Lwowskiego Zakonu Przenajświętszej Trójcy dzieło redempcji Polaków z niewoli tureckiej w końcu XVII wieku

Zygmunt S. Zalewski

Lwowskiego Zakonu

Przenajświętszej Trójcy dzieło

redempcji Polaków z niewoli

tureckiej w końcu XVII wieku

Echa Przeszłości 11, 111-123

Zygm unt S. Zalewski

Katedra Filologii Angielskiej

Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie

LWOWSKIEGO ZAKONU PRZENAJŚWIĘTSZEJ

TRÓJCY DZIEŁO REDEMPCJI POLAKÓW

Z NIEWOLI TURECKIEJ W KOŃCU XVII WIEKU

W w y d a w a n y m w K r a k o w i e w l a t a c h 1 8 8 2 - 1 9 3 6 r. r o c z n i k u „ M i s s y e K a t o l i c k i e ” p o ś w i ę c o n y m p r o b l e m a t y c e m i s y j n e j w ś w i e c i e s p o r o m i e j s c a z a j ­ m u j ą s p r a w y A f r y k i p r z e ł o m u X I X i X X w ., a z a g a d n i e n i e k w i t n ą c e g o j e s z c z e w ó w c z a s w e w s c h o d n i e j c z ę ś c i k o n t y n e n t u n i e w o l n i c t w a j e s t j e d n y m z n a j ­ c z ę ś c i e j p o r u s z a n y c h w ą t k ó w n a ł a m a c h t e j p u b l i k a c j i . G łę b o k o p o r u s z o n y o p i s a m i n i e w y o b r a ż a l n e g o d l a E u r o p e j c z y k ó w b e s t i a l s t w a p o w o d o w a n e g o h a ­ n i e b n y m p r o c e d e r e m o r a z s t r a s z l i w y c h c i e r p i e ń M u r z y n ó w , ó w c z e s n y r e d a k ­ t o r i w y d a w c a c z a s o p i s m a , O . M a r c i n C z e r m i ń s k i S J 1, p r z y p o m n i a ł w 1 9 0 5 r. c z y t e l n i k o m , iż j e s z c z e n i e s p e ł n a d w i e ś c i e l a t w c z e ś n i e j p o d o b n y p r o b l e m i s t n i a ł n a p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i c h k r e s a c h I R z e c z y p o s p o l i t e j 2 . D z i ę k i t a k i e j p a r a l e l i o r a z p r z e z o r n o ś c i z a k o n n i k a - r e d a k t o r a m o ż e m y o d s ł o n i ć c i e k a w y f r a g m e n t n a s z e j h i s t o r i i . P o a b d y k a c j i J a n a K a z i m i e r z a , k r ó l e m - w z n a c z n e j m i e r z e d z i ę k i p o p a r ­ c i u s t r o n n i c t w a p r o a u s t r i a c k i e g o - z o s t a ł w y b r a n y w 1 6 6 9 r. n i e u d o l n y i c h o r o w i t y M i c h a ł K o r y b u t W i ś n i o w i e c k i . Z r a c j i z n a c z ą c y c h w p ł y w ó w w y ­ m i e n i o n e g o s t r o n n i c t w a n a p o l i t y k ę z a g r a n i c z n ą p a ń s t w a , s t y m u l o w a n ą t a k ­

1 Societa s Je su - Zakon Towarzystw a Jezusowego (potocznie Zakon Jezuitów ).

2 M ożna bez w ah a n ia postaw ić hipotezę, iż oba zjaw iska były generow ane przez system społeczny, religijny i gospodarczy Im perium O sm ańskiego. W m iarę n a sila n ia się procesu wy­ p ieran ia Turcji z Europy, niewolnictwo w tej części św iata wygasło w II połowie XVIII w. P rzetrw ało je d n a k aż do przełom u XIX i XX w., w znacznie brutalniejszej formie n a południo­ wych flankach Im perium , w Azji i Afryce. Stosunkowo długie istnienie niew olnictw a - pomimo usilnych przeciw działań m ocarstw zachodnich z W ielką B ry tan ią n a czele - było możliwe dzięki zapotrzebow aniu n a ta k i rodzaj siły roboczej w rozległym państw ie tureckim oraz w innych k rajach m uzułm ańskich.

ż e p r z e z h a b s b u r s k ą ż o n ę k r ó l a E l e o n o r ę 3 , ó w c z e s n a R z e c z y p o s p o l i t a z n a l a ­ z ł a s i ę w o r b i c i e a n t y t u r e c k i c h d z i a ł a ń A u s t r i i . S p o d z i e w a j ą c s i ę p o w a ż n e g o z a g r o ż e n i a z e s t r o n y l e d w i e r y s u j ą c e g o s i ę p o l s k o - a u s t r i a c k i e g o a l i a n s u , a t a k ż e n a s t ę p s t w w c z e ś n ie j p o d p i s a n e g o w A n d r u s z o w i e (3 0 s t y c z n i a 1 6 6 7 r.) „ p o k o j u d o c z e s n e g o ” z R o s j ą , k t ó r e g o j e d n y m z n a s t ę p s t w m i a ł y b y ć w s p ó l n e d z i a ł a n i a m i l i t a r n e s k i e r o w a n e p r z e c i w T u r c j i i j e j l e n n i k o w i C h a n a t o w i K r y m s k i e m u o r a z w y k o r z y s t u j ą c a n t y p o l s k ą i r r e d e n t ę a t a m a n a P i o t r a D o r o - s z e n k i , s u ł t a n M e h m e d I V w y p o w i e d z i a ł 1 0 g r u d n i a 1 6 7 1 r. w o j n ę R z e c z y p o ­ s p o l i t e j 4 . W l i p c u n a s t ę p n e g o r o k u o k . 3 0 - t y s i ę c z n a a r m i a z ł o ż o n a z t a t a r ­ s k i c h o d d z i a ł ó w C h a n a t u K r y m s k i e g o o r a z w s p i e r a j ą c y c h j e w o j s k k o z a c k i c h D o r o s z e n k i p r z e k r o c z y ł a p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i ą g r a n i c ę k r a j u . S t o c z o n ą 1 8 l i p ­ c a z p u ł k i e m h e t m a n a k o z a c k i e g o M i c h a ł a C h a n e n k i o r a z d y w i z j ą k o r o n n e j j a z d y n a r o d o w e j K a r o l a Ł u ż y c k i e g o b i t w ą p o d Ł a d y ż y n e m , I m p e r i u m O to - m a ń s k i e r o z p o c z ę ł o t r w a j ą c y , a ż d o p o d p i s a n i a w 1 6 9 9 r. p o k o j u w K a r ł o w i ­ c a c h , p r a w i e t r z y d z i e s t o l e t n i o k r e s z m a g a ń z P o l s k ą . W y d a r z e n i a t r z e c h o s t a t n i c h d e k a d X V I I w . m i a ł y w d z i e j a c h I R z e c z y p o ­ s p o l i t e j n i e z w y k l e b r z e m i e n n e i d ł u g o f a l o w e n a s t ę p s t w a , z a r ó w n o n a a r e n i e m i ę d z y n a r o d o w e j , j a k i w e w n ę t r z n e j . P o m i j a j ą c k w e s t i ę p o w a ż n y c h i m p l i k a c j i z a g r a n i c z n y c h , j a k i c h d o ś w i a d c z y ł w t e d y k r a j , a t a k ż e h e r o i c z n e g o m ę s t w a i n i e z w y k ł e g o p o ś w i ę c e n i a ż o ł n i e r z y n i e l i c z n e j a r m i i , p r z y ś p i e s z e n i a p r o c e s u p r z e m i a n w z b i o r o w e j ś w i a d o m o ś c i s p o ł e c z n e j - z w ł a s z c z a w o b e c i n n o w i e r ­ c ó w i o b c y c h - o r a z s p l o t u w i e l u i n n y c h c z y n n i k ó w , i s t o t n y m e l e m e n t e m ó w c z e s n e g o p r o c e s u d z i e j o w e g o b y ło r ó w n i e ż z a g a d n i e n i e p o n o s z o n y c h o l ­ b r z y m i c h s t r a t l u d n o ś c io w y c h . B a d a c z p r o c e s ó w d e m o g r a f i c z n y c h I R z e c z y p o s p o l i t e j C e z a r y K u k l o w s w e j n a j n o w s z e j p u b l i k a c j i n a p i s a ł : L i c z n e w o j n y t o c z o n e p r z e z R z e c z p o s p o l i t ą w p o ł o w i e X V I I w . i j e s z c z e b a r d z i e j z w i ą z a n e z n i m i k l ę s k i e l e m e n t a r n e : o d p o ż a r ó w i g r a b i e ż y , p o g ł ó d i z a r a z y p r z y n i o s ł y n i e s p o t y k a n ą w c z e ś n i e j f a l ę z n i s z c z e ń m i e s z k a ń c o m w s i i m i a s t e c z e k , k t ó r y c h l i c z b a p r z e d p o t o p e m w K o ­ r o n i e ( w r a z z U k r a i n ą ) w y n o s i ł a 1 2 0 0 o ś r o d k ó w . W W i e l k o p o l s c e , M a ł o p o l s c e i n a P o d l a s i u z n i s z c z e n i a b u d y n k ó w o c e n i a s i ę n a o k . 60%c, n a M a z o w s z u i R u s i C z e r w o n e j n a w e t d o t r z e c h c z w a r t y c h o g ó l n e j z a b u d o w y . S t r a t y w p o ­ t e n c j a l e l u d z k i m b y ł y t r o c h ę m n i e j s z e i w y n i o s ł y p o n a d 40% c w s z y s t k i c h m i e s z ­ k a ń c ó w m i a s t K o r o n y5 . I s t o t n y m - c h o ć n i e w y m i e n i o n y m w y ż e j - c z y n n i ­ k i e m d e p o p u l a c y j n y m n a U k r a i n i e , P o d o l u , R u s i C z e r w o n e j i W o ł y n i u b y ł t e ż t a t a r s k o - t u r e c k i j a s y r . N i e m o ż l i w e j e s t w o b e c n y c h c z a s a c h u z y s k a n i e d o k ł a d n y c h d a n y c h l i c z ­ b o w y c h o d z w i e r c i e d l a j ą c y c h p r o c e s w y l u d n i e n i a w s i. N a l e ż y j e d n a k s ą d z i ć , iż b y ło o n o p o d o b n e l u b n a w e t w i ę k s z e n i ż m i a s t . W o b u j e d n a k p r z y p a d k a c h t a t a r s k a b r a n k a o r a z i n n e w s p o m n i a n e o k o l i c z n o ś c i p r z y c z y n i ł y s i ę d o w y ­

3 A rcyksiężniczka E leonora H ab sb u rżan k a była sio strą cesarza Leopolda I.

4 Zob. H is to r ia d y p lo m a c ji p o ls k ie j 1 5 7 2 -1 7 9 5 , red. Z. Wójcik, t. II, W arszaw a 1982, ss. 220-232.

l u d n i e n i a w i e l u r e g i o n ó w k r e s ó w p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i c h d o t e g o s t o p n i a , iż n p . z i s t n i e j ą c y c h w p o ł o w i e X V I I w . 2 5 3 o ś r o d k ó w m i e j s k i c h n a R u s i C z e r ­ w o n e j p o u p ł y w i e s t u l a t p o z o s t a ł y z a l e d w i e 2 2 6 . W s y t u a c j i g o s p o d a r k i , o p a r t e j p r a w i e w y ł ą c z n i e n a p r o d u k c j i r o l n e j , t a k p o w a ż n y u b y t e k r ą k d o p r a c y o z n a c z a ł z a p a ś ć g o s p o d a r c z ą . W i e l o l e t n i e g o w y s i ł k u w y m a g a ł a o d b u d o w a s p a l o n y c h d w o r ó w , m i a s t i w s i. W i d z ą c t o w ł a ­ d z a k r ó l e w s k a o r a z l o k a l n a s t a r a ł a s i ę r ó ż n y m i s p o s o b a m i p r z y w r ó c i ć r ó w n o ­ w a g ę g o s p o d a r c z ą n a w y n i s z c z o n y c h t e r e n a c h , a K o ś c ió ł k a t o l i c k i z r z e k a ł s ię p o b i e r a n i a d z i e s i ę c i n y , n i e k i e d y n a w e t p r z e z k i l k a d z i e s i ą t l a t . N i e z w y k l e p o w a ż n y m n a s t ę p s t w e m t a t a r s k o - t u r e c k i c h n a j a z d ó w b y ł a n a b r z m i e w a j ą c a p r o b l e m a t y k a s t r a t m o r a l n y c h . W ś w i a d o m o ś c i s z e r o k i c h r z e s z s p o ł e c z e ń s t w a r o d z i ł s i ę ż a l , a n a w e t n i e c h ę ć d o w ł a d z w ł a s n e g o k r a j u , k t ó r y n i e t y l k o n i e p o t r a f i ł o b r o n i ć m i e n i a , a l e t a k ż e u c h r o n i ć l u d n o ś c i p r z e d n i e w y o b r a ż a l n y m i c i e r p i e n i a m i i s t r a s z l i w y m p o n i ż e n i e m d o z n a w a n y m w o b c e j n i e w o l i . G r e m i a r z ą d z ą c e ó w c z e s n ą P o l s k ą o r a z h i e r a r c h i a K o ś c io ł a k a t o l i c k i e g o b y ł y w p e ł n i t e g o ś w i a d o m e . P o r y w a n i e l u d z i w j a s y r b y ło z n a n ą w P o l s c e j u ż o d o k o ło d w u s t u l a t n a r o d o w ą t r a g e d i ą , z a r ó w n o w s z e r s z y m w y m i a r z e s p o ł e c z n y m , a t a k ż e l u d z ­ k i m , r o d z i n n y m . T y m c z a s e m n a p r z e s t r z e n i o m a w i a n y c h d z i e s i ę c i o l e c i X V I I w. r o z m i a r y t e j k l ę s k i s i ę g n ę ł y s z c z y t u , a z w ł a s z c z a p o d c z a s w o j n y t o c z o n e j w l a t a c h 1 6 7 2 - 1 6 7 6 . N i e z w y k l e d r a m a t y c z n a s y t u a c j a l u d n o ś c i c y w i l n e j , k t ó ­ r a z n a l a z ł a s i ę n a t y ł a c h a r m i i t u r e c k i e j o b l e g a j ą c e j L w ó w , b y ł a j e d n y m z n a j w a ż n i e j s z y c h m o t y w ó w , k t ó r e s k ł o n i ł y ó w c z e s n e g o h e t m a n a w i e l k i e g o k o r o n n e g o J a n a S o b i e s k i e g o d o p o d j ę c i a z d e c y d o w a n y c h d z i a ł a ń . W t r a k c i e b ł y s k o t l i w i e p r z e p r o w a d z o n e j p o d w z g l ę d e m t a k t y c z n o - o p e r a c y j n y m , s ł y n n e j w y p r a w y n a p u s t o s z ą c e k r a j c z a m b u ł y t a t a r s k i e z d o ł a ł o n w d n i a c h 5 - 1 4 p a ź d z i e r n i k a 1 6 7 2 r. u w o l n i ć k i l k a d z i e s i ą t t y s i ę c y l u d z i w z i ę t y c h d o n i e w o li . S k a l a z j a w i s k a b y ł a w i ę c o g r o m n a . W p r a w d z i e p o d p i s a n y 1 7 p a ź d z i e r n i k a 1 6 7 6 r. t r a k t a t w Z ó r a w n i e z n a ­ c z ą c o z a h a m o w a ł p r o c e s b e s t i a l s k i c h g w a ł t ó w t a t a r s k o - t u r e c k i c h p o p e ł n i a ­ n y c h n a l u d n o ś c i z a m i e s z k u j ą c e j o m a w i a n e r u b i e ż e R z e c z y p o s p o l i t e j , le c z w c z a s i e d r u g i e j f a z y p r o w a d z o n y c h w l a t a c h 1 6 8 3 - 1 6 9 9 w o j e n z a g r o ż e n i e p o w r ó c ił o . N a d a l , c z y t o w w y n i k u d z i a ł a ń w o j e n n y c h c z y w r e z u l t a c i e ł u p i e ż ­ c z y c h r a j d ó w o d d z i a ł ó w l u b w a t a c h t a t a r s k i c h w g ł ą b t e r y t o r i u m k r a j u , w i e l e l u d z i t r a c i ł o w o ln o ś ć , c z ę s t o ż y c ie . C i ę ż k i b y ł r ó w n i e ż l o s t y c h , k t ó r z y n i e z w ł a s n e j w o li s t a l i s i ę p o d d a n y m i s u ł t a n a n a t e r e n a c h , k t ó r e a ż d o p o d p i s a ­ n i a p o k o j u w K a r ł o w i c a c h w 1 6 9 9 r. p o z o s t a ł y w g r a n i c a c h I m p e r i u m O to - m a ń s k i e g o . L u d z i p o j m a n y c h d o n i e w o l i t a t a r s k i e j b ą d ź t u r e c k i e j s t a r a n o s i ę u w a l ­ n i a ć w r ó ż n y s p o s ó b . B o g a c i , k t ó r y c h b y ł o n a t o s t a ć , w y k u p y w a l i s w y c h b l i s k i c h n a w ł a s n ą r ę k ę , n a t o m i a s t n a u w o l n i e n i e b i e d n i e j s z y c h p r ó b o w a n o g r o m a d z i ć p u b l i c z n e f u n d u s z e . R o d z i ł a s i ę s z l a c h e t n a i d e a l e c z b y p r z e k u ć j ą 6 Zob. ibidem, s. 227.

w c z y n k t o ś m u s i a ł z a j ą ć s i ę d o ś ć s k o m p l i k o w a n ą o r a z w y m a g a j ą c ą o d w a g i d z i a ł a n i a l o g i s t y k ą p r z e d s i ę w z i ę c i a . M o ż l iw o ś ć r o z w i ą z a n i a t e g o p r o b l e m u p o j a w i ł a s i ę n i e o c z e k i w a n i e . P o z w y c i ę s t w i e w i e d e ń s k i m , u d a j ą c y s i ę z d a r a m i i l i s t e m k r ó l a J a n a I I I S o b i e ­ s k i e g o d o p a p i e ż a I n n o c e n t e g o I I I , o p a t c y s t e r s ó w w M o g i le i j e d n o c z e ś n i e s u f r a g a n k r a k o w s k i J a n K a z i m i e r z D e n h o f f p r z y p a d k o w o z a t r z y m a ł s i ę w R z y m i e , n a k w a t e r z e o b o k k l a s z t o r u h i s z p a ń s k i e g o Z a k o n u P r z e n a j ś w i ę t ­ s z e j T r ó jc y z a k o n n i k ó w b o s y c h 7. G d y d o w i e d z i a ł s i ę , iż o o . t r y n i t a r z e ( t a k ic h p o t o c z n i e n a z y w a n o ) z a j m u j ą s i ę w y k u p e m l u d z i z n i e w o l i , p o p r o s i ł k r ó l a , a b y z e z w o l i ł s p r o w a d z i ć z a k o n d o P o l s k i . P o m y s ł s p o d o b a ł s i ę S o b i e s k i e m u , z w ł a s z c z a i ż p o u t w o r z e n i u w 1 6 8 4 r. L i g i Ś w i ę t e j n a l e ż a ł o s p o d z i e w a ć s ię n a t ę ż e n i a w a l k z T u r c j ą . I d e ę D e n h o f f a p o p a r ł a k r ó l o w a M a r y s i e ń k a , h e t ­ m a n w i e l k i k o r o n n y , w o j e w o d a r u s k i S t a n i s ł a w J a n J a b ł o n o w s k i i w i e l u i n n y c h d o s t o j n i k ó w ś w i e c k i c h i k o ś c i e l n y c h . O t r z y m a w s z y a k c e p t a c j ę k r ó l a , D e n h o f f w y s t ą p i ł d o o b r a d u j ą c e j w t y m c z a s i e w M a d r y c i e k a p i t u ł y g e n e r a l n e j Z a k o n u P r z e n a j ś w i ę t s z e j T r ó j c y o w y r a ż e n i e z g o d y n a z a ł o ż e n i e k l a s z t o r u i c h f o r m u ł y w P o l s c e . U z y s k a w s z y j ą , z w r ó c i ł s i ę w i m i e n i u J a n a I I I S o b i e s k i e g o i w ł a d z z a k o n u d o p a p i e ż a p r o s z ą c o z a t w i e r d z e n i e u c h w a ł y k a p i t u ł y . M a j ą c p o z w o l e n i e I n n o c e n t e g o X I , p i e r w s i c z t e r e j h i s z p a ń s c y m n i s i p r z y ­ b y l i 7 m a j a 1 8 6 5 r. d o K r a k o w a , a s t a m t ą d w y r u s z y l i d o W a r s z a w y n a s p o t k a n i e z n a j w y ż s z y m i w ł a d z a m i ś w i e c k i m i i k o ś c i e l n y m i . K r ó l o r a z n u n ­ c j u s z p a p i e s k i P a l l a v i c i n i w y z n a c z y l i L w ó w m i e j s c e m i c h p r z y s z ł e g o o s i e d l e ­ n i a i p r a c y 8 . 1 3 l i p c a 1 6 8 5 r. z oo. t r y n i t a r z e u r o c z y ś c i e w j e c h a l i d o m i a s t a . T o w a r z y ­ s z y l i i m h e t m a n S t a n i s ł a w J a n J a b ł o n o w s k i i k a s z t e l a n k r a k o w s k i A n d r z e j

7 Zakon Przenajśw iętszej Trójcy od W ykupu Niewolników został założony przez J a n a z M athy 6 la t po zakończeniu trzeciej w ypraw y krzyżowej. Pow stał więc w okresie uciążliwych wojen toczonych przez krzyżowców z islam em o panow anie nad Ziem ią Św iętą, w trakcie których w ielu chrześcijan trafiało do tureckiej bądź arabskiej niewoli. N abrzm iew ający problem niew olnictw a współwyznawców zainspirow ał J a n a z M athy do podjęcia w ysiłku utw orzenia stow arzyszenia zakonnego zdolnego do w ypełniania szlachetnej m isji w ykupu nieszczęsnych ludzi, by mogli powrócić do najbliższych, od których zostali oderw ani przemocą. Papież Innocen­ ty III b u llą O peran te d ivin e d isp o sitio n is zatw ierdził w 1198 r. regułę zakonu i od tego czasu n a stą p ił poważny jego rozwój.

Zakończenie epoki w ypraw krzyżowych wcale nie oznaczało k re s u działalności oo. try n ita- rzy. Poprzez wielowiekową obecność w Oriencie, a w zw iązku z tym dysponując dobrą znajom o­ ścią św iata islam u, stanow ili niezw ykle cenny elem ent gry politycznej, k tóry był chętnie wyko­ rzystyw any przez pań stw a europejskie, prow adzące różnoraką działalność n a styku z żywiołem arabsko-tureckim . Głównie dlatego szczyt rozwoju oraz aktyw ności zakonu przypadł n a w ieki XV-XVIII, w k tó ry ch oo. try n ita rz e portugalscy, francuscy, hiszp ań scy i włoscy w ykupili z niewoli islam skiej dziesiątki tysięcy swych rodaków, a także n a prośbę i z upow ażnienia władców świeckich torow ali drogę europejskiej dyplom acji działającej w prow incjach osm ań­ skich położonych n a w ybrzeżu A fryki Północnej. OO. try n ita rz e bosi oddzielili się od oo. try n ita- rzy trzewiczkowych n a początku XVII w.

8 Zob. oficjalna stro n a intern eto w a Zakonu Przenajśw iętszej Trójcy w K rakowie zatytuło­ w an a T ryn itarze w Polsce <http://w w w .trynitarze.krakow .ceti.pl>.

P o t o c k i 9 . P r z y b y ł e m u z a k o n o w i b y l i w ie l c e p r z y c h y l n i , a t a k ż e s ł u ż y l i p o m o ­ c ą m a t e r i a l n ą : b i s k u p ł u c k i S t a n i s ł a w W i t w i c k i , b i s k u p p r z e m y s k i J a n S t a n i ­ s ł a w Z b ą s k i , b i s k u p k r a k o w s k i J a n M a ł a c h o w s k i , b i s k u p P o p ł a w s k i , w y m i e ­ n i o n y w c z e ś n i e j h e t m a n i w o j e w o d a S t a n i s ł a w J a n J a b ł o n o w s k i , w o j e w o d a k i j o w s k i M a r c i n K ą t s k i , o p a t p a r a d y s k i K a z i m i e r z S z c z u k a o r a z m a t k a J a n a K a z i m i e r z a D e n h o f f a 10. P o k i l k u m i e s i ę c z n y c h n e g o c j a c j a c h z k i l k o m a w ł a ś c i c i e l a m i r ó ż n y c h n i e ­ r u c h o m o ś c i , r a d ą m i e j s k ą , a t a k ż e d z i ę k i o s o b i s t e j i n t e r w e n c j i J a n a I I I S o b i e ­ s k i e g o , z a k o n n a b y ł 2 8 m a j a 1 8 8 6 r. p o s i a d ł o ś ć p o ł o ż o n ą w o b r ę b i e m u r ó w m i a s t a . 1 c z e r w c a 1 6 8 6 r. r a d a L w o w a z a t w i e r d z i ł a z a k u p 11. M a j ą c z n a m i e n i ­ t y c h p r o t e k t o r ó w , k t ó r z y w d o d a t k u n i e s z c z ę d z i l i n a z a k o n p i e n i ę d z y , oo. t r y n i t a r z e r o z p o c z ę l i b u d o w ę k l a s z t o r u . D w a l a t a p ó ź n i e j p r z e p r o w a d z i l i p i e r w s z ą w h i s t o r i i P o l s k i z o r g a n i z o w a n ą r e d e m p c j ę , a n a s t ę p n e w l a t a c h 1 6 9 0 i 1 6 9 1 . O b s z e r n e f r a g m e n t y p r z y t o c z o n e g o n i ż e j d o k u m e n t u o d z w i e r c i e d l a j ą p r z e b i e g p i e r w s z y c h t r z e c h s z l a c h e t n y c h p r z e d s i ę w z i ę ć l w o w s k i c h z a k o n n i ­ k ó w . N a t o m i a s t r e d a k t o r c z a s o p i s m a O . C z e r m i ń s k i w e w s t ę p i e d o p u b l i k a c j i n a p i s a ł : Z e s t a r e j ł a c i ń s k i e j k r o n i k i O O . T r y n i t a r z y w d a w n e j P o l s c e p r z e c h o w y w a ­ n e j w r ę k o p i s i e w p r y w a t n y m r ę k u , p o d a j e m y n a s z y m c z y t e l n i k o m i n t e r e s u j ą ­ c e , a m a ł o u n a s z n a n e s z c z e g ó ł y w y k u p n a n i e w o l n i k ó w . S ą d z i m y , i ż m a t e r i a ł t e n h i s t o r y c z n y , s t o j ą c y w z w i ą z k u z m i s y a m i o d l e g ł e j e p o k i , m o ż e m i e ć w a r ­ t o ś ć n i e t y l k o d l a h i s t o r y k a , a l e i d l a w i e l u r o d z i n , k t ó r e k o r z y s t a ł y z b ł o g o s ł a w i o n e g o d z i e ł a w y k u p u , o d z y s k u j ą c u t r a c o n e a d r o g i e s o b i e o s o b y . T e k s t w t ł o m a c z e n i u p o d a j e m y b e z z m i a n y t r e ś c i 12 . W p i e r w s z e j c z ę ś c i r ę k o p i s u j e g o a u t o r p o d a j e , iż z a l e d w i e d w a l a t a o d m o m e n t u i n s t a l a c j i w e L w o w i e oo. t r y n i t a r z e p o s t a n o w i l i n a p o c z ą t e k w y k u ­ p i ć k i l k a o s ó b z n i e w o l i t u r e c k i e j . W y p o s a ż e n i w z e b r a n ą k w o t ę 3 9 1 9 z łp ., p o d p i s a n e p r z e z k r ó l a p a p i e r y p a s z p o r t o w e i l i s t ż e l a z n y h e t m a n a J a b ł o n o w ­ s k i e g o , o. M i c h a ł o r a z p o c h o d z ą c y z K a m i e ń c a P o d o l s k i e g o i z n a j ą c y b i e g l e j ę z y k i p o l s k i , o r m i a ń s k i , t u r e c k i , t a t a r s k i , w ł o s k i i ł a c i ń s k i O r m i a n i n b r a t M i c h a ł , w y r u s z y l i 1 5 s t y c z n i a 1 6 8 8 r. z e L w o w a w s t r o n ę p o ło ż o n e g o w w o je ­ w ó d z t w i e t a r n o p o l s k i m p r z y g r a n i c z n e g o w t e d y J a n o w a . P r z y b y w s z y d o w y ­ m i e n i o n e j m i e js c o w o ś c i z g r o m a d z i l i o d p o w i e d n i e z a p a s y , a n a s t ę p n i e z a w i a d o ­ m i l i t u r e c k i e w ł a d z e K a m i e ń c a P o d o l s k i e g o , iż p o d ą ż a j ą z m i s j ą w y k u p u l u d z i z n ie w o l i . 2 8 s t y c z n i a w y r u s z y l i z J a n o w a , a 2 l u t e g o s t a n ę l i w k a m i e ­

9 Zob. ibidem. N ato m iast zapis w analizow anym dokum encie w skazuje, że oo. try n itarze przybyli do Lwowa w d n iu 14 lipca 1686 r. [Zob.] K a r tk a z d zie jó w o k u p u n iew o ln ik ó w w Polsce, w: „Missye K atolickie. Czasopismo Ilustrow ane M iesięczne”, red. X.M. Czerm iński, Rocznik D w udziesty Czwarty, W ydawnictwo Misyj Katolickich, K raków 1905, s. 54.

10 Zob. T rynitarze w Polsce, <http://w w w .trynitarze.krakow .ceti.pl>. 11 Zob. ibidem.

n i e c k i e j t w i e r d z y , g d z i e z o s t a l i p r z y j ę c i p r z e z m a j o r d o m a u r z ę d u j ą c e g o t a m t u r e c k i e g o b a s z y . O s m a ń s k i d y g n i t a r z d o w i e d z i a w s z y s i ę z u s t t e g o p o d w ł a d ­ n e g o , z j a k ą k w o t ą p r z y b y w a j ą , o k a z a ł i m w i e l k ą p r z y c h y l n o ś ć . Z a u w o l n i e ­ n i e ż ą d a ł j e d n a k w ie l e . P i e n i ę d z y w y s t a r c z y ł o n a w y k u p i e n i e t y l k o o ś m i o r g a l u d z i 13. N a z a j u t r z , 3 l u t e g o , e s k o r t o w a n i p r z e z o d d z i a ł s z e ś ć d z i e s i ę c i u ż o ł n i e r z y t u r e c k i c h p r z y d z i e l o n y c h i m p r z e z m a j o r d o m a . . . w c e l u o b r o n y n a s p r z e d z a s a d z k a m i K a m i e ń c z a n i o k r u c i e ń s t w a m i T a t a r ó w 1 4 , z a k o n n i c y w y r u s z y l i w s t r o n ę ó w c z e s n e j g r a n i c y t u r e c k o - p o l s k i e j . 8 l u t e g o s t a n ę l i w J a n o w i e , a p o k i l k u d n i a c h w e L w o w ie . S ł o w a d o k u m e n t u w k i l k u z d a n i a c h p r z e d s t a w i a j ą t e n p o d n i o s ł y m o ­ m e n t : Z a t r z y m a l i ś m y s i ę z n i e w o l n i k a m i n a P r z e d m i e ś c i u H a l i c k i m . D l a p o ­ z d r o w i e n i a J . W . I m c i h e t m a n a J a b ł o n o w s k i e g o i z ł o ż e n i a m u h o ł d u , j a k o n a j ż y c z l i w s z e m u n a s z e m u o p i e k u n o w i . P r z e d s t a w i l i ś m y m u n i e w o l n i k ó w p r z e z n a s w y k u p i o n y c h , p r o s z ą c , a b y i c h p r z y j ą ł p o d s z c z e g ó l n i e j s z ą o j c o w s k ą o p i e k ę . H e t m a n n a z n a k s w o j e j ł a s k i i j a k o z a d a t e k n a p r z y s z ł o ś ć , w r ę c z y ł k a ż d e m u z n i e w o l n i k ó w s o w i t ą j a ł m u ż n ę , w y c h w a l a ł n a s z e m i ł o s i e r d z i e i n i e ­ b i e s k i e z g r o m a d z e n i e i p r z y r z e k ł w p r z y s z ł o ś c i p o p i e r a ć n a s z e s p r a w y , j a k w ł a s n e . P o z a ł a t w i e n i u w s z y s t k i e g o , u r z ą d z i l i ś m y w e d ł u g p r z e p i s u n a s z e g o c e r e m o n i a ł u u r o c z y s t ą p r o c e s y ę . W p r o c e s y i p r z y j ę l i u d z i a ł W W . O O . K a r m e l i ­ c i t r z e w i c z k o w i , z k t ó r y c h k o ś c i o ł a w y s z ł a p r o c e s y a u r z ą d z o n a z z a k o n n i k ó w i n i e w o l n i k ó w , n a p r z e m i a n y r o z s t a w i o n y c h . G d y ś m y t e d y w c h o d z i l i d o m i a ­ s t a , z b i e g ł y s i ę z e w s z ą d o g r o m n e t ł u m y l u d u p ł c i o b o j e j , b y u j r z e ć t o n o w e w i d o w i s k o i p o d z i w i a ć o w o c e m i ł o s i e r d z i a 1 5 . W y k u p i o n o z a l e d w i e 8 o s ó b le c z w y d a r z e n i e o d b ił o s i ę s z e r o k i m e c h e m w c a ł e j R z e c z y p o s p o l i t e j , d o b i t n i e u k a z u j ą c w y j ą t k o w e z n a c z e n i e p r z e d s i ę ­ w z i ę c i a . L w o w s c y oo. t r y n i t a r z e b y l i ś w i a d o m i s w e g o c z y n u , w i e d z i e l i r ó w ­ n i e ż , iż t r a n s p a r e n t n o ś ć d z i a ł a n i a z a d e c y d u j e o h o j n o ś c i p r z y s z ł y c h o f i a r o ­ d a w c ó w , d l a t e g o w p r o t o k o l e p o d s u m o w u j ą c y m t ę a k c j ę n a p i s a n o : „ D l a z a z n a j o m i e n i a p o t o m n o ś c i i z d a n i a r a c h u n k u p r z e d n a s z y m i d e f i n i ­ t o r a m i i w s z y s t k i m i w ł a d z ę m a j ą c y m i , u w a ż a m y z a s t o s o w n e p o d a ć n i n i e j s z e s p r a w o z d a n i e . W y d a t k i w c z a s i e p i e r w s z e g o o k u p u i l i s t a n ie w o l n i k ó w . 1. N a k u p i e n i e w o z u i d w u k o n i w y d a n o 1 0 0 zł. 2 . T ł u m a c z o m d a ł e m t r z y le o n y , k t ó r e w y n o s z ą 1 8 z ł. 3 . N a u t r z y m a n i e w J a n o w i e p r z e z 1 7 d n i w y d a n o 3 0 zł. N a p o d r ó ż d o K a m i e ń c a 5 zł. N a p r z e ż y c i e w K a m i e ń c u 4 zł. 1. N a w y k u p i e n i e J a c k a C h m i e l o w s k i e g o , ż o ł n i e r z a , u r o d z o n e g o w K r a ­ k o w ie , l a t 3 6 , w n i e w o l i o d 9 m i e s i ę c y p o z o s t a j ą c e g o , 1 0 0 l e o n ó w - 6 0 0 zł. 13 Zob. ibidem. 14 Ibidem. 15 Ibidem , ss. 55-56.

2 . Z a M a r y ę C h m i e l o w s k ą , u r o d z o n ą w e L w o w ie , l a t 1 9 , w n i e w o l i o d 9 m ie s i ę c y , 6 0 0 zł. 3 . Z a M i c h a ł a C h m i e l o w s k i e g o , u r o d z o n e g o w w i ę z i e n i u k a m i e n i e c k i m , w i e k u 6 m i e s i ę c y , 2 4 0 z ł. 4 . Z a J a n a P a r c z y ń s k i e g o , ż o ł n i e r z a , w Z u c h o w i e u r o d z o n e g o , l a t 3 2 , w n i e w o l i o d r o k u , 4 5 0 zł. 5 . Z a Z y g m u n t a Z a c h a r y a s z o w i c z a , u r o d z o n e g o w P ł o t e l a c h n a L i t w i e , l a t 2 2 , w n i e w o l i o d p ó ł t o r a r o k u , 4 5 0 z ł. 6 . Z a K a t a r z y n ę J a r c z e w s k ą , n a R u s i z r o d z o n ą , l a t 5 0 , n i e w o l i p ó ł t o r a r o k u , 1 8 0 z ł. 7 . Z a W a l e n t y n a P i ą t n o w s k i e g o , ż o ł n i e r z a , n a P o d l a s i u u r o d z o n e g o , l a t 5 0 , n i e w o l i p ó ł t o r a r o k u , 3 9 0 z ł. 8 . Z a A n d r z e j a K o p a c k i e g o , ż o ł n i e r z a , u r o d z o n e g o n a R u s i , l a t 3 5 , n i e w o ­ l i d w a l a t a , 5 4 0 z ł. M a j o r d o m o w i b a s z y z a g o ś c i n n o ś ć i w s t a w i e n n i c t w o u s w e g o p a n a , b y n a s n i e w i ę z i ł i n i e s m a g a ł r ó z g a m i , 1 8 0 z ł. D l a s t r a ż y , z r o z k a z u m a j o r d o m a n a s e s k o r t u j ą c e j , 3 0 z ł. N a u t r z y m a n i e w ł a s n e i n i e w o l n i k ó w w p o d r ó ż y z K a m i e ń c a d o L w o w a , 4 5 z ł. Z a f u r m a n k i n a j m o w a n e d l a n i e w o l n i k ó w i n a p r o w i a n t d l a n a s z y c h k o n i , 8 3 z ł. Z a o b ó w ie (s ic !) i t r z y c z a p k i d l a n i e w o l n i k ó w , 3 3 zł. N a b i e l i z n ę d l a d w ó c h n i e w o l n i k ó w , 3 z ł. Z a d w a s z k a p l e r z e m a ł e , k t ó r e n i e ś ć m i e l i n i e w o l n i c y w p r o c e s y i , 3 z ł . ” 16 . Ł ą c z n i e w y d a n o 3 9 8 4 z łp ., w t y m b e z p o ś r e d n i o n a w y k u p i e n i e l u d z i - 3 6 0 7 z łp . U d a n a w y p r a w a d o K a m i e ń c a P o d o l s k i e g o z a c h ę c i ł a o o . t r y n i t a r z y d o k o n t y n u a c j i d z i a ł a n i a . A u t o r r ę k o p i s u p o ś w i ę c i ł t e m u z a g a d n i e n i u k i l k a z d a ń . N a p i s a ł m . i n . : „ P o d o k o n a n i u p i e r w s z e g o w y k u p i e n i a n i e w o l n i k ó w , z d a ł o n a m s i ę b y ć s t o s o w n e m i k o n i e c z n e m p r o w a d z i ć d a l e j r o z p o c z ę t e d z i e ł o . P e ł n i o t u c h y , u f a j ą c s p r z y j a j ą c e j n a m , a c z z w o d n i c z e j f o r t u n i e , p o s t a n o w i l i ­ ś m y u d a ć s i ę d o G r o d n a n a s e j m w a l n y i t a m o p i s a ć c i ę ż k i l o s n i e w o l n i k ó w c h r z e ś c i j a ń s k i c h i w y p r o s i ć j a ł m u ż n ę n a i c h w y k u p i e n i e . J a k u r a d z o n o , t a k w y k o n a n o . W y p o w i e d z i a w s z y p o k o r n ą , a l e o g n i s t ą m o w ę , o p i s u j ą c ą w y r a z i ś c i e s t a n o k r u t n y n i e w o l n i k ó w i z a n i ó s ł s z y p r o ś b y d o p r z e ś w i e t n y c h s t a n ó w R z e ­ c z y p o s p o l i t e j s e n a t o r ó w , p o s ł ó w i m o ż n y c h u ż y l i ś m y p o m o c y i p o p a r c i a J . K . M o ś c i K r ó l o w e j i N u n c y u s z a A p o s t o l s k i e g o C a n t h e l m a , n a j ż y c z l i w s z e g o n a s z e ­ g o o p i e k u n a , n a d z i e j a n a s z a z a w i e d z i o n ą n i e b y ł a . Z e b r a l i ś m y t a m b o w i e m k i l k a t y s i ę c y z ł o t y c h , d o k t ó r y c h g d y ś m y d o d a l i j a ł m u ż n y u z b i e r a n e n a p r o - w i n c y i , z g r o m a d z e n i e p o s t a n o w i ł o w t y m ż e r o k u 1 6 9 0 u r z ą d z i ć n o w ą w y c i e c z ­ k ę w c e l u w y k u p i e n i a n i e w o l n i k ó w17. 16 Ibidem, s. 56. 17 Ibidem , s. 111.

Z e w z g l ę d u n a n i e b e z p i e c z e ń s t w o n a p a d u n a z a k o n n i k ó w z a m i e r z a j ą ­ c y c h p r z e w o z i e z n a c z n e s u m y p i e n i ę d z y — o c z y m p o w s z e c h n i e b y ł o w i a d o m o - h e t m a n J a b ł o n o w s k i p o r a d z i ł o. M i c h a ł o w i , a b y j a d ą c d o K a m i e ń c a z k o l e j ­ n ą m i s j ą w y k u p u n i e w o l n i k ó w w y b r a ł i n n ą d r o g ę , p r z e z C z e r l i c ę . W y j a z d u n i e u d a ł o s i ę j e d n a k u t r z y m a ć w t a j e m n i c y . N i e d a l e k o T r e m b o w l i m n i s i z o ­ s t a l i n a p a d n i ę c i i o b r a b o w a n i p r z e z K o z a k a B a r a b a s z a i j e g o k o m p a n ó w . T y lk o b ł y s k a w i c z n i e p r z e p r o w a d z o n a p r z e z s t a c j o n u j ą c e w T r e m b o w l i w o js k o a k c j a p o z w o l i ł a u r a t o w a ć i c h o d ś m i e r c i . P i e n i ą d z e o d z y s k a n o , a z ło c z y ń c y p o n i e ś l i z a s ł u ż o n ą k a r ę . D o t a r ł s z y d o C z e r l i c y o. M i c h a ł p o z o s t a ł w t e j m i e j ­ s c o w o ś c i n a t o m i a s t 9 l u t e g o 1 6 9 0 r. w y s ł a ł d o K a m i e ń c a t ł u m a c z y z o k u p e m . G r u p a w y k u p i o n y c h p r z e z n i c h z n i e w o l i l u d z i p r z y b y ł a 2 6 l u t e g o d o C z e r l i ­ cy. N i e b a w e m w s z y s c y w y r u s z y l i d o L w o w a . T a m , p o d o b n i e j a k w 1 6 8 8 r., u r z ą d z o n o u r o c z y s t o ś c i d z i ę k c z y n n e 18. P o d s u m o w u j ą c t ę n i e b e z p i e c z n ą i p e ł n ą p r z y g ó d w y p r a w ę a u t o r r ę k o p i ­ s u r e l a c j o n o w a ł : J a z a ś p r z e z m i ł o s i e r d z i e C h r y s t u s o w e z a l e c a m O j c o m R e - d e m p t o r o m , a b y s i ę n i e w y m a w i a l i o d t e j p r a c y i n i e z r a ż a l i s i ę p r z e c i w n o ś c i a ­ m i , a l e u f n i w O p a t r z n o ś ć B o s k ą , i ż n i c n i e m a t a k t r u d n e g o , c o b y w p o d j ę t e j s p r a w i e w y k u p i e n i a n i e w o l n i k ó w n i e b y ł o w y n a g r o d z o n e w e w n ę t r z n a p o c i e c h ą , d o k ł a d a l i z e s w e j s t r o n y p r a c y i p o ś w i ę c e n i a d l a t a k p o d n i o s ł e j s p r a w y m i ł o s i e r ­ d z i a C h r y s t u s o w e g o i w y w i ą z y w a l i s i ę n a j s u m i e n n i e j z e s w e g o z a d a n i a , a b y n i c d o ż y c z e n i a n i e p o z o s t a w i o n o t a k n i e w o l n i k o m , j a k i O j c o m Z g r o m a d z e n i a 1'9 . A o to t r e ś ć s p r a w o z d a n i a z d o k o n a n e j r e d e m p c j i : „ W y d a t k i i k a t a l o g w y k u p i o n y c h n i e w o l n i k ó w : W y p ł a c o n o d ł u g z a d w u n i e w o l n i k ó w , k t ó r z y d l a b r a k u p i e n i ę d z y p o z o ­ s t a l i w K a m i e ń c u w c z a s i e p i e r w s z e g o w y k u p u , 2 7 0 z łp .; n a z a p ł a c e n i e d ł u g u z a c i ą g n i ę t e g o w t e d y ż w k o n w e n c i e l w o w s k i m 3 5 0 z łp .; d o k a p s u l i v u l g o s z k a ­ t u ł a d l a e k o n o m a b a s z y k a m i e n i e c k i e g o 2 5 z łp .; n a p o p r a w i e n i e w o z u 4 z łp .; n a c h o r ą g i e w w y k u p i e n i a n i e w o l n i k ó w 2 5 z ł p .; n a d r o g ę d o T r e m b o w l i 4 0 z łp .; n a u t r z y m a n i e n a s z e w T r e m b o w l i 3 6 z łp .; t ł u m a c z o m 3 6 0 z łp .; g o ś c i n i e c k o m e n d a n t o w i i ż o ł n i e r z o m z T r e m b o w l i z a u w o l n i e n i e t ł u m a c z ó w i w r ó c e n i e z a g r a b i o n y c h p i e n i ę d z y 3 0 z łp .; t ł u m a c z o m z a f a t y g ę i d l a z a c h ę t y , g d y ż n a u c z e n i d o ś w i a d c z e n i e m l ę k a l i s i ę p u s z c z a ć w n o w ą p o d r ó ż 3 6 z łp .; n a u t r z y m a n i e w y k u p i o n y c h n i e w o l n i k ó w a ż d o L w o w a 7 3 z łp .; z a f u r m a n k i d l a n a s i d l a n i e w o l n i k ó w a ż d o L w o w a 1 0 0 z ł.; n a o b u w i e i c z a p k i d l a n i e k t ó r y c h n i e w o l n i k ó w 3 9 z łp .; n a u t r z y m a n i e n i e w o l n i k ó w w e L w o w ie i n a w s p a r c i e , b y m i e l i z a co p o w r ó c i ć d o d o m u 8 0 z ł.; N i e w o l n i c y : 1. S z l a c h e t n y T o m a s z R a d o s z k o w s k i , z w o j e w ó d z t w a W o ł y ń s k i e g o , ż o ł­ n i e r z , u r o d z o n y n a P o d l a s i u , l a t 3 0 , w n i e w o l i r o k 1, z a p ł a c o n o 6 6 0 z łp . 2 . S z l a c h . M i c h a ł R a d w a n , ż o ł n i e r z z w o je w . K r a k o w s k i e g o , l a t 2 0 , w n i e w o l i 1 r o k , 3 6 0 z łp . 18 Zob. ibidem, s. 112. 19 Ibidem.

3 . S z l a c h . S t a n i s ł a w D ą b r o w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . R u s k i e g o , z i e m i s a n o c ­ k i e j , l a t 4 2 , n i e w o l i r o k 1 ,5 4 0 z łp . 4 . S z l a c h . S a m u e l B a k u l i ń s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . T r o c k i e g o , l a t 3 0 , n i e w o ­ l i r o k 1 ,4 8 0 z łp . 5 . S z l a c h . S t a n i s ł a w G a t k o w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . K a l i s k i e g o , l a t 1 8 , n i e w o l i r o k 1 ,6 0 0 z łp . 6 . S z l a c h . M i c h a ł K a c z k o w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 3 6 , n i e w o l i r o k 1 ,3 6 0 z łp . 7 . S z l a c h . T o m a s z K o z ł o w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . P o d o l s k i e g o , l a t 5 0 , n i e ­ w o li r o k , 3 6 0 z łp . 8 . S z l a c h . M i c h a ł R a d z i c h o w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . K r a k o w s k i e g o , l a t 2 5 , n i e w o l i 3 l a t a , 3 6 0 z łp . 9 . S z l a c h . A n d r z e j M o g i l n i c k i , ż o ł n i e r z z w o je w . S a n d o m i e r s k i e g o , l a t 4 5 , n i e w o l i r o k 1 ,3 6 0 z łp . 1 0 . K r z y s z t o f G a w ę c k i , z w o je w . K r a k o w s k i e g o , l a t 3 0 , n i e w o l i 4 l a t a , 6 9 0 z łp . 1 1. S z l a c h . W i k t o r y a W a ż y ń s k a , z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , 2 l a t a i 9 m i e s i ę ­ cy, n i e w o l i 2 l a t a , 6 0 0 z łp . 1 2 . M a r y a A n n a B u c z a c k a , 1 0 l a t , n i e w o l i r o k 1 i 6 m i e s i ę c y , 3 6 0 z łp . 1 3 . G r z e g o r z J u r k u l e c , 1 5 l a t , w n i e w o l i 6 m i e s i ę c y , 3 6 0 z łp . P r z y w y m i a n i e p i e n i ę d z y p o l s k i c h n a t u r e c k i e , 2 6 0 z łp . ( O g ó ł w y n o s i 7 .8 0 8 z łp .) D z i a ł o s i ę w r o k u 1 6 9 0 w m a r c u”20. W n a s t ę p n e j c z ę ś c i r ę k o p i s u j e g o a u t o r o z n a j m i a : R o z g ł o s o n a s z y c h p o p r z e d n i c h w y c i e c z k a c h r o z s z e d ł s i ę p o c a ł e j R z e c z y p o ­ s p o l i t e j i z j e d n a ł d l a n a s p r z y c h y l n o ś ć . W r o d z o n a S a r m a t o m h o j n o ś ć w o f i a r a c h n a w y k u p i e n i e n i e w o l n i k ó w , w i ę k s z e p r z y j ę ł a r o z m i a r y 2 1 . T y m r a z e m , n a w y k u p i e n i e P o l a k ó w z t u r e c k i e j n i e w o l i , l w o w s k i z a k o n o t r z y m a ł p i e n i ą d z e z P r z e m y ś l a , W i ś n i 22, Z a m o ś c i a , S i e r a d z a , a n a w e t d a l e k i e g o P o ­ z n a n i a , a n a s t ę p n i e : „ Z e b r a w s z y t e d y j a ł m u ż n ę o d o b y w a t e l i i o d R z e c z y p o s p o ­ l i t e j w t y m r o k u 1 6 9 1 , n i e b i e s k i n a s z z a k o n p o s t a n o w i ł u r z ą d z i ć t r z y w y k u p y : a t o n a c h w a ł ę T r ó j c y P r z e n a j ś w i ę t s z e j , n a p o ż y t e k R z e c z y p o s p o l i t e j i n a p o ­ c h w a ł ę i z a s z c z y t n a s z e g o Z g r o m a d z e n i a . W y k u p i e n i e t o d o k o n a n e m z o s t a ł o z a p o r a d ą h e t m a n a J a b ł o n o w s k i e g o p r z e z t ł u m a c z ó w , m y ś m y p o z o s t a w a l i w T r e m b o w l i , n i c s z c z e g ó l n e g o w t e d y n i e z a s z ł o23. „ K a t a l o g w y k u p i o n y c h : 1. S z l a c h e t n y J a n W i l c z y ń s k i , l a t 5 0 , n i e w o l i 1 r o k i 2 m i e s i ą c e , z w o j e ­ w ó d z t w a R u s k i e g o , 1 .2 6 0 z łp . 20 Ibidem , ss. 112-113. 21 Ibidem .

22 Sądow a W isznia - miejscowość, w której odbywały się sejmiki generalne województwa ruskiego.

2 . S z l a c h . P i o t r M a k o t s k i , ż o ł n i e r z z w o j e w ó d z t w a S i e r a d z k i e g o , l a t 3 3 , n i e w o l i 1" r o k u , 1 .2 6 0 z łp . 3 . S z l a c h . A n t o n i Z w o l i ń s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 2 6 , n i e ­ w o li 6 m i e s i ę c y , 5 2 0 z łp . 4 . S z l a c h . W ł a d y s ł a w Z a b o k s z y c k i , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ły ń s k i e g o , l a t 2 0 , n i e w o l i l a t 2 1 /2 , 1 2 0 z łp . i t a t a r a , 5 . S z l a c h . S t a n i s ł a w B u r a t y ń s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 2 6 , n i e w o l i 3 m i e s i ą c e , 6 0 0 z łp . 6 . S z l a c h . S t e f a n D a s z k i e w i c z , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 3 4 , n i e w o l i 3 l a t a , 1 .8 0 0 z łp . 7 . S z l a c h A d a m J a c k o w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . P o d l a s k i e g o , l a t 3 3 , n i e w o l i 1 1 /2 r o k u , 1 2 0 z łp . i t a t a r a , 8 . S z l a c h . L u d w i k T o ł k a c z , z L it w y , ż o ł n i e r z , l a t 3 0 , n i e w o l i 3 l a t a , 6 0 0 z łp . 9 . S z l a c h . A l e k s a n d e r M e d y ń s k i , z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 3 0 , n i e w o l i 2 l a t a , 3 6 0 z łp . 1 0 . S z l a c h . A n d r z e j I s k r a , z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 1 3 , n i e w o l i l a t 2 , t a t a r a . 11. S z l a c h . J a n T a ł a t a j , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 3 6 , n i e w o l i 1 1 /2 r o k u , 6 0 0 z łp . i t a t a r a . 1 2 . S z l a c h . P i o t r K o r d w a n o w s k i , z w o je w . R u s k i e g o , l a t 2 , n i e w o l i 1 r o k , d z ie c k o , 6 0 0 z łp . 1 3 . S z l a c h . J a n W a s i l k o w s k i , ż o ł n i e r z z P o d o l a , l a t 3 0 , n i e w o l i 2 l a t a i 2 m i e s i ą c e , 1 .2 0 0 z łp . 1 4 . S z l a c h . J a n K r a s o w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 3 0 , n i e w o l i 1 r o k , 6 0 0 z łp . 1 5 . S z l a c h . M i k o ł a j J a w o r s k i , z w o je w . S i e r a d z k i e g o , l a t 3 0 , n i e w o l i 2 l a t a , 6 0 0 z łp . 1 6 . S z l a c h . P i o t r G o s z n i e w i c z , z w o je w . R u s k i e g o , l a t 5 , n i e w o l i 1 r o k , t a t a r a . 1 7 . S z l a c h . A l e k s a n d e r B u r a t y ń s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . M a z o w i e c k i e g o , l a t 2 2 , n i e w o l i 1 r o k , 4 .2 0 0 z łp . i t a t a r a . 1 8 . S z l a c h . J a n D e m i d e c k i , z w o je w . R u s k i e g o , l a t 5 0 , n i e w o l i 1 r o k , 6 0 0 z łp . 1 9 . S z l a c h . K a s p e r B i e s i a d o w s k i , z w o je w . R u s k i e g o , l a t 4 5 , n i e w o l i 7 l a t , 2 1 0 z łp . i t a t a r a . 2 0 . S z l a c h . J a n M a l i n o w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . P o d o l s k i e g o , l a t 4 5 , n i e w o ­ l i r o k 1 1 /4 , 1 .2 0 0 z łp . 2 1 . S z l a c h . K o n s t a n t y M o r a w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 3 6 , n i e w o l i 1 1 /2 r o k u , 1 2 0 z łp . i t a t a r a . 2 2 . S z l a c h . S t e f a n K o ę b i ń s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . R u s k i e g o , l a t 2 4 , n i e w o l i 1 1 /2 r o k u , t r z e c h t a t a r ó w . 2 3 . S z l a c h . S t e f a n H r y n o w i e c k i , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 3 6 , n i e w o l i 1 1 /2 r o k u , 9 6 0 z łp .

2 4 . S z l a c h . S t e f a n D z iu z d e w , S i e d m i o g r o d z i a n i n , l a t 3 0 , n i e w o l i 1 1 /4 , r o k u , 6 0 0 z łp . 2 5 . S z l a c h . J a k ó b J a s i ń s k i , ż o ł n i e r z n i e m i e c k i , z w o je w . S a n d o m i e r s k i e ­ g o , 6 0 l a t , n i e w o l i 4 l a t a , 1 8 0 z łp . 2 6 . S z l a c h . K a t a r z y n a , w o j e w o d z i a n k a r u s k a , l a t 2 0 , n i e w o l i 1 r o k , 2 .1 6 0 z łp . 2 7 . S z l a c h . M a r t y n a a lb o M a r c y a n n a M e d y ń s k a , w o je w . w o ł y ń s k a , 2 0 l a t , n i e w o l i 2 l a t a , t a t a r a . 2 8 . S z l a c h T e r e s a C h o m e n t o w s k a , w o je w . p o d o l s k a , l a t 2 6 , n i e w o l i 2 l a t a , 6 0 0 z łp . i 5 t a t a r ó w , 2 9 . S z l a c h . K a t a r z y n a K o r c z a k o w s k a , w o je w . p o d o l s k a , l a t 6 0 , n i e w o l i 2 l a t a , 3 6 0 z łp . 3 0 . S z la c h . Z o f ia J a n i c k a , w o je w . r u s k a , l a t 3 0 ., n ie w o li 9 m ie s ię c y , 9 0 0 z łp . 3 1 . S z l a c h . M a r y a n n a J a n i c k a , w o je w . r u s k a , l a t 2 , n i e w o l i 9 m i e s i ę c y , 4 8 0 zł. 3 2 . S z l a c h . H e l e n a G u z ł o w s k a , z m i a s t a P o t o k u , l a t 6 0 , n i e w o l i 6 m i e s i ę ­ cy, 4 8 0 z łp . 3 3 . S z l a c h . M a c i e j z K o n s t a n t y n o w a , 4 l a t a , n i e w o l i 2 l a t a , 4 2 0 z łp . 3 4 . S z l a c h J a n P a l e c k i , k o z a k z K o n s t a n t y n o w a , l a t 3 6 , n i e w o l i 2 l a t a , 9 0 0 z łp . 3 5 . M a k s y m S i s a z K o n s t a n t y n o w a , l a t 5 0 , n i e w o l i 2 l a t a , 3 6 0 z łp . 3 6 . J a n P a c i o z K o n s t a n t y n o w a , l a t 5 0 , n i e w o l i 2 l a t a , 6 0 0 z łp . 3 7 . T e o d o r P a c i o z K o n s t a n t y n o w a , l a t 2 4 , n i e w o l i 2 l a t a , 6 0 0 z łp . 3 8 . K o n s t a n t y M o l i t e r z K o s o w a , l a t 4 0 , n i e w o l i 1 r o k , 7 2 0 z łp . 3 9 . J a c e k R u s a n o w s k i z K o n s t a n t y n o w a , l a t 4 0 , n i e w o l i 2 l a t a , 6 0 0 z łp . 4 0 . S z l a c h . S t a n i s ł a w J a n k o w s k i , ż o ł n i e r z z w o je w . W o ł y ń s k i e g o , l a t 3 0 , n i e w o l i 1 1 /2 r o k u , t a t a r a . 4 1 . T e o d o r M a z a ń s k i z K o s o w a , l a t 4 4 , n i e w o l i 1 r o k , 7 2 0 z łp . 4 2 . J a c e k z K o s o w a , l a t 3 3 , n i e w o l i 1 r o k , 6 6 0 z łp . 4 3 . H i e r o n i m z K o s o w a , l a t 5 0 , n i e w o l i 1 r o k , 6 7 8 z łp . P r z y w y m i a n i e p i e n i ę d z y p o l s k i c h n a t u r e c k i e , 1 . 7 5 0 z ł p . Z a f u r m a n k i z e L w o w a d o T r e m b o w l i i n a p o w r ó t , 2 8 6 z ł p . T ł u m a c z o m 3 6 z ł p . Z r o z k a z u J a b ł o n o w s k i e g o d a n o n a h a r e m t u r e c k i 1 . 0 0 0 z ł p . B r a t A n d r z e j w P o m y ś l u w y d a ł 9 3 z ł p . Ż y d o w i a r e n d a r z o w i ( f a k t o r o w i ) , ż e b y n a s p r ę d z e j w d r o g ę w y ­ p r a w i ł 3 0 z ł p . P r z e ł o ż o n e m u k o n w e n t u l w o w s k i e g o z a k o n i e 2 6 z ł p . Z a p r z e ż y ­ c ie i u t r z y m a n i e w P r z e m y ś l u , p ó k i o d e b r a l i ś m y p i e n i ą d z e 6 4 z ł p . N a p o d r ó ż d o S i e r a d z i a d l a o d e b r a n i a p i e n i ę d z y 3 7 z ł p . Z a k o n i e 5 0 z ł p . B r a c i s z k o w i l a i k o w i n a d r o g ę d o W i ś n i d l a z a b r a n i a p i e n i ę d z y 1 0 z ł p . J W p a n u D o m b r o w - s k i e m u 8 4 z ł p . B i e s i a d o w s k i e m u K a s p r o w i 6 0 z ł p . U d a j ą c y m s i ę w d r o g ę d o S t a n i s ł a w o w a d a ł e m p r o m u r i a t i c a 1 7 z ł . N a o d b i c i e h e r b u Z g r o m a d z e n i a i J a b ł o n o w s k i e g o 8 4 z ł p . P o p r a w i e n i e k u l b a k i 2 z ł p . P a p i e r n a r e j e s t r y 3 z ł p . N a p o d r ó ż d o Z a m o ś c i a 1 0 z ł p . N a p o d r ó ż d o P o z n a n i a d l a o d e b r a n i a p i e n i ę ­ d z y 1 0 0 z ł p . N a p o d r ó ż d o P r z e m y ś l a 1 0 z ł p . P a p i e r n a o b r a z M a t k i B o s k i e j 4 z ł p . B u t y d l a T a t a r a b ę d ą c e g o u n a s p o d s t r a ż ą 3 z ł p . D o p ł a c o n o d o w y k u p u

W a l e r y a n a B a k i z L i t w y , k t ó r y z a p ł a c i ł s w e m i p r z y w y m i a n i e p i e n i ę d z y 5 0 z ł p . N a j a ł m u ż n ę w i ę ź n i o m , b y m o g l i d o j ś ć d o d o m u 1 1 2 z ł p . O g ó ł e m 3 3 . 6 1 9 z ł p. 24. Z o r g a n i z o w a n e w l a t a c h 1 6 8 8 - 1 6 9 1 p r z e z l w o w s k i Z a k o n P r z e n a j ś w i ę t ­ s z e j T r ó jc y r e d e m p c j e z a o w o c o w a ł y p o w r o t e m d o k r a j u s z e ś ć d z i e s i ę c i u c z t e ­ r e c h o s ó b . A n a l i z a t r e ś c i p r z e d s t a w i o n e g o d o k u m e n t u w s k a z u j e , iż s t a r a n o s i ę p r z e d e w s z y s t k i m u w a l n i a ć ż o ł n i e r z y . B y l i t o p r z e w a ż n i e m ł o d z i l u d z i e p o c h o d z ą c y z t e r e n u c a ł e j K o r o n y , le c z n a j w i ę c e j z w o j e w ó d z t w p o ł u d n i o w o - w s c h o d n i c h , g ł ó w n i e z w o j e w ó d z t w a w o ł y ń s k i e g o . U w o l n i o n o t e ż s p o r ą g r u p ę o s ó b c y w i ln y c h , w t y m k o b i e t i d z ie c i, w ś r ó d k t ó r y c h b y ł y n a w e t n i e m o w l ę t a . W y k u p i e n i e s z e ś c i o m i e s i ę c z n e g o M i c h a ł a C h m i e l o w s k i e g o , u r o d z o n e g o w w i ę ­ z i e n i u k a m i e n i e c k i m , s t a n o w i w z r u s z a j ą c y p r z y k ł a d . Z o b o j g i e m r o d z i c ó w d z i e c k o w r ó c ił o d o P o l s k i . N a u w o l n i e n i e w y m i e n i o n y c h w d o k u m e n c i e o s ó b w y d a t k o w a n o k w o t ę 4 5 4 1 1 z łp . Ś r e d n i k o s z t w y k u p u j e d n e g o c z ł o w i e k a w y n i ó s ł 7 0 9 ,5 5 z łp . A u t o ­ r z y o f i c j a l n e j s t r o n y i n t e r n e t o w e j Z a k o n u P r z e n a j ś w i ę t s z e j T r ó jc y w K r a k o ­ w ie p o d a j ą , iż i c h k o n w e n t z o r g a n i z o w a ł p o m i ę d z y 1 6 8 8 a 1 7 7 0 r. 1 8 r e d e m p - c ji, w w y n i k u k t ó r y c h u w o l n i o n o p o n a d 5 0 0 j e ń c ó w 25. G d y b y n a w y k u p i e n i e k a ż d e g o z n i c h w y d a n o w y l i c z o n ą w y ż e j ś r e d n i ą d a w a ł o b y t o o g r o m n ą k w o t ę 3 5 4 7 7 5 z łp . J e d n a k ż e l i c z b ę t ę n a l e ż y t r a k t o w a ć j a k o w y s o c e s z a c u n k o w ą . N i e w ie m y , i l e o s ó b w y k u p i l i oo. t r y n i t a r z e „ p o n a d ” p i ę c i u s e t , p o n a d t o n i e w ie m y , i l e p i e n i ę d z y p r z e k a z a ł y T u r k o m i T a t a r o m o s o b y , k t ó r e u w o l n i ł y s w y c h b l i s k i c h n a w ł a s n ą r ę k ę . T r u d n o d z i ś d o k ł a d n i e o b li c z y ć k o s z t y f i n a n ­ s o w e c a ł e g o d o b r o c z y n n e g o p r z e d s i ę w z i ę c i a , j e d n a k ż e p r z y t o c z o n e l i c z b y - c h o c i a ż w w i e l k i m p r z y b l i ż e n i u - w s k a z u j ą , iż m u s i a ł o o n o p o c h ł o n ą ć o g r o m n e s u m y . W y p r o w a d z o n e z a g r a n i c ę ś r o d k i f i n a n s o w e p r z y c z y n i ł y s i ę d o p o g ł ę b i e n i a k r y z y s u e k o n o m i c z n e g o w R z e c z y p o s p o l i t e j , n a t o m i a s t p i e n i ą ­ d z e u z y s k a n e z a w y k u p i o n y c h o r a z p r a c a t y c h , k t ó r z y p o z o s t a l i w n i e w o l i , w z m o c n i ł y p o t e n c j a ł w r o g i e j T u r c ji . P r z e b i e g t e j p r z y g n ę b i a j ą c e j s p r a w y p o ­ w i n i e n s t a n o w i ć p r z y c z y n e k d o g ł ę b o k i c h r e f l e k s y j n y c h p r z e m y ś l e ń o r a z p o d ­ j ę c i a s t o s o w n y c h b a d a ń . P o n a d t o p o w i n n i ś m y w p a m i ę c i n a r o d o w e j z a c h o w a ć g ł ę b o k ą w d z i ę c z n o ś ć Z a k o n o w i P r z e n a j ś w i ę t s z e j T r ó jc y z a s p e ł n i e n i e n i e z w y ­ k l e z a s z c z y t n e j m i s j i w n a s z y c h d z i e j a c h . B i b l i o g r a f i a H i s t o r i a d y p l o m a c j i p o l s k i e j 1 5 7 2 - 1 7 9 5 , r e d . Z. W ó jc ik , t . I I , W a r s z a w a 1 9 8 2 . K a r t k a z d z i e j ó w o k u p u n i e w o l n i k ó w w P o l s c e, w : „M i s s y e K a t o l i c k i e . C z a s o ­ p i s m o I l u s t r o w a n e M i e s i ę c z n e ” , X . M . C z e r m i ń s k i , ( r e d . ) R o c z n i k D w u ­ d z i e s t y C z w a r t y , W y d a w n i c t w o M i s y j K a t o l i c k i c h , K r a k ó w 1 9 0 5 . K u k l o C ., D e m o g r a f i a R z e c z y p o s p o l i t e j p r z e d r o z b i o r o w e j , W a r s z a w a 2 0 0 9 . h t t p : / / w w w . t r y n i t a r z e . k r a k o w . c e t i . p l . 24 Ibidem, ss. 113-114.

S U M M A R Y

One of the most troublesome inconveniences, which existed in over three hun­ dred-year of Polish-Ottoman neighbourhood, were Tatar and Turkish captivities. Their disgraceful activities used to arise likely during wars waged between the two countries. As in the 17th century the Polish-Lithuanian Commonwealth was in the state of war with the Islamic Ottoman Empire for several times, the raised question became particularly significant. The Ottoman captivity caused tremendous depopula­ tion as well as contributed to serious economic collapse of a vast area of south­ eastern part of the country. After the victory of Vienna Polish authorities decided to invite the Holy Trinity Order for it had been known for redemption of many Chri­ stians captured by Muslims in North Africa. The monks arrived in Poland and were settled in Lwów in 1686. In the years of 1688-1770 they organized 18 redemptions, set free over 500 captives paying a huge ransom for Ottoman officials.