IX w.: Sk 1855,
SG V s. 193, ts. XX w.: Sk 1931-1938, Spis 1967, U N 62 s. 5.
1 M iasto p o ło żo n e na zachodnim krańcu historycznej ziem i przem yskiej w o jew ód ztw a rus k iego, obecnie w w oj. rzeszow skim o k o ło 35 km na p ółn ocn y w schód od R zeszow a.
2 S łow iańskie n a zw y m iejscow e z su fiksem ,,-bsk-” . W rocław 1967 s. 170. 3 Tam że.
N a podstaw ie analizy jakościowej oraz ilościowej XV-wiecznych orygi nalnych zapisów za najdaw niejszą form ę nazwy wolno przyjąć Lążeńsko. Dalszy jej rozwój prow adził do szeregu przekształceń natury fonetycznej, m orfologicznej oraz leksykalnej.
Najwcześniej dok o nała się fonetyczna wym iana eń na ań. Bezpośrednio ilustrują ją zapisy L eszansko 1451, Lyazan sko 1460, a pośrednio zaświad cza zapis naw et wcześniejszy L ya n za ysko 1433 z grupą aj w tórną do ań. Ów historyczny przykład rozszerzenia e do a przed N pozostaje w zgodzie z ustaleniam i dialektologii historycznej i współczesnej, stwierdzającej ten fakt na całym obszarze wzdłuż Wisły od Kaszub po Sandom ierz i dalej na p o łu d n ie4, w tym w gwarach regionu leżajskiego .
Dalszy rozwój form y fonetycznej nazwy objaw ił się wymianą ń n a / w są siedztwie s. Proces ten tłum aczący się powszechnym zjawiskiem spiranty- zacji ń przed szczelinową (por. kojski, nabożejstwo6), znajduje dodatkow e lokalne potw ierdzenie w wymianie ń na / także przed zwartow ybuchow ą, np.
bań ki> ba jki, przed zw artoszczelinow ą, np. łańcuch> łaj cuch, oraz w wygło
sie, np. rd zeń > rd ze jI. W analizow anej nazwie głoskę j na miejscu ń po raz pierwszy poświadcza oryginalny zapis z 1433 r. L yanzaysko, ponadto uw idaczniają ją kilka razy zapisy XV-wieczne, a na stałe n otu ją źródła od połow y X V w.
N iezależnie od przekształceń eń> ań> aj równolegle dok on ała się jeszcze inna zm iana fonetyczna: denazalizacja nosówki ’ą< *ę. G łoska ta poświad czona w form ach z X V i początku X V I w. jako ą, an, & uległa dalszemu przekształceniu w *ę, a później w e. B rak niestety nie kwestionowanych zapisów nazwy z nosów ką przednią realizow aną jako ę. Być może kryją się one wśród poświadczeń z e, takich jak L ezensko, L eszansko. Zapisy te w yjątkow e w X V w ., a regularne od JL połowy XVI w ., należy jednak przede wszystkim odczytywać jak o form y już z odnosowionym ę. In ter p retację tak ą sugeruje analiza współczesnego kontekstu geograf ięznojęzy- kowego: badany toponim oznacza pu nk t osadniczy położony w pobliżu ob szaru beznosów kow ego8, a zarazem na terenie z typową predylekcją do za niku nosowości przed szczelinowymi9.
4 Z . S t i e b e r . H isto ryc zn a i w spółczesn a fo n o lo g ia ję z y k a p o lsk ieg o . W arszawa 1966 s. 49 5 J. W o j t o w i c z . C h arakterystyka fo n e tyc zn a gw a r m ię d zy Wisłą, Sanem, W isłokiem i W isłoką. W rocław 1966 s. 115-118 oraz m apa nr II; t a ż . A tla s gw a r P u sz cz y S an dom ierskiej. „R oczn ik Przem yski” 12:1968 s. 375.
6 J. Ł o ś . G ram atyka p o lsk a . Cz. 1: G lo so w n ia h istoryczn a. Lw ów 1922 s. 146.
7 W o j t o w i c z . C h arakterystyka s. 47-50; M. K a r a ś . O lu dow ych gw arach R ze sz o w sz - c z y z n y . W: Z d zie jó w kultury i literatury Z iem i P rzem ysk iej. Przem yśl 1969 s. 360.
8 K. N i t s c h . Z historii n a rzecza m a łopolskiego. W: S ym b o la e gram m aticae in honorem J. R o zw a d o w sk i. T. 2. C racoviae 1928 s. 456, 462; t e n ż e . C o w iem y n apraw dę o dialektach lu do w ych X V I w .? ¿Jężyk P olsk i” 32:1953 z. 4 s. 239. T ego typu proces denazalizacji pośw iad
O NAZWIE MIEJSCOWEJ LEŻAJSK 47 Kolejne wyjaśnienie genezy owej głoski e wiąże się z odczytaniem XV-wiecznych zapisów typu Laszeysko, L y a za n sko jak o form z rus. la, w tórnym do ps. *lę. Lekcję tę usprawiedliwia lokalizacja osady sygnowanej tymi zapisami na pogranicznym terenie etnicznie m ieszanym polsko-ruskim . W tak odczytanej grupie la sam ogłoska a uległaby dalszem u ruskiem u prze kształceniu w e zgodnie z dialektycznym procesem a> e po spółgłoskach m iękkich na obszarze U krainy zachodniej, w tym także na terenie w chodzą cego tutaj w rachubę dialektu nadsańskiego10. W reszcie jeszcze inne w ytłu maczenie e w nazwie Leża(-e)jsko opiera się na jej interpretacji jak o formy powstałej w wyniku wyrównania do leżeć lub, co jest bardziej p raw dopodob ne, tylko tą adideacją w zm ocnionej",
W wyniku oddziaływania tych trzech czynników: dwu fonetycznych oraz leksykalnego, wszystkich zbieżnych w czasie, utrw ala się począwszy od XVI w. form a z -e: Leżajsko. Później ulega ona dalszem u przekształ ceniu, ale już morfologicznem u: zm ienia paradygm at fleksyjny nijaki -sko na męski -sk. Owa zm iana, po raz pierwszy zaświadczona w 1625 r ., a utrw a lona od połowy X V II w ., koresponduje z analogicznym X V II-wiecznym roz wojem nazwy pobliskiego m iasta P rzew orsko> P rzew orsk (por. Przew orsk 1670 A G Z XXI 283). O ba te toponim y na -sk odbiegają od nijakiej formy nazw bliższej i dalszej okolicy - ziemi przem yskiej: H ujsko (po II wojnie
Nowe Sady), O żańsko (dopiero po II w ojnie O żań sk), Szów sko, W ysoc- ko, czy też ziemi sanockiej: B uko w sko , D ubiecko, N iebocko, Zubeń sko .
Ów kontekst, który m ożna jeszcze poszerzyć o nazwy na -sko z historycz nego woj. krakowskiego: Bielsko, Brzesko, Jaworsko, K am ieńsko, K ło
bucko, Łącko, Niedzielsko, Ostrowsko, Przestańsko, Raciborsko, Rajsko, Św iniarskoI2, wskazuje na obecność wyrazistego m ałopolskiego topono-
m astycznego w zorca, który nie poddał się presji system u językow ego, d o konującego wymiany przym iotników prostych na odpow iednie złożone i nie uległ przekształceniu m orfologicznem u m imo wymiany nazw przym iot
czają również zapisy odn oszące się do pobliskiej osad y D ęb n o (por. z D ębn a 1588 SPPP XII 4966).
9 W o j t o w i c z . C harakterystyka s. 107.
10 M. A . Ż o w t o b r u c h , W. M. R u s a n i w s k i , W. G. S k l a r e n k o . Istorija ukrajin- śkoji m o w y. K ijów 1979 s. 293-297. Przejście 'a w ’e na badanym obszarze zaśw iadczają takie nazwy, jak L ecka (por. W ola L ecka 1589 Ź dz X V III s. 11) < * L a ck a , w ieś w byłym pow . rze szow skim , i R ze sz ó w (por. R ze sso w 1374 A G Z V 9) < rus. *R ’e ś o v < * R ’a śo v (por. wsp. ukr. R ’aśiv). W źródłach ruskich z X IX w. om aw iana nazwa notow ana jest zarów no z L a -, jak i L e- (por. L a ża jsk * 1851 Sch. s. 47, L e ź a js k t 1860 Sch s. 45).
11 Por. formę L eż a n y stanow iącą wariant nazwy wsi Ł ęż a n y w byłym pow . krośnieńskim na etnicznie polskim obszarze n osów k ow ym (SG V s. 199).
12 K. R y m u t . N a z w y m iejscow e p ó łn o c n e j części daw n ego w o jew ó d ztw a k ra k o w sk ieg o . W rocław 1967 s. 213, 217, 239; W . L u b a ś. N a z w y m iejscow e p o łu d n io w e j części d aw n ego w o je w ó d ztw a krakow skiego. W rocław 1968 s. 216.
nikowych innego typu: -ino, -owo na -in(a), -ów, -owa}3. Na tle m ałopol skich toponim ów na -sko form y L eża jsk i Przeworsk m ogą być traktow ane ja k o w yjątkow e14. D la ich w yjaśnienia potrzebne jest przywołanie szersze go kon tekstu toponom astycznego wyznaczonego przez historyczny wzorzec m azow iecki -sk, wykazujący od najdaw niejszego czasu tendencję do um ac niania się, zdobyw ania przewagi nad -sko i rozszerzania się na przylegle obszary15. W zasięgu tej ekspansji m ogła znaleźć się również form a L e
żajsk, a nieco później i Przew orsk. Potw ierdzeniem takiej interpretacji
jest fakt historycznej kolonizacji obszaru Puszczy Sandom ierskiej przez M azow szan, czego dow odem są widoczne do dziś językow e cechy mazowiec kie w gw arach tego regionu16. O nom astyczne -sk poszerza listę mazowiz- mów o jeszcze jed n ą cechę.
O m ów ione zm iany językow e pozw alają ustalić następującą linię rozwo jow ą form y nazwy: L ążeńsko (2. połow a X IV w.) > L ążańsko (początek X V w .) > L ąża jsko (początek X V w.) > *L ężajsko U Lażajsko (połow a X V w .) > L eżajsko (połow a X V w .) > L eżajsk (początek X V II w .). Tym w ydedukow anym z m ateriału historycznego etapom rozw oju toponim u odpo w iadają rów noległe form y fonetyczne i m orfologiczne, ilustrujące zmiany ję zykowe opóźnione w stosunku do przyjętej wyżej chronologii, co stwarza bo gatą w ariantyzację form dla tej nazwy aż po wiek X V III (por. dla X V w.:
L ą żeń sko , L ę że ń sk o , L a(-ą)żańsko, La(-ą)żejsko, L e(-ę)żeńsko\ dla
X V I w.: L eżeńsko, L eżejsko, L e ża jsk o ; dla X V II i X V III w.: Leżajsko, L e
żajsk). Ow e szeregi form zróżnicowanych fonetycznie i morfologicznie m oż
na powiększyć jeszcze o dwa w arianty leksykalne: Krolowo Miasto z 1397 r. (nazw a pam iątkow a pojaw iająca się w związku z obdarow aniem wsi L ążeń sko praw am i m iejskim i przez króla W ładysław a Jagiełłę) oraz Zygm untow e
L e że ń sk o (nazwa rów nież pam iątkow a, nadana m iastu w 1524 r. w czasie
jego nowej lokacji na m ocy przyw ileju króla Z ygm unta Starego).
Powyższa bogata biografia tej nazwy nie odsłania jed nak jej dokładnej m etryki. Są podstaw y do tw ierdzenia, że najdaw niejsze poświadczenie
13 L u b a s , jw . s. 234-235.
14 R osp on d (jw . s. 333-335) uznaje nazwy na -sk za typow e dla M ałop olski i M azowsza w e w czesnym okresie historycznym (X II-X III w .) i przeciw staw ia im w ielk opolsk i wzorzec -sko. N ie potw ierdzają tego wyniki badań K. Z ierhoffera (N a z w y m iejscow e p ó łn o cn eg o M a zo w sza . W rocław 1957 s. 60-62) oraz Lubasia (jw . s. 216-217). M ateriał średniow ieczny dotyczący regio nu ziem i przem yskiej, nie sięgający jed n ak poza w. X IV , przynosi form y na -sko. Jedyny wyją tek dotyczy zapisu P e r e v o re sk z (1281 Let II s. 21 1 ), ale pośw iadczenie to p ochod zące ze źródła ruskiego jest najpraw dopodobniej form ą ukształtow aną na w zór m ęskich form nazw starorus- kich grodów (por. R o s p o n d , jw . s. 356-365). N ajstarsze polsk ie źródła zawierają formy w y łączn ie na -sko (por. P rze w o rs k o 1393 Z D M IV 105, ts. X V w, A G Z X III).
15 W . M a ń c z a k . O zasięgach ty p ó w p o lsk ich n a zw m iejscow ych w X V I wieku (p ró c z Ś ląska i P o m o rza ). „Język P olsk i” 35:1955 z. 1 s. 41; Z i e r h o f f e r , jw . s. 61-62.
16 S. P a s t u s z e ń k o . M a zo w ieck ie (i ruskie) cechy dia lek tyczn e m ię d zy dolną W isłoką a d o ln y m San em . „Lud S łow iań sk i” 1 A : 1929-1930 s. 139-168.
O NAZW IE MIEJSCOWEJ LEŻAJSK 49 Leżajska odnoszące się do 1354 r. znacznie odbiega od wyjściowej daty powstania tej miejscowości. W pracy poświęconej osadnictw u starostw a le żajskiego mówi się o Leżajsku, zajm ującym kiedyś siedzibę dzisiejszego Starego M iasta, jak o najstarszej osadzie tego regionu17. O dawnej m etry ce i randze tej miejscowości zdecydować m ogło jej położenie nad Sanem , którym prowadził stary szlak handlow y od Przem yśla do Sandom ierza i dalej na północ. Leżajsk obok R adym na i Jarosław ia praw dopodobnie odgrywał ważną rolę jak o stanow isko żeglugi na Sanie ułatw iające tra n sport produktów handlowych, zwłaszcza soli, znad górnego Sanu do dorze cza środkow ej i dolnej Wisły. Przypuszczenie co do starej m etryki osady zdaje się zyskiwać dodatkow y argum ent w fakcie obecności w X IX w. w Starym M ieście cerkwi z dębowymi drzwiam i, na których m iała widnieć wyryta data budowy świątyni - rok 122818. Poza tym jed n a k niepew nym dowodem sugestie co do archaiczności osady m ożna opierać także na ana lizie dokum entu z najstarszym zapisem Leżajska, odnoszącym się do r. 1354. A kt ten to przywilej Kazim ierza W ielkiego dla Jana Pakosław a ze Stróżysk, określający obszar nadanej m u włości wokół Rzeszowa. Jednym z punktów wyznaczających jej zasięg - poza D ąbrow ą na północy, Czudcem na p o łudniu - był właśnie Leżajsk, co dowodzi, że stanow ił on już wówczas w ażną, znaną, a zapew ne i starą osadę.
N a podstaw ie powyższych danych z dużym praw dopodobieństw em wol no przesunąć m etrykę Leżajska poza ważną cezurę lat 1340-1349, wyzna czających kres przynależności tej osady wraz ż obszarem tzw. Rusi C zerw o nej do państw a ruskiego. T akie datow anie Leżajska oraz fakt obecności w nim cerkwi o przypuszczalnej odległej m etryce (1228 r.) m oże sugerować ruskie pochodzenie tej miejscowości. Znaczący jest tu obraz stanu etnicz nego dawnej siedziby m iasta Leżajska, tj. Starego M iasta, k tóre jeszcze w świetle późnych XIX- i XX-wiecznych danych wykazuje znaczny odse tek ludności ru skiej1’. Pod tym względem m iejscowość ta koresponduje z inną osadą położoną na lewym brzegu Sanu - D ębnem , podejrzew anym również o starą m etrykę ze względu na dom niem aną obecność um ocnień grodowych sugerowanych przez nazwę przysiółka tej wsi - Stróża20. O bie te miejscowości z racji znacznego w nich udziału elem entu ruskiego zdają się wyznaczać zachodnią granicę obszaru w czesnej, bo sięgającej epoki sprzed r. 1340, kolonizacji ruskiej.
Sugestia co do ruskiej genezy pierw otnej siedziby Leżajska znajduje potwierdzenie jeszcze w jednym z XV-wiecznych dokum entów , w którym
17 J. P ó ł ć w i a r t e k . O sadn ictw o w n ieg ro d o w ym starostw ie leża jsk im d o k oń ca X V II I w ieku. „R ocznik W ojew ództw a R zeszow sk iego” 6:1969 s. 67.
18 Tam że s. 68.
19 Sch; S. P a w ł o w s k i . L u dn ość rzym sk o -k a to lick a w p o lsk o -ru sk iej części G alicji. Lw ów 1919.
czytamy: L ezeysko opidum nostrum cum Gyerlarowa, W yerzeycze, Damb-
no, Scharzina, W yw loką, O szvona et Russkye przedm yescze, villis ad id
opidum spectantibus (1461 M A rch 161). W wymienionym tu szeregu osad R uskie Przedm ieście w olno traktow ać jak o pierw otną siedzibę Leżajska, jeszcze sprzed czasu jego lokacji na praw ach m iejskich w 1397 r. w pobliżu wsi L ążeńsko21, k tó ra użyczyła nowo założonem u m iastu swojej nazwy, przyjm ując jednocześnie lokalizującokulturow ą nazwę Przedmieście z czło nem R u sk ie , określającym w prost etniczny charakter osady. Podobnego przykładu procesu osadniczego i związanej z nim zmiany nazewniczej dostar czają dzieje pobliskiego Rzeszowa, którego pierw otna siedziba, zwana dziś
Staromieściem, fakultatyw nie określana była również za pom ocą członu
etnicznego (por. Staromiesczie alias Russka Wiesz 1536 M R P IV 3 18255). Przesłanki wskazujące na ruski ch arakter pierw otnej siedziby Leżajska nie m ogą jed n ak prow adzić do wysnucia wniosku o bezwzględnie ruskiej genezie tej osady, bowiem w jej zasiedlaniu nawet w okresie przynależ ności do Rusi przed 1340 r. nie m ożna wykluczyć również udziału elem entu polskiego. W ynika to chociażby z przedstaw ionej wyżej roli Leżajska jako m iejsca kontaktów handlow ych między Rusią i Polską na szlaku Sanu i Wisły. P o n adto kolonizację tego obszaru przez Polaków tłumaczyć moż na jego bliskim sąsiedztw em względem terytorium etnicznie polskiego, jak o że linia dolnego W isłoka, średniego biegu Sanu oraz Puszcza San dom ierska m iędzy tymi rzekam i wyznaczały pogranicze dwóch państw. N a terenie tym dolina Sanu stanow iła dogodny naturalny szlak osadniczy dla elem entu polskiego przenikającego od północy oraz żywiołu ruskiego napływ ającego od południa i wschodu. To zdecydow ało o mieszanym et nicznym charakterze zarów no tego obszaru, jak i całego zresztą pasa po granicznego jeszcze w czasie jego przynależności do Rusi22. Z atem pier w otne L ę (-ą )żeń sk o , choć określane jak o R uskie Przedm ieście, nie musiało być tylko ruskie bądź jeśli już było takie, m ogło mieć sąsiedztwo polskie. W łaśnie owa dom niem ana obecność elem entu polskiego w samej osadzie lub w pobliżu zdecydow ała zapew ne o polskim kształcie językowym jej naz wy począwszy od najdaw niejszych poświadczonych źródłow o czasów oraz o dalszym jej polskim rozw oju fonetycznym i morfologicznym. Na tle histo rycznego m ateriału filologicznego form y, które m ożna podejrzew ać o kształt ruskiej, tj. XV-wieczne zapisy z La-, Le-, d ają się jednocześnie tłumaczyć
21 T ego rodzaju procesy osad nicze i towarzyszące im zm iany nazw dotyczą w ielu m iejsco w ości z p ob lisk iego regionu ziem i przem yskiej i sanock iej. Tak np. za pierw otne siedziby takich osad , jak D y n ó w , Jaćm ierz, Jaśliska, L esk o, przyjm uje się Przedm ieście D yn ow sk ie, Posadę Jaćm ierską, P osadę Jaśliską i P osad ę L eską (A . F a s t n a c h t . O sadn ictw o ziem i sanockiej
w latach 1340-1650. W roclaw 1962 s. 99, 133, 144, 164).
22 O istnieniu elem en tu polsk iego w tym pasie jeszcze przed 1340 r. świadczą m iejscow ości o tzw . prawie polskim , notow ane np. w ziem i sanockiej ( F a s t n a c h t , jw. s. 236-238).
O NAZW IE MIEJSCOWEJ LEŻAJSK
jako polskie. Z drugiej strony ów rodzim y charakter językowy toponim u nie musi dowodzić koniecznie jego polskiej genezy: nazwa m oże być bowiem form ą pierw otnie ruską, adaptow aną w sposób zacierający całkowicie cechy oryginału. Toteż w świetle danych lingwistycznych językow a przynależność nazwy pierw otnej osady Leżajska nie daje się rozstrzygnąć. N a podstaw ie dostępnych danych historycznoosadniczych i językowych należy przyjąć ist nienie od początku dwu równoległych w ariantów ruskiego * L eźen ’sko oraz polskiego L ążeńsko> * L ężeńsko.
Lokalizacja pierw otnego Leżajska, zapisanego raz tylko jak o Ruskie
Przedmieście, jest dziś trudna do ustalenia23. Być m oże miejscowość ta
zaginęła lub została nazwana inaczej. Po wyłączeniu wym ienionych we wspomnianym dokum encie z 1461 r. osad: G ierlarow a (dziś G iedlarow a), W ierzejice (dziś W ierzawice), D ębn o , Szarzyna, W yw łoka, O żw ona (!) (dziś O żanna),w grę wchodziłyby tu takie wsie, jak K uryłów ka, notow ana po raz pierwszy w 1515 r. (por. Ź D z X V III s. 139) oraz Przychojec, poś wiadczony dopiero w X IX w. (por. Sch 1851 s. 47). M iasto założone w 1397 r. w pobliżu tej nie zidentyfikowanej osady również okazało się nie stabilne. Po całkowitym zniszczeniu w wyniku najazdów tatarskich w la tach 1502, 1509, 1519, 1524 zostało pow tórnie lokow ane w nowym miejscu z zachowaniem swojej nazwy. Poprzednia siedziba m iasta przyjęła aktu al ną po dziś nazwę Stare Miasto24. W rezultacie tych procesów ujaw niły się trzy punkty osadnicze, a zarazem nazewnicze-: Ruskie Przedm ieście, o nie znanej dziś lokalizacji, Stare M iasto i Leżajsk. Nazwa dzisiejszego m iasta, kiedyś różniąca się jedynie pod względem fonetycznym i morfologicznym , oznaczała kolejno dwie pozostałe osady. W m om encie rotacji zastępow ana była przez w tórną nazwę: w pierwszym etapie etniczno-lokalizującą Ruskie
Przedm ieście, a w drugim chronologizująco-kulturow ą Stare Miasto.
Jaka jest struktura i jakie znaczenie etym ologiczne nazwy najw cześniej szego ogniwa tego ciągu osadniczego?
Nazwa rus. *L ażen’sko , poi. *Lężeńsko rep rezen tu je ogólnosłowiański przym iotnikowy typ -sk-, mieszczący się w tradycyjnie uznawanych trzech różnych co do produktyw ności klasach sem antycznych: topograficznej, kul turow ej oraz dzierżawczej25. Jej podział słowotwórczy prowadzi do wy różnienia tem atu L a źe n ’-, Lężeń- i form antu -sko. T eoretycznie możliwy byłby podział na L a ż-en ’sko, L ęż-eńsko. F orm ant -en’sko, -eńsko stanow ił by w tórną strukturę złożoną, pow stałą na drodze perintegracji m orfologicz nej derywatów z pierwotnym piennym -n-. Przyjęcie takiego form antu
23 Inne osady leżące w pobliżu L eżajska, poza G iedlarow ą, rów nież rzadko są pośw iadcza ne w dostępnych X V -w iecznych źródłach.
24 P ó ł ć w i a r t e k , jw. s. 72-73.
dla om aw ianej nazwy m usiałoby znaleźć uzasadnienie w historycznej żywotności przym iotników i toponim ów typu -eńsk- na badanym tere nie. Poniew aż nie stw ierdza się na nim produktyw ności tego wzorca sło w otwórczego ani w przeszłości, ani obecnie, pod uwagę może być brany tylko podział L a z e n -s k o , L ężeń-sko. W yodrębniony tu pień nawiązywałby do podstaw y w form ie przym iotnika prostego *Lażen, -na, -no, *Lężen, -na,
-no lub złożonego *Laźnyj, -naja, -noje, *Lężny, -na, -ne, bądź też się
gałby do podstaw y rzeczownikowej *Lażen’, -n a , *Lężeń, -nia. W żadnym z tych w ariantów podstaw a ta nie kojarzy się ze znanym apelatywem. N ie zależnie od tego trzeba także wykluczyć apelatyw ny charakter form przy m iotnikow ych, jak o że nie stanow ią one dla nazw na -sk-, również przy m iotnikow ych, podstaw y typow ej. Toteż należałoby wszystkie powyższe w arianty dom niem anej podstaw y traktow ać jak o form y nazwy własnej. W grę wchodziłaby tu podstaw a w yrażona nazwą geograficzną lub osobową. T a ostatnia jest w typie nazw na -sk- rzadko wykorzystywana z powodu bra ku silnego oparcia w przym iotnikach na -sk- derywowanych od antropo nimów. Z atem w poszukiw aniu typu podstaw y analizow anego toponim u p rzede wszystkim należy b rać pod uwagę nazwę geograficzną - hydronimicz- ną lub toponim iczną26. T en właśnie rodzaj tworzywa okazuje się dla topo nimów na -sk- najbardziej charakterystyczny, gdyż znajduje odniesienie do bardzo silnego i żywotnego od daw na wzorca przym iotników z tym su- fiksem tw orzonych od nazw wodnych i miejscowych27. O kreślanie osady ze względu na jej położenie w stosunku do znanego już punktu nazewnicze- go, np. rzeki, jezio ra, góry, lasu, innej osady zam ieszkałej lub opustoszałej28, to często spotykany sposób opisu nowo zakładanej miejscowości. N a bada nym obszarze ten typ charakterystyki semantycznej osady jest poświadczony licznymi późniejszym i nieco nazwami złożonymi z członów w rodzaju
B udy, Chałupki, Wola, W ólka, M edynia itp. i przym iotników lokalizują
cych na -sk-, tworzonych od nazw większych i starszych miejscowości (por.
B udy Łańcuckie, B udy Przeworskie, Chałupki Dąbiańskie, Wola Pełkiń- ska, W ólka Łętow ska, M edynia Głogowska, M edynia Łańcucka itd .29).
26 W dotychczasow ej literaturze pośw ięcon ej topon im om na -sk- od dawna już podkreśla n o , że stanow ią on e przede wszystkim nazwy od w odn e i odm iejscow e. Ich posesyw ny charakter byl niekied y p om ijany lub naw et wykluczany. Pisze o tym R ospon d (jw. s. 6-16, 33-35), upom i nając się stan ow czo o nazw y dzierżaw cze z przyrostkiem -sk-.
27 Por. analizę bazy i funkcji przym iotników na -sk- u R osponda (jw. s. 17-44).
28 Por. czesk ie przykłady takich pow tórnych lokacji na m iejscach opustoszałych W iczom e- licze ves pustá 1544 > L ito m ir s k o , W y sn yczi 1452 > V is ñ o v s k o ves pustá 1546 > Vy sens ko ( R o s p o n d , jw . s. 171, 283).
29 T en rodzaj topon im ów k orespon du je z nazwam i wyrażanymi za p om ocą innych lokali zujących środków m orfologicznych: prefiksów typu za-, p o d -, jak w nazwach Z a rzecze, Pod- k la szto r itp ., bądź leksykalnych: określeń typu D o ln y, G ó r n y , jak w nazwach G r o d zisk o Dolne, K r z e s z ó w G ó rn y itp.
O NAZW IE MIEJSCOWEJ LEŻAJSK 53 Przyj ąwszy interpretację om aw ianego toponim u jak o odonom astycz- nej nazwy lokalizującej, należałoby ustalić jeszcze znaczenie podstaw y i sprecyzować jej form ę. Podstaw a ta , k tó ra jak już w spom niano, m ogła wyrażać się różnymi w ariantam i przym iotnikowym i bądź rzeczownikowym i z koniecznym sufiksalnym -n-, rep rezen tu je typ sem antyczny d eterm in o wany przez znaczenie pierw iastka Laż-, L ęż- pozostającego w genetycznym związku z ps. (-a). Ów apelatyw , nieżyw otny już dzisiaj na badanym
terenie, koresponduje z form am i północnosłow iańskim i zaświadczonymi we współczesnym rosyjskim dialekcie północnym jako laga ‘nie wysychająca kałuża, jam a z w odą, odm ęt w rzece; bagno, m oczary; niskie w ilgotne miejsce w zaroślach’ oraz w dialekcie kaszubskim jako lega ‘ziem ia niżej położona, nizinna’. N a gruncie pozasłow iańskim najbliższym odpow iedni kiem dla tego term inu geograficznego jest lit. lenge (=lenke) ‘niżej położony kaw ałek ziemi, nisko położona łąk a, p o le ’30. Ścisły związek z tym apela- tywem wykazuje także jego w ariant fonetyczny oparty na apofonii woka- licznej ę : ę - ps. *lqg (-a)31 ‘łęk, obłęk, krzywizna półkolista, łuk; łęko- wate obniżenie powierzchni ziemi; niski bagnisty las liściasty, zarośla n a d brzeżne; bagno, m oczary’, żywotny do dziś w całej słowiańszczyźnie z różny mi znaczeniami szczegółowymi, ale jednym wspólnym ‘m iejsce nisko p o ło żone, nizina, bagno’32. W relacji do powyższych tem atów pozostają rów nież bliskie form alnie i znaczeniowo ogólnosłow iańskie kontynuanty ps.
*lęk(a)33. Wszystkie one wraz z innymi m niej lub bardziej żywotnymi
pierwiastkami w znaczeniu ‘m okry, nizinny, b ło tn y ’, takim i jak *bag-, *bar-,
*bax-, *bel-, *bolt-, *br n-, *dux-, *gręz-, *kal-, *loj-, *mel-, *moć-, *mod-, *mol-, *mor-, *mqt-, *mul-, *niz-, *par-, *pen-, *blav-, *rux-, *slav-, *slęg-, *śev-, *tręs-, *żul- itp .34, stanow ią jed n ą z najbardziej charakterystycznych
baz apelatywnych dla starych i nowych toponim ów oraz hydronim ów . Tw o rzą bogatą klasę nazw fizjograficznych, kształtow anych za pom ocą różnych form antów , w tym częstych przym iotnikowych i rzeczownikowych z sufiksal nym -n- (por. Bagienna, Bielna, Błotna, Brenno, D uszno, Ł ojno, M oczar-
ne, Sławna, Błotnia, Kaleń, M oczalnia itp .35). W tej grupie mieściłyby się
również hipotetyczne w arianty przym iotnikow e i rzeczownikowe podstaw y
30 F. S ł a w s k i . S łow n ik ety m o lo g iczn y ję z y k a p o lsk ieg o . T. 5. Kraków 1975 s. 81. 31 Por. zacząć: konać, lęk: lęk, pątnik: pięta, w ęzeł: w iązać (A . B r ü c k n e r . S ło w n ik e ty m o lo g iczn y ję z y k a p o lsk ieg o . W arszawa 1970 s. 74, 297, 421, 607).
32 S ł a w s k i , jw. s. 79-81. 33 Tam że s. 81.
34 Por. P. N i t s c h e . D ie geographische T erm inologie des Polnischen. K öln 1964 s. 68-91; także tem aty ukryte w nazwach na -sk- u R ospon da (jw . passim ) oraz w nazwach z sufiksalnym -n- u H . Borka (Z ach odn iosłow iań skie n a z w y to p o n im iczn e z fo rm a n tem - t,n-. W arszawa 1968 passim).
35 B o r e k , jw. s. 23, 27, 32, 51, 131, 145, 216; S pis m iejscow ości P olskiej R ze c zy p o sp o lite j L udow ej. Warszawa 1967 s. 70, 426-427, 708.
analizow anej nazwy, tj. *Lazen, -na, -no, *Laźnyj, -naja, -noje, *Laźeri,
-n'a; *Lężen, -na, -no, *Lężny, -na, -ne, *Lężeń, -nia. Z e względu na swoją
form ę fonetyczną szereg ten nie znajdujący wiarygodnego potwierdzenia w bliższym i dalszym kontekście toponom astycznym polskim należałoby uznać za wyjątkow y, zaw ierający archaiczną postać pierw iastka o słabej ży wotności zapew ne już w odległych czasach. Inaczej trzeba by ocenić te formy ze względu na ich znaczenie. Jest ono w pełni uzasadnione na tle lokalnym pow iązaniem tego szeregu nazw z m iejscem położonym nad Sanem (gdzieś w okolicach Przychojca lub K uryłów ki), które w świetle historycznej analizy geologicznej jawi się jak o teren wybitnie podm okły o wielkiej ilości bagien i rozlewisk w odnych36, o czym świadczyć m ogą notow ane tam jeszcze dziś m ikrotoponim y typu Bania, Zabłociska37.
K tóra spośród dom niem anych powyższych wariantów z sufiksalnym -n- m ogła stanow ić faktyczną podstaw ę nazwy *L aźen’s k o , * L ężeńsko l Z sze regu przym iotnikow ego należy wykluczyć formy zaim kowe *Lażnyj, -naja,
-noje, *Lężny, -na, -ne jak o struktury onom astyczne dość późne w stosunku
do odpow iednich form przym iotników prostych38. Spośród tych z kolei winna być wyelim inow ana form a na -en, tj. *Lazen, *Łężen, reprezentująca m argi nalny typ toponom astyczny nie tylko w om awianym regionie, ale również w szerszym kontekście geograficznym 39. Pozostały dwa warianty: -no oraz
-na. W zorzec nijaki -no uznawany jest dla najdaw niejszej epoki (przed
1300 r.) w skali ogólnopolskiej za stru kturę żywotniejszą od typu żeńskiego
-na. D alsze jed n ak dzieje tych typów w rejonie m ałopolskim wykazują ro
snącą przew agę nazw z form antem -na, odw rotnie niż w Polsce północnej, co świadczy o historycznej żywotności również wzorca -na w Polsce południo w ej40. Powyższe ustalenia spraw dzają się w najbliższym kontekście topono mastycznym om aw ianej nazwy wykazującym obecność typu -no, reprezento wanego przez stary toponim Dębno (por. D am bno - 1390 XVI w. ZD M IV 1087), jak też typu -na, poświadczonego przez liczniejsze, ale nowsze nazwy
Jelna (por. Jedlna 1515 Źdz X V III s. 139), Kolna (por. ts. 1464 Supl. M RP
IV 3 978 - dziś K u ln o ), Ł o m n a (por. ts. 1727 A D P 160 k. 97 - dziś Wólka
Ł am ana), O żżo na (por. O sszona 1458 A G Z X IX 1 - dziś O żanna). Zatem
w świetle powyższych danych poszukiw ana form a podstaw y musi być trak to w ana am biw alentnie jak o nijaka lub żeńska. Spośród dom niem anych pod staw rzeczownikowych *L a ź e n ’-n ’a, *Lężeń, -nia traktow anych jako sub- stan ty wizowane form y odpow iednich przym iotników należałoby wyelimino wać w ariant męski z tych samych pow odów , dla jakich wykluczona była for
36 P ó ł ć w i a r t e k , jw. s. 58.
37 U rzęd o w e n a z w y m iejsco w o ści. Z . 62. [Warszawa] 1965 s. 36-37. 38 B o r e k , jw . s. 401.
39 T am że.
O NAZW IE MIEJSCOWEJ LEŻAJSK 55 ma przym iotnikowa na -en. Jako hipotetyczna pozostaw ałaby jeszcze form a żeńska * L a źn ’a, *Lężnia, chociaż ze względu na w tórność tego typu ono- mastycznego do nazw przym iotnikowych z form antem -na byłby to w ariant spośród trzech tu rozważanych najm niej praw dopodobny.
U stalone ostatecznie w arianty *Laźno, -na, -n’a, *Lężno, -na, -nia w świetle przeprow adzonej analizy sem antycznej okazały się form am i o d n o szącymi się do m iejsca nizinnego, m okrego. M ogły one sygnować teren od początku pusty lub skolonizowany, obiekt w odny lub miejscowy. A ni analiza sem antyczna, ani form alna nie pozwala dokładnie określić typu tego desy- gnatu. Odnosząca się do niego nazwa fizjograficzna stanow iła pierwsze ogni wo szeregu związanych z nim toponim ów: form a * Ł a źn o (-na) (-n’a), *Lęż-
no(-na)(-nia) była podstaw ą dla lokalizującofizjograficznej lub lokalizująco-
kulturowej nazwy nowo założonej osady * L a źen ’sko, *L ężeńsko, ta zaś stała się nazwą im portow aną dla pow stałego w 1397 r. obok lub na terenie tej osady m iasta, by w końcu być przeniesioną jeszcze raz do nowo lokow a nego m iasta w 1524 r. Ów szereg nazewniczy *Lężno(-na)(~nia)> Lę(-ą)żeń
sko > L ą żeń sku > L eża jsko , odzw ierciedlający progresyw ny proces koloniza-
cyjny, równolegle realizował się w innej postaci, kiedy to L ą żeń sko z ogniwa trzeciego określone było także jak o K rolow o M iasto, a L eżajsko z ogniwa czwartego jako Z ygm untow e L eżajsko. Te narzucone nazwy jed n a k , nie przyjęły się i nie naruszyły pierw otnego w ew nętrznego u k ład u wchodzących weń form. Zw iązek ten uzupełniły jeszcze toponim y, k tó re pojaw iały się w m omencie przenoszenia nazwy z jednego obiektu na drugi w celu w ypeł nienia pojawiających się w całym tym układzie m iejsc pustych: R uskie P rzed
mieście (nazwa pierw otnej siedziby Leżajska utw orzona po jego pierwszej
lokacji na prawach m iejskich) oraz Stare M iasto (nazw a dla drugiej siedziby Leżajska utw orzona po jego przeniesieniu na nowe m iejsce i pow tórnym n a daniu praw m iejskich). Związki między tymi wszystkimi nazwami pozw alają mówić o nich jako m ikrosystem ie toponom astycznym elem entów genetycznie zależnych, wykazujących w ew nętrzną spójność i ew olucję.
Z aprezentow ana wyżej im m anentna analiza wybranego toponim u L e
żajsk wykazała jego powiązania z różnorakim kontekstem językowym oraz
pozajęzykowym. D ane stanow iące o bogatej biografii tej nazwy w yjaśniane poprzez ten kontekst sam e m ogą być rów nież traktow ane jak o przyczynek do opisu tego kontekstu.
SK R Ó T Y Ź R Ó D E Ł
A G Z i - A k ta g ro d z k ie i ziem sk ie z c za só w R ze c zy p o sp o lite j p o lsk ie j z A rch iw u m tzw . B ernardyń skiego we L w o w ie . T . 1-25. L w ów 1868-1935;
era-m i 14-291. S zczegółow y opis tych pozycji u B . Kuera-mora ( K atalog era-m ikrofilera-m ów O śro d k a A rch iw ó w , B ib lio tek i M u ze ó w K ościelnych p r z y K atolickim U niwer sytecie L u b elsk im . „A rchiw a, B ib liotek i i M uzea K ościeln e” 6:1963 s. 89-93; 12:1966 s. 57; 24:1972 s. 248-268);
L et - P elnoje sobran ije russkich letopisiej [...]. T. 1-2. S-Petersburg 1843-1846; M A rch - A . P r o c h a s k a . M ateriały archiw alne w yjęte g łów n ie z m etryki litew skiej
o d 1348 d o 1607 roku . L w ów 1890;
MJFr - Jo syfin s’ka (1785-1788) i fr a n c y sk a n sk a (1819-1820) m etryky. Kijów 1965; M R P - M atricularum R egn i P olon iae su m m aria [...]. T 1-5. Cz. 1. Ed. T. W ierzbow s
ki. V arsoviae 1905-1919;
Sch - Schem atism us un iversi venerabilis cleri dioeceseos graeco catholicae prem islien-sis p r o anno do m in i 1830. Prem isliae 1830; także dla lat 1850, 1851, 1860; SG - S ło w n ik geo g ra ficzn y K ró lestw a P olskiego i innych kra jó w słow iańskich. T.
1-15. W arszawa 1880-1902;
Sk S k o r o w id z w szystkich m iejscow ości p o ło ż o n y c h w królestw ie G alicji i L o d o -m eryi [...]. L w ów 1855; S k o r o w id z -m iejscow ości R zec zy p o sp o lite j P olskiej z o zn a czen ie m terytorialnie im w łaściw ych w ła d z [ ...]. Przem yśl-W arszawa 1831-1938;
Spis Spis m iejsco w o ści P o lsk iej R ze c zy p o sp o lite j L u d o w ej. W arszawa 1967;
SPPP S tarodaw n e P raw a P olskiego P om n iki. W yd. B. U lanow sk i. T. 11-12: Księgi są d o w e m iejskie. W arszawa 1921;
Supl. M R P - Suplem ent do M atricu laru m ;
Z D M Z b ió r d o k u m e n tó w m a ło p o lsk ich . W yd. A . Kuraś, I. Sutkowska-Kuraś. Cz. 1-5. W roclaw -K rak ów 1962-1970;
Ź dz - A . J a b ł o n o w s k i . P olska X V I w ieku p o d w zględem geograficzno-staty-sty c z n y m . T. 7. Cz. 1: R uś C zerw o n a . W arszawa 1902. Źródła dziejow e , X V III/1;
Ż er - Żereła d o isto ryji U krajiny - Rusi. W yd. M. H ruszew ski. T. 2. Lwów 1897.
W śród skrótów wyrazów pospolitych k = karta.
W źródłach zawierających n u m erację dokum entów pom ija się skrót nr.
S U R L E N O M D E L IE U L E Ż A J S K
R ésu m é
L e nom de lieu L eż a js k a eu autrefois une form e ph onétiq ue et m orphologique différente: L ą że ń sk o (2e m oitié du X IV e s .)> L ą ż a ń s k o (débu t du X V e s.: e ń < a ń ) > L ą ża jsk o (déb. du X V e s.: js < ńs) > * L ę ż a js k o II L a ża jsk o (m ilieu du X V e s.: ruth. la) > L eża jsk o (m ilieu du X V e s.: dénasalisation de ę, ruth. le < la, rapprochem ent avec leżeć ‘coucher’) > L eża jsk (déb. du X V IIe s.: -sk < -sk o ). Le topon ym e désignait su ccessivem ent trois localités: ju sq u ’à 1397 un village, pu is la ville fo n d ée à côt (l’ancien lieu fut alors nom m é R uskie P rzedm ieście ‘LFaubourg R u sse’), et depu is 1524 le nou vel em placem en t de la ville (l’ancien fut à ce m om en t appelé Stare M iasto ‘V ieille V ille ’). Le nom le plus ancien est une form e localisante dérivée du toponym e ou hydro- nym e * L ężn o (-na) (-nia). C elui-ci est à son tour un nom physiographique dérivé de l’appellati- vum *lęg(a) ‘lieu situé bas, m arais’ (cf. le russe laga, le cachoub. lëga), variante phonétique de łęg (a ), łą k (a ). L es prém isses d ’ordre linguistiques et celles qui relèvent de l’histoire de l’occupa tion du so l, perm ettent de considérer le nom en cause com m e génétiq uem en t ruthène ou p olo nais.
