Streszczenie
Celem artykułu było wskazanie, iĪ w budĪecie na 2012 r. wystąpił kryzys w dotychczasowych pozytywnych trendach wydatków na realizacjĊ celów związanych z polityką rolną. PowyĪsza obserwacja została poczyniona na kanwie rozwaĪaĔ do-tyczących długookresowej dynamiki Ğrodków budĪetowych krajowych i unijnych, wpływających do sektora rolnego, ze szczególnym uwzglĊdnieniem wydatków na rol-nictwo, rynki rolne i rozwój wsi ogółem oraz KRUS. Rozpatrzono takĪe szczegółowe tytuły w budĪecie rolnym, wskazując na regres wydatków na wiĊkszoĞü pozycji. Za-znaczono, iĪ nie bez znaczenia dla sytuacji sektora rolnego są redukcje wydatków z BudĪetu ĝrodków Europejskich, stanowiące główną przyczynĊ ogólnie niĪszego bu-dĪetu wydatków rolnych w Polsce w 2012 r.
Słowa kluczowe: budet, rolnictwo, kryzys 1. Wstp
Rozwaania w niniejszym artykule s kontynuacj wybranych wtków z szerszej ekspertyzy [Czyewski, Matuszczak 2011b], która dotyczyła oceny uwarunkowa i dynamiki rodków bude-towych krajowych i unijnych, ich proporcji oraz współzalenoci wystpujcych w realizacji poli-tyki rolnej w Polsce w długim okresie, tj. w latach 1996–2011 (16 lat) z wyrónieniem okresu przed i po akcesji do UE. Badania prowadzone na kilku płaszczyznach, zostały wzbogacone o dane dotyczce roku 2012, który jak si okazuje jest w pewnym sensie przełomowym, ze wzgl-du na fakt, i do tej pory, jak pokazały analizy, mielimy do czynienia ze swoist autonomi bu-detu ogólnego oraz jego czci – bubu-detu rolnego. W 2012 r. obserwuje si swoist adaptacj wydatków sektorowych do sytuacji ogólnokrajowej. Mona wrcz mówi o fiskalnej integracji, czy zacienieniu obu budetów. Poniej oceniono relacj wydatków na sektor rolny wzgldem wydatków budetowych ogółem, okrelono ich dynamik uwzgldniajc wydatki na KRUS oraz rodki z UE. Kolejno analiza dotyczyła dynamiki (wzgldem 2011 r.) wydatków budetowych przeznaczonych na cele szczegółowe w budecie rolnym. Przecignito take na 2012 r. rozwaa-nia odnoszce si do przepływów rodków unijnych. Wskazano równie, co zmierozwaa-nia si w kwestii zabezpieczenia społeczne w ramach KRUS w 2012 r.
2. Budet rolny Polski przed i po integracji z UE (1996–2012)
Udział wydatków na sektor rolny w wydatkach budetowych pastwa ogółem wiadczy o znaczeniu, jakie przywizuje si do rolnictwa oraz regulacji w sektorze rolno-ywnociowym. Do 2003 r. opinie o wydatkach w ramach budetu rolnego [Czyewski 1997–2012] napawały pesymizmem. Istniały przesłanki by sdzi, i nieracjonalne schładzanie koniunktury po 1997 r. postawiło rolnictwo w obliczu narastajcego kryzysu. De facto, od pocztku transformacji gospo-darczej w Polsce trudno uzna, e rolnictwo było priorytetem w polityce rzdu – udział wydatków na sektor rolny w wydatkach budetowych wykazywał tendencje stagnacyjne, z niebezpiecznymi spadkami, jak w 2002 r. do poziomu poniej 2% (por. tab. 1). Czynione przez lata zaniechania wiadczyły o postpujcej marginalizacji problemów rozwoju rolnictwa, wsi i rynków rolnych w kolejnych budetach pastwa. Do roku 2003 sytuacja ekonomiczna gospodarstw rolnych wobec pozarolniczego otoczenia nie ulegała poprawie; przeciwnie, dystans cywilizacyjny dla wikszoci z nich wzrastał a degradacja ekonomiczno-społeczna pogłbiała si. Przewidywane w ustawach budetowych nakłady nie były w stanie załagodzi podstawowych problemów rolnictwa i polskiej wsi, takich jak dysparytet dochodów, wykształcenia czy stanu infrastruktury technicznej i spo-łecznej [Czyewski, Matuszczak 2011a].
Tabela 1. Udziały wydatków na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne oraz KRUS w budĪecie paĔstwa na tle podstawowych wskaĨników makroekonomicznych w latach 1996–2012 Przed integracj z UE 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003 Wydatki budetowe
pastwa:
ogółem (1) w mln zł
101751 127736 143441 142095 154141 182258 183970 193408 Rolnictwo i rozwój wsi
i rynki rolne (2) w mln zł
2965,8 3470,1 2370,6 3147,3 3759,6 3470 3261,3 4428,9 Udział % 2:1 2,93 2,41 2,31 2,27 2,43 1,9 1,98 2,29 Udział wydatków na
rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne wraz z KRUS w wydatkach
*Dane według projektu Ustawy Budetowej na rok 2012.
– gruba linia oznacza dat wprowadzenia budetu rodków europejskich zmieniajcego relacj ru-bryk: 2:1 i ostatniej (3)
ródło: Opracowanie własne na podstawie Wykonania Ustaw Budetowych na rok 1996 (s.2/8), 1997 (s. 2/8), 1998 (s.2/9), 1999 (s.2/8), 2000 (s. 2/14), 2001, 2002, 2003, 2004, projektu Ustawy Budetowej na rok 2005, a take 2005 oraz A.Czyewski, Opinia o budecie na 2002 r. w czci dotyczcej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych, "Wie Jutra", 2002,/3, s. 2–5, A.Czyewski, Opinia o ustawie budetowej na 2003 r. w czci dotycz-cej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych, Druk Sejmowy nr 918, "Wie Jutra" 2003/1(54), A.Czyewski, Opinia o ustawie budetowej na 2004 r. w czci dotyczcej Rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych, "Wie Jutra" 2004/1, A.Czyewski, Opinia o ustawie budetowej w czci dotyczcej Rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych od-powiednio na 2005, 2006, 2007, 2009, 2010, 2011 i 2012, Dział Analiz i Opracowa Te-matycznych Kancelarii Senatu RP.
Najwikszym jednak problemem był brak systemowych rozwiza na rzecz wsparcia prze-mian strukturalnych w badanym sektorze, które porednio mogłyby da szans wzrostu dochodów producentów rolnych. Nie wspierano take dostatecznie procesów inwestycyjnych, co w sposób trwały osłabiało procesy reprodukcji w rolnictwie poprzez nisk stop składników majtkowych. Nie było szansy na realizacj sprawdzonej w wysokorozwinitych krajach zasady – przez wzrost dochodów i inwestycji w rolnictwie i na wsi do szybszych zmian strukturalnych. Zatem trudno było mówi o dostosowywaniu struktur rolnych do wymogów nowoczesnej gospodarki rynkowej. Bezporednio przed akcesj Polski do UE mówiono, e rolnictwo polskie i wie maj ju za sob okres tzw. "konstruktywnej destrukcji" [Czyewski 1997–2012].
Po integracji z UE 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012* Wydatki budetowe
pastwa: •ogółem (1) w mln zł
198250 208864 224040 258952 310433 321745 301083 313501 328738 •Rolnictwo i rozwój wsi
i rynki rolne (2) w mln zł
5729,4 7999,5 8379,1 17137 19617 19380 12901 12704 11571,6
Udział % 2:1 2,89 3,29 3,74 6,62 6,32 6,02 4,45 4,04 3,52
Udział wydatków na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne wraz z KRUS w wydatkach
Rysunek 1. Wydatki na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne, na KRUS oraz Ğrodki z UE w latach 1996–2012 (w mln zł, w cenach bieĪących)
ródło: Czyewski, Matuszczak 2011b.
Od roku 2003 notuje si wyra ne „odbicie” w postaci trwałego, realnego wzrostu wydatków budetowych na sektor rolny, co zmieniło dotychczasowe tendencje. Po raz pierwszy pojawiła si szansa na bezporedni popraw sytuacji dochodowej krajowych producentów rolnych oraz proce-sów reprodukcji w ich gospodarstwach. Przełamywanie sytuacji recesyjnej w Polsce dokonywało si poprzez popraw warunków makroekonomicznych funkcjonowania gospodarki, w których dostrzegano szanse na zahamowanie rosncej degradacji polskiego rolnictwa oraz wsi. Zwikszo-ne nakłady budetowe nie były oczywicie w stanie od razu rozwiza podstawowych problemów sektora rolnego w Polsce, gdy wymaga to bowiem wielu lat konsekwentnej polityki rolnej. Warto przypomnie, i jeszcze w 2002 r. udział Rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych w wydatkach budetowych wynosił 1,98%, dlatego wic mona przyj, i w stosunku do okresu poprzedzaj-cego członkostwo Polski w UE udział ten w latach 2007–2009 tj. ju po trzech latach członkostwa niemale si potroił, by w latach 2010–2011 ustabilizowa si na poziomie powyej 4% w ogóle wydatków budetowych (bez rodków UE i KRUS; por. tab. 1), a nastpnie spa do 3,5% w roku 2012. W tym miejscu trzeba podkreli, i od roku 2010 w funkcjonowaniu budetu rolnego na-stpiła zmiana, gdy Bank Gospodarstwa Krajowego (BGK), przejł obsług utworzonego 1.01.2010 r. budetu rodków europejskich i przez to stał si centraln instytucj obsługujc dochody, wydatki oraz deficyt powstajce w rozliczeniach z UE. Poskutkowało to oddzieleniem tych rodków od dochodów, wydatków i deficytu krajowego budetu.1 Tym samym tylko w wy-miarze rachunkowym nastpiło obnienie udziału wydatków na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne po 2010 r. (por. tab. 1), gdy faktycznie wydatki na te tytuły wraz z budetami wojewodów oraz
1
Innymi słowy, idzie o to, iĪ w wydatkach na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne do 2010 r. była uwzglĊdniana kwota związana z poĪyczką na prefinansowanie WPR, co podnosiło ogólną pulĊ wydatków na powyĪsze tytuły. Od 2010 r. wydzie-lenie tej kwoty w ramach BGK skutkuje niemoĪliwoĞcią bezpoĞrednich porównaĔ wydatków na róĪne tytuły przed 2010 r.
rezerwami celowymi były 2010 r. realnie wysze o 28,84% w porównaniu z rokiem poprzednim. Natomiast w latach 2011–2012 rodki te obniaj si realnie odpowiednio o 7,55% i 12,9% w stosunku do roku poprzedniego. Natomiast rodki te powikszone o wydatki na KRUS daj w 2012 r. udział 8,34%, niszy anieli w latach poprzednich, gdzie wynosił odpowiednio 9,1% w 2011 r. i 9,58% rok wczeniej.
Podsumowujc, łcznie wydatki na Rolnictwo, rozwój wsi, rynki rolne i rybołówstwo wraz z wydatkami na KRUS i rodkami z UE wynios w 2012 r. 49.728,038 mln zł (w 2011 r. było to 52.490,542 mln zł) tj. o 8,06% realnie mniej ni w 2011 r., natomiast w 2010 r. 50.687,553 mln zł. Tak wic łczny budet rolny Polski na 2012 r. pod wzgldem planowanych wydatków jest niszy zarówno od tego z 2011 jak i z 2010 r. (por. rys. 1).
3. Zmiany w wydatkach z budetu krajowego na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne w 2012 r.
Porównujc wydatki budetowe na 2012 r. w poszczególnych czciach krajowego budetu z rokiem poprzednim naley zauway, i wydatki na rolnictwo wynios 779,298 mln zł i bd realnie o 1,36% wysze ni w 2011 r., natomiast wydatki na rozwój wsi wynios 4.381,494 mln zł i bd realnie o 17,82% nisze ni w roku poprzednim. Z kolei planowane wydatki na rynki rolne wynios 572,746 mln zł i bd o 7,43% realnie wysze ni w 2011 r. Podobnie bdzie z wydatkami budetów wojewodów. W 2012 r. wynios one 1.192,496 mln zł i bd wiksze realnie o 0,91% ni w roku poprzednim. Z kolei istotnie spadaj w 2012 r. w budecie krajowym wydatki na rybołówstwo 111,438 mln zł tj. o 39,88% realnie mniej ni w 2011 r. Nisze take bd rezerwy celowe, które planuje si na 4.514,959 mln zł tj. realnie o 10,8% mniej ni w 2011 r. Na koniec odnotowa te naley realny wzrost wydatków w budecie rolnym zaplanowanych w innych czciach budetowych w zakresie rolnictwa i rybołówstwa. Planowany jest on na 19,150 mln zł tj. realnie ponad dwukrotnie wicej (207,13%) ni w 2011 r. Mona zatem postawi tez, i o wyra nie szczuplejszym, wrcz „kryzysowym” budecie rolnym na 2012 r. zadecydowa-ły przede wszystkim ograniczenia wydatków w budecie krajowym na rozwój wsi, rybołówstwo i rezerwy celowe, ale w najwikszym stopniu zmniejszenie rodków unijnych w Budecie rod-ków Europejskich na wszystkie tytuły z wyjtkiem budetu wojewodów (melioracje, utrzymanie podstawowych urzdze melioracyjnych), PO „Infrastruktura i rodowisko” (głównie melioracje) i rezerw celowych. W ogólnym rozrachunku obronn rk wychodz natomiast krajowe wydatki na wsko traktowane rolnictwo (dział 32), rynki rolne i krajowe budety wojewodów, w zakresie których budet rolny na 2012 r. zakłada wzrost realnych wydatków. W tym stanie rzeczy warto przyjrze si szczegółowo dynamice realnych wydatków w budecie krajowym wraz z budetami wojewodów na cele rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych. Dokumentuje to ponisze zestawie-nie przyrostów i spadków planowanych wydatków (por. tabel 2).
Zamieszczone zestawienie dowodzi asymetrycznoci dynamiki wydatków z krajowego bude-tu rolnego na 2012 r. W 14 pozycjach zauwaa si wzrost, za w 20 spadek. Jeli pomin kra-cowe wzrosty i spadki wydatków przekraczajcych 8 mln zł z kadej strony (tj. ok. 0,3% ogółu wydatków), to mona zauway, e na 1% wzrostów przypadaj ponad 2,1% spadków. Wyra nym wzrostem wydatków (realnie ponad 3%) charakteryzuje si 8 pozycji, przy czym do najwaniej-szych nale melioracje wodne w budetach wojewodów na kwot 356,93 mln zł wspierane 210 mln zł na utrzymanie podstawowych urzdze melioracyjnych (rezerwy celowe) i wydatki na
owiat i wychowanie w szkołach zawodowych oraz na dokształcanie nauczycieli. Natomiast pod wzgldem dynamiki realnych wzrostów odnotowa naley wyra n popraw w zakresie rodków przeznaczonych na usuwanie skutków klsk ywiołowych, ochron rolin i rolnictwo ekologiczne. Cieszy, i wzrosty wydatków na prawie wszystkie pozycje z tej grupy (por. tabel 1) wystpuj kolejny raz z rzdu. Równoczenie do grupy najwikszych spadków (tj. ponad 3%) zaliczy naley 6 pozycji (por. rys. 2). Wartociowo najbardziej way redukcja wydatków na administracj pu-bliczn 143,6 mln zł tj. realnie o ok. 16% mniej ni w 2011 r. (co naley oceni pozytywnie), a take na zwalczanie chorób zaka nych zwierzt oraz badania monitoringowe ok. 30 mln zł (w budetach wojewodów). Pod wzgldem dynamiki najwiksze redukcje wystpi w zakresie skutków zmian systemowych wynikajcych z przejcia gospodarstw pomocniczych przez jed-nostki macierzyste oraz w programie poakcesyjnego wsparcia obszarów wiejskich. Jest to jednak uzasadnione sukcesywnym wygasaniem zada w zakresie tych pozycji budetowych.
Tabela 2. Przyrost bądĨ spadek wydatków z krajowych Ğrodków budĪetowych na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne w 2012 r. w Polsce
Lp. Cele Wydatki w mln zł Dynamika w % (realnie do 2011 r.)
I. WYRANY WZROST WYDATKÓW W PRZEDZIALE Xi 3%
1 Melioracje wodne (budety wojewodów) 356,93 +4,52 (1) 2 Owiata i wychowania (szkoły zawodowe, dokształcanie i doskonalenie
nauczycieli, pozostała działalno) 156,04 +7,6 (1)
3 Internaty i bursy szkolne 21,62 +9,11 (1)
4 Inspekcja Jakoci Handlowej Artykułów
Rolno-Spoywczych (budet krajowy) 18,22 +3,35
5 Rolnictwo ekologiczne 6,0 +12,14 (1)
6 Kultura i Ochrona Dziedzictwa Narodowego (Centralna Biblioteka
Rolni-cza) 5,87 +6,24 (1)
7 Ochrona rolin 3,0 +16,8 (1)
8 Usuwanie skutków klsk ywiołowych 2,5 +330,27
II.WZROST WYDATKÓW W PRZEDZIALE 0Xi<3%
9 Postp biologiczny w produkcji zwierzcej 101,6 +0,67 10 Prace geodezyjno-urzdzeniowe na potrzeby rolnictwa 35,5 +1,36 (1) 11 Centralny Orodek Badania Odmian Rolin Uprawnych 29,06 +0,53 (1) 12 Inspekcja Ochrony Rolin i Nasiennictwa (budet krajowy) 10,74 +1,98
13 Zarybianie polskich obszarów morskich 5,0 0,0
14 Spółki wodne 4,03 +2,78 (1)
III. SPADEK WYDATKÓW W PRZEDZIALE 0 XI> -3%
15 Dopłaty do paliwa rolniczego 720,0 -2,8 (2)
16 Zwalczanie chorób zaka nych zwierzt przez dofinansowanie kosztów
realizacji zada inspekcji weterynaryjnej 257,1 -2,8 17 Powiatowe Inspektoraty Weterynarii 228,86 -1,92 (2) 18 Utrzymanie urzdze melioracji wodnych podstawowych i istotnych dla
regulacji stosunków wodnych na potrzeby rolnictwa 210,0 -2,8 (2) 19 Wojewódzkie Orodki Doradztwa Rolniczego 154,48 -2,79 (2) 20 Wojewódzkie Inspektoraty Weterynarii 112,61 -1,67 (2)
Lp. Cele Wydatki w mln zł Dynamika w % (realnie do 2011 r.) 21 Inspekcja Ochrony Rolin i Nasiennictwa (budety wojewodów) 108,69 -2,68 (2) 22 Ubezpieczenie upraw rolnych i zwierzt gospodarskich 100,0 -2,8 (2) 23 Krajowa Stacja Chemiczno-Rolnicza 37,45 -0,84 (2) 24 Inspekcja Jakoci Handlowej Artykułów Rolno-Spoywczych
(bu-dety wojewodów)
26,66 -2,58 (2) .
25 Pastwowa Stra Rybacka 19,85 -2,05
26 Postp biologiczny w produkcji rolinnej 18,59 -2,8
27 Główny Inspektorat Weterynarii 10,74 -0,35 (2)
28 Graniczne Inspektoraty Weterynaryjne 9,5 -1,83 (2)
IV. WYRANY SPADEK WYDATKÓW W PRZEDZIALE XI> 3%
29 Administracja publiczna (łcznie rolnictwo, rozwój wsi, rynki rolne i
rybołówstwo) 143,60 -15,97
30 Zwalczanie chorób zaka nych zwierzt oraz badania monitoringowe
(budety wojewodów) 29,99 -7,55 (2)
31 Program poakcesyjnego wsparcia obszarów wiejskich 24,20 -45,23 (2) 32 Inspektoraty rybołówstwa morskiego 12,84 -3,82 (2)
33 Centrum Doradztwa Rolniczego 11,85 -5,1
34 Skutki zmian systemowych wynikajcych z przejcia gospodarstw po-mocniczych i likwidowanego w nich rachunku dochodów własnych przez jednostki macierzyste
7,79 -55,44 (2) (1) oznacza wzrost (2) spadek kolejny raz z rzdu
ródło: Opracowanie własne na podstawie Informacji o projekcie budetu pastwa i budetu rod-ków europejskich na 2012 r. w zakresie rolnictwa, rozwoju wsi, rynrod-ków rolnych, rybo-łówstwa oraz pozostałych czci dotyczcej rolnictwa, MRiRW, Warszawa 2011. Warto jednak podkreli, i ponad 70% planowanych wydatków budetowych mieci si w przedziale (+3; -3)% zmian w stosunku do 2011 r., przy czym lista pozycji budetowych, gdzie odnotowuje si umiarkowany wzrost jest zdecydowanie krótsza (6) ni tych, dla których wystpuje umiarkowany spadek (14) i to kolejny raz z rzdu (por.rys. 3). Ponadto warto tych ostatnich jest kilkakrotnie wysza ni pierwszych. Warto zauway, i w piciu z tych przypadków wydatki planowane s na poziomie ubiegłorocznym i s realnie nisze tylko o stop inflacji, za w przypadku pozostałych 9 – realne spadki nie przekraczaj poziomu planowanej inflacji.
-60 -50 -40 -30 -20 -10 0 10 20 30 M e li o ra c je w o d n e O w ia ta i w y ch o w a n ia In te rn at y i b u rs y s zk o ln e IJ H A R -S R o l. e k o l. K iO D N O c h ro n a r o li n A d m in is tr a cj a p u b li cz n a Z w a lc z an ie ch o ró b P ro g ra m p o ak c es y jn e g o In s p e k to ra ty ry b o łó w st w a C D R S k u tk i zm ia n … %
Rysunek 2. WyraĨny przyrost bądĨ spadek wydatków z krajowych Ğrodków budĪetowych na cele w budĪecie rolnym w 2012 r. (w %)
*na rysunku nie uwzgldniono najwyszego wzrostu w zakresie Usuwania skutków klsk ywio-łowych (330,27%), gdy
ródło: Jak w tab. 2.
-4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 P o st p P ra ce g eo d .-C O B D R U IO R iN Z ar y b ia n ie S p ó łk i w o d n e D o p ła ty d o Z w al cz an ie P IW U tr zy m an ie W O D R W IW IO R iN U b ez p ie cz en ie K S C h -R IJ H A R -S P a st w o w a P o st p G IW G rI W %
Rysunek 3. Przyrost bądĨ spadek wydatków z krajowych Ğrodków budĪetowych na cele w budĪecie rolnym w 2012 r. (w %)
Podsumowujc t cz rozwaa mona powiedzie, e o wyra nie regresyjnym charakterze budetu rolnego w 2012 r. w relacji do poprzedniego roku zadecydowała głównie redukcja wydat-ków w Budecie rodwydat-ków Europejskich. Wydatki w krajowym budecie rolnym charakteryzuj si te wyra n asymetri na rzecz spadków, co mona traktowa jako swoiste dostosowanie do sytuacji w Budecie rodków Europejskich, niemniej wolumeny tych wydatków zostały w wik-szoci zaplanowane na poziomie zblionym do ubiegłorocznych wartoci nominalnych. Pozytyw-nie wyrónia si natomiast kontynuacja działa w 2012 r. na rzecz restrukturyzacji stosunków wodnych w rolnictwie. Cieszy trwajcy od dwóch lat realny wzrost łcznych wydatków z krajo-wego budetu na melioracje wodne, utrzymanie podstawowych urzdze melioracyjnych, spółki wodne (łcznie 839,3 mln zł), a take prace geodezyjno-urzdzeniowe (35,5 mln zł). Tytuły te wspomagaj take rodki z UE zapisane w budecie wojewodów.
4. Rozliczenia z UE w 2012 roku – przejawy kryzysu w przepływach rodków unijnych Członkostwo Polski w UE od 1.01.2010 r. znajduje odzwierciedlenie w zakresie planu wydat-ków budetowych na ich prefinansowanie w Budecie rodwydat-ków Europejskich (B E). W ramach wydatków z tego budetu, których dysponentem jest Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi w projek-cie ustawy budetowej na 2012 r. przewiduje si łcznie wydatkowanie 21.265,384 mln zł tj. real-nie mreal-niej o 9,39% ni w 2011 r., z tego m.in. na:
• Rolnictwo – 5,173 mln zł tj. realnie a o 72,11% mniej ni w 2011 r. • Rozwój wsi – 9.726,82 mln zł tj. realnie o 47,88% mniej ni rok wczeniej • Rynki rolne – 296,558 mln zł tj. realnie mniej o 48,88% ni w 2011 r. • Rybołówstwo – 249,747 mln zł tj. o 32,85% realnie mniej ni w 2011 r.
Dla pełnego obrazu naley take wspomnie o rodkach Unii Europejskiej w formie poyczek udzielanych przez BGK na prefinansowanie PROW 2007–2013 w kwocie zaplanowanej w 2012 r. na 1.034,765 mln zł tj. realnie niszej o blisko 1/5 ni w 2011 r.
Naley podkreli, i redukcje wydatków z Budetu rodków Europejskich stanowi główn przyczyn ogólnie niszego budetu wydatków rolnych w Polsce w 2012 r. Zwamy, i wraz z rezerwami celowymi bd one w sumie realnie o 9,39% nisze ni w 2011 r. Redukcja ta wyraa si w realnie mniejszych wydatkach tego budetu na: rolnictwo a o 63,8%, rozwój wsi o 8,87%, rynki rolne o 39,11%, rybołówstwo o 15,65%, poyczki z BGK na prefinansowanie PROW 2007– 2013 o ok. 20%. Wzrost wydatków zaplanowano jedynie w budetach wojewodów i to realnie a o ponad 26% w stosunku do 2011 r. Ponadto o blisko 13,5% ma realnie wzrosn wsparcie produ-centów owoców i warzyw, za płatnoci obszarowe pozostan w 2012 r. na nominalnie nieco wy-szym poziomie ni w 2011 roku, realnie jednak o ok. 2% niwy-szym.
Powysze wyliczenia naley uzupełni stwierdzeniem, i wydatkowaniu z krajowego budetu jednej złotówki na współfinansowanie i finansowanie podstawowych celów Wspólnej Polityki Rolnej (płatnoci bezporednich i pozostałych, realizowanych przez ARiMR, programów unijnych wykonywanych przez ARR, PROW 2007–2013, PO „Zrównowaony rozwój sektora rybołówstwa i nadbrzenych obszarów rybackich na lata 2007–2013”, Programy Operacyjne w ramach Naro-dowej Strategii Spójnoci (NSS) realizowanych w latach 2007–2013, a zapisanych w rezerwach celowych Budetu Pastwa oraz rodkach na poyczki BGK na prefinansowanie zada PROW 2007–2013) ogółem w łcznej wysokoci 4.230,624 mln zł w 2012 r. towarzyszy 5,02 zł wydat-kowanych z Budetu rodków Europejskich (ogółem 21.265,384 mln zł) na wymienione wyej
cele. W 2011 r. wska nik ten wynosił 4,81 zł, w 2010 r. 2,67 zł, a w 2009 r. 2,41 zł. Interesujce, i pomimo wyra nej redukcji rodków unijnych na cele budetu rolnego w Polsce w 2012 r. wska nik ten w przeliczeniu per capita wzrósł z 4,81 zł do 5,02 zł. Dowodzi to, i planowane na 2012 r. rodki krajowe w budecie rolnym zostały równie odpowiednio zredukowane. W ten sposób beneficja z UE w 2012 r. pozostały na zblionym do 2011 r. poziomie.
Warto take podkreli, i rodki unijne stanowi dochód Budetu rodków Europejskich i wpłyn tam po wczeniejszym opłaceniu składki do budetu UE za 2012 r. oraz prefinansowaniu celów programów WPR przez Bank Gospodarstwa Krajowego. Warto pamita, i nalenoci za 2011 r. (płatne w 2012 r.) zostan ostatecznie okrelone w oparciu o przyjty przez Komisj Euro-pejsk kurs Euro/PLN na 2012 r. W projekcie budetu na 2012 r. składka ta jest szacowana na 16.146,218 mln zł [Uzasadnienie do projektu ustawy budetowej, T.1, 2011], przy czym do sza-cunku przyjto prognozowany kurs 4,35 PLN/Euro [Uzasadnienie do projektu ustawy budetowej, T.1 2011]. W wietle tych szacunków składka członkowska Polski na 2012 r. bdzie wysza o 489,798 mln zł ni w 2011 r. tj. realnie wzronie 0,33% (uwzgldniajc planowany poziom in-flacji). Ewentualna aprecjacja złotego spowoduje automatyczny wzrost tej składki w walucie unij-nej, deprecjacja natomiast spadek, za nalene Polsce rodki w Euro w zwizku z WPRiR bd odpowiednio pomniejszone lub powikszone w zł ze wzgldu na rónice kursowe [Czyewski, Poczta, Sapa 2010].
Jeli wzi pod uwag refinansowane rodki z UE przeznaczone na wydatki w Budecie rodków Europejskich w 2012 r. tj. na rolnictwo, rozwój wsi, rynki rolne, rybołówstwo (wraz z budetami wojewodów i rezerwami celowymi) w kwocie 21.265,384 mln zł, to stanowi one 28,4% ogółu rodków pochodzcych z UE. Z poyczkami z BGK jest to 22.300,149 mln zł tj. 29,78%, które maj by przekazane Polsce przez UE w 2012 r. (w sumie 74.883,579 mln zł. Kwo-ta Kwo-ta jest nominalnie o ponad 3,49 mld zł wysza ni planowana w 2011 roku, niemniej udział w niej sektora rolnego (tu WPR) jest w 2012 r. o ok. 6% niszy ni w 2010 r., głównie ze wzgldu na wzrost ogólnej sumy rodków przekazywanych Polsce przez UE w 2012 r. Warto zauway, i odsetek ten wykazuje od kilku lat tendencj malejc. W 2011 r. było to 31,9%, w 2010 r. – 35,9%, w 2009–48,49%, w 2008–41,49%, w 2007–43,28% i w 2006–43,32%.
WPR wyrosła wic konkurencja w zakresie tytułów, na które wydatkowane s rodki przeka-zywane Polsce przez UE, w głównej mierze w postaci programów realizowanych z udziałem fun-duszy strukturalnych w ramach Narodowych Strategii Ram Odniesienia (NSRO) 2009–2013, oraz programów z udziałem rodków z Funduszu Spójnoci. Tłumaczy to wzgldny spadek udziału WPR we wspólnotowej polityce gospodarczej UE. Beneficja polskiego sektora rolnego i rybołów-stwa z tytułu finansowego wsparcia przez rodki przekazane przez UE, pozostan jednak w 2012 roku nadal wyra ne, aczkolwiek istotnie nisze ni w 2011 r.
Rysunek 4. ĝrodki ogółem przekazane Polsce z budĪetu UE oraz na sektor rolny i rybołówstwo przypadające na 1 zł wniesionej składki
ródło: Jak w tabeli 1.
Mona szacowa, i o ile na 1 zł wniesionej przez Polsk składki do budetu ogólnego UE przypadło w 2012 r. 4,64 zł ze rodków przekazanych przez UE (w 2011 r. było to 4,56 zł, w 2010 r. – 3,48 zł, w 2009 – 2,69 zł, w 2008 – 3,77 zł, w 2007 – 2,53 zł, a w 2006 – 2,44 zł), to z tego 1,32 zł (tj. proporcjonalnie do 28,4%udziału) przeznaczone bdzie w 2012 zł na cele i zadania w budecie rolnym Polski, co zblia ten współczynnik do sytuacji z 2009 r. W poprzednich latach odpowiednie liczby wynosiły: w 2011 roku – 1,53 zł, w 2010 r. – 1,50 zł, w 2009 – 1,30 zł, w 2008 – 1,56 zł, w 2007 – 1,10 zł, a w 2006 – 1,06 zł (rednia za okres 2006–2011 – 1,34). Z powyszego wynika, i rolnictwo i wie w Polsce bd take w 2012 r. beneficjentem netto procesu integracji Polski z UE, ale bdzie to w stopniu istotnie niszym ni w 2011 r., a take niszym ni rednia dla lat 2006–2012, która wynosi 1,34 zł na 1 zł składki do unijnego budetu (por. rys. 4).
5. Racjonalizacja wydatków społecznie zdeterminowanych – KRUS
Kwota dotacji budetowej wydatkowana na potrzeby KRUS bdzie w 2012 roku wynosiła 15.856,311 mln zł, tj. realnie o 2,52% mniej ni w 2011 roku (ze wzgldu na stop inflacji). Sta-nowi to 134,23% zaplanowanych na 2012 r. wydatków na Rolnictwo, rozwój wsi, rynki rolne i rybołówstwo w wyraeniu realnym. Warto zauway, i w 2011 r. było to 122,5%, w 2010 r. 120,7%, w 2009 r. 128,8% planowanego wykonania ówczesnego budetu. Tak wic relacja ta w 2012 r. jest o blisko 12% korzystniejsza wzgldem wydatków społecznych ni w roku poprzed-nim. Zmiany zapisów rodków budetowych na prefinansowanie WPR w zwizku z powołaniem w 2010 r. Budetu rodków Europejskich uniemoliwiaj bezporednie porównywanie tej relacji do wczeniejszych okresów. Zauwamy jednak, e w budetach z lat poprzednich (z
uwzgldnie-niem poyczek na prefinansowanie wydatków unijnych w budecie rolnym) relacja ta była znacz-nie wiksza np. w 2006 roku wynosiła 181%, w 2005 r. 182%, a w 2004 r. 213% wydatków pla-nowanych na Rozwój rolnictwa, wsi, rynków rolnych i rybołówstwa. Liczby te warto przypomina by wskaza, i w dłuszym okresie wida postpujc tendencj do ograniczania socjalizacji kra-jowego budetu rolnego. Tym bardziej jest to widoczne, jeli zway, i w okresie przedakcesyj-nym tj. w latach 2001–2002 wydatki na KRUS były ponad 4-krotnie wysze ni na Rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne. W ostatnich czterech latach 2009–2012 udział ten si wzgldnie ustabili-zował na poziomie ok. 126% w relacji do wydatków na cele rolnicze (por. rys. 5).
Łczna suma wydatków na KRUS w 2012 roku to około 4,82% ogółu wydatków Budetu Pastwa. W latach poprzednich udział ten wynosił: w 2011 roku – 5,04%, w 2010 roku – 5,37%, w 2009 roku – 5,52%, w 2008 roku – 5,09%, w 2007 roku – 5,9%, w 2006 roku – 6,63%, w 2005 roku – 6,93%, w 2004 roku – 7,8%, w 2003 roku – 8,7%, w 2000 roku – 9,06%, a w 1998 roku – 10,16%. Oznacza to, e na przestrzeni ostatnich 15 lat zmniejszył si on o ponad połow (tj. 52,5%), przy czym w 2012 roku nastpił kolejny spadek i udział ten zmalał o dalsze 0,22% w stosunku do 2011 roku, a w stosunku do 2004 r. tj. roku akcesji Polski do UE o blisko 3%.
Rysunek 5. Wydatki na KRUS jako krotnoĞü limitu wydatków na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne w latach 1996–2011
ródło: Jak w tab. 1.
Powysze dowodzi, i rola wydatków na KRUS w budecie rolnym Polski relatywnie spada, przy czym w pierwszym siedmioletnim okresie przedakcesyjnym tj. w latach 1998–2004 spadły one o 2,36%, za po akcesji Polski do UE tj. w latach 2005–2012 (tj. w cigu kolejnych 8-lat) spadek ten osignł dalsze 2,97%. W tym przypadku ostatnie lata 2010–2012 przynosz wzgldn stabilizacj, co wiadczy, i redukcje pastwowych dotacji na KRUS zbliyły si do krytycznego progu wydatków społecznie zdeterminowanych, co oznacza, i przyrost „oszczdnoci” z tego
tytułu bdzie coraz bardziej ograniczany. Warto podkreli, i dzieje si to w warunkach sukce-sywnie rosncego PKB i spadku absolutnego poziomu wydatków na KRUS. Zjawiska, o których mowa przecz ujawnianej czasami tezie o potrzebie likwidacji KRUS. Mona wic sdzi, i ra-cjonalizacja budetu rolnego, polegajca na niezbdnym ograniczeniu jego funkcji socjalnych na rzecz stymulacji ekonomicznych, trwa nieprzerwanie od kilkunastu lat, przy czym wstpienie Polski do UE potrzeb t jeszcze bardziej uwypukliło. Warto jeszcze doda, e w ostatnich latach nasilił si proces uszczelniania zasad przyznawania wiadcze z tego tytułu i rezerwy w tym za-kresie s nikłe. Tylko wprowadzenie podatku dochodowego w rolnictwie dla szerszej grupy go-spodarstw rolnych moe istotnie zmieni przedstawione wyej proporcje. Nie jest to jednake sprawa ani łatwa, ani prosta i wymaga wielu symulacji i czasu. Przez dłuszy czas jeszcze trzeba bdzie wspiera zarówno sfer ekonomiczn, jak i socjaln w gospodarstwach rolnych, ze wzgldu na niewydolno dochodow wikszoci z nich, w zgodzie z akceptowan społecznie wizj prze-kształce w obu sferach.
6. Podsumowanie
Podsumowujc, naley stwierdzi, i:
• Wystpujce w kadej czci budetu rolnego dla Polski w 2012 r. redukcje upowaniaj do twierdzenia, i mamy do czynienia z kryzysem wydatków, którego uwarunkowania sigaj przede wszystkim ródeł zewntrznych – redukcji wydatków w Budecie rodków Europej-skich, do którego to Budet Pastwa si odpowiednio dostosowuje.
• W budecie rolnym Polski w 2012 roku kontynuowana jest tendencja malejcego udziału KRUS w ogóle wydatków budetowych na rolnictwo, rozwój wsi, rynki rolne i rybołówstwo. Ostatnie lata 2010–2011 przyniosły wspomnian stabilizacj poziomu wydatków na KRUS, co wiadczy, i redukcje pastwowych dotacji na ten cel zbliyły si do krytycznego progu wydatków społecznie zdeterminowanych.
• Od wielu lat rzd konsekwentnie i w rosncym stopniu wie rozwój krajowego rolnictwa, wsi i obszarów wiejskich ze rodkami pomocowymi z UE. W 2012 roku bd one stanowi 77,53% łcznych wydatków budetu na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne wraz z KRUS. Narastajca od pocztku integracji z UE tendencja do wzrostu udziału pomocy unijnej w wydatkach budetowych na sektor rolny w Polsce (w 2004 roku – 25,1%) w 2012 r. została przerwana i udział rodków unijnych w budecie rolnym Polski (wraz z KRUS) zmaleje o 2,4%.
• Mona uzna, e wie si to z konsekwentnym dostosowaniem wydatków unijnego budetu do warunków kryzysu finansowego, dajcego o sobie zna w wielu pastwach UE. Spadki planowanych wydatków w Budecie rodków Europejskich, a take w rezerwach celowych tego budetu oddziałuj zwrotnie na wydatki we wszystkich czciach budetu rolnego Polski na 2012 r. W najwikszym stopniu redukowane s wydatki krajowe na rozwój wsi, rybołów-stwo, rezerwy celowe; w stosunkowo najmniejszym – na rolnictwo. Redukcjom tym towarzy-szy take ograniczenie wydatków Agencji płatniczych tj. zleconych Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa oraz Agencji Rynku Rolnego.
• W budecie rolnym na 2012 r. wystpuj jednak obszary budetowego wsparcia, które wy-mykaj si ogólnej tendencji do redukcji wydatków. S to przede wszystkim działania na rzecz poprawy stosunków wodnych (tj. melioracji, urzdze melioracyjnych, spółek wodnych
w rolnictwie i na obszarach wiejskich), dotyczce prac geodezyjno-urzdzeniowych w rolnictwie, postpu biologicznego w produkcji zwierzcej, wsparcia producentów owoców i warzyw, szkolnictwa zawodowego, owiaty i wychowania młodziey, gdzie zaznacza si kontynuacja wzrostu wydatków. Do takich tytułów naley take finansowanie krajowych me-chanizmów wsparcia prowadzonych przez ARR tj. programy „Szklanka mleka” dla szkół (fi-nansowanie na poziomie 2011 r.), dopłat do materiału siewnego, jak te płatnoci uzupełnia-jcych na rynku tytoniu oraz skrobi ziemniaczanej. W zakresie wielu pozycji budetowych zauwaa si take prób utrzymania dotychczasowego, nominalnego poziomu wydatków, jak to ma miejsce w przypadku dopłat do paliwa rolniczego, usług weterynaryjnych, czy ubezpie-cze w rolnictwie.
• Budet rolny na 2012 rok skonstruowany został w warunkach otaczajcego Polsk kryzysu gospodarczego i miało to zapewne wpływ na dostosowania projektodawcy do warunków jego otoczenia. Z zapisów w projekcie budetu rolnego Polski na 2012 rok da si jednak odczyta zasad: jak najmniej straci w dynamice rozwoju, a przede wszystkim przeczeka burz fi-nansowego kryzysu dowiadczanego bieco w wielu krajach UE.
Bibliografia
[1] Czyewski A. (1997–2012): Opinie o projektach ustaw budetowych na lata 1997–2012 w czci dotyczcej Rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych, Dział0.10 cz. 32, 33, 35 oraz pozostałych czciach dotyczcych rolnictwa, sporzdzone na zamówienie Kancelarii Senatu (Biura Informacji i Dokumentacji, Dział Informacji i Ekspertyz).
[2] Czyewski A. (2004–2011): Opinia o projekcie ustawy budetowej na 2011 r. w czci do-tyczcej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych oraz rybołówstwa (dział 0.10 cz. 32, 33, 62, 72, 83, 85), a take planach finansowych na 2011 r. Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Agencji Rynku Rolnego, Agencji Nieruchomoci Rolnych. „Wie Jutra”, 01/2004, 01/2005, 01/2006, 01/2007, 01/2008, 01/2009, 01/2010, 1–2/2011. [3] Czyewski A., A. Matuszczak (2011a), Budet rolny Polski przed i po akcesji do UE, [w]
W. Czternasty (red.), Gospodarka Polski po akcesji do UE. Wymiar ekonomiczno-społeczny, Zeszyty Naukowe UEP, Pozna, nr 185.
[4] Czyewski A., A. Matuszczak (2011b), Krajowy i unijny budet rolny dla Polski. Próba okrelenia proporcji współzalenoci oraz efektów dla sektora rolnego” napisanej w ramach Programu Wieloletniego na lata 2011–2014 realizowanego w IERiG-PIB w Warszawie, pt. „Budetowe podstawy poprawy konkurencyjnoci polskiego rolnictwa”.
[5] Czyewski A., Poczta A. Sapa A. (2010): Przepływy finansowe midzy Polsk a UE w ramach WPR na tle wyników ekonomicznych rolnictwa, „Wie i Rolnictwo”, Polska Akademia Nauk (PAN) – Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa, nr 2, s. 109–122.
[6] Uzasadnienie do projektu ustawy budetowej na 2012 r. (2011), T. 1, Rada Ministrów, Warszawa, wrzesie.
AGRICULTURAL BUDGET 2012. CRISIS EXPENDITURE AND ITS SYMPTOMS Summary
The aim of the paper was the point that in the budget for 2012 there appeared crisis in current positive trends of expenditures for realization of aims of agrarian policy. The mentioned above observation was made on the base of deliberations about long term dynamics of domestic and union budget funds inflowing into agrari-an sector, with special consideration of expenditures on agriculture, agrariagrari-an mar-kets, rural development and agriculture insurance. There were also presented de-tailed positions in agricultural budget, pointing on recourse of expenditures. In the paper there was also underlined reductions of expenditures from European Means Fund had priority meaning for agrarian sector and they contributed to lower budget of agricultural expenditures in Poland in 2012.
Keywords: budget, agriculture, crisis Andrzej Czyewski
Anna Matuszczak
Katedra Makroekonomii i Gospodarki ywnociowej Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu
