Tomasz Herodowicz
ŚRODOWISKOWE UWARUNKOWANIA ROZWOJU REGIONALNEGO
– KONTEKST TEORETYCZNY
ENVIRONMENTAL DETERMINANTS OF REGIONAL DEVELOPMENT
– THEORETICAL CONTEXT
Instytut Geografii Społeczno-Ekonomicznej i Gospodarki Przestrzennej, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
ul. Wieniawskiego 1, 61-712 Poznań, e-mail: tomasz.herodowicz@amu.edu.pl
Summary. This article contains a review of regional development theories formulated on the basis of economics and socio-economic geography. The result of this review is the synthetic presentation of the diversified approaches to explain the impact of natural conditions on regional development. Another result is presentation of significant changes in the understanding of the role of environment in development processes. Initially environment was thought to be only a source of raw materials. Then, it was noticed that the environmental factor indirectly influences on pro-growth activity of the region. Lastly, environment was understood as a superior value, on which depends the correct regional development. Adapting to the needs of the environment and the maximum of protection against its further degradation is important condition for achieving the desired development in the social and economic aspects. This causes the need of taking into account the environmental needs in the process of programming and implementation of modern development policy.
Słowa kluczowe: rozwój regionalny, rozwój sustensywny, środowisko, teorie rozwoju regionalnego. Key words: environment, regional development, sustainable development, theories of regional
development.
WST
Ę
P
Ś
rodowisko naturalne i jego znaczenie dla rozwoju cywilizacji stanowiło przedmiot rozwa
ż
a
ń
człowieka od najdawniejszych czasów. Ju
ż
przedstawiciele antycznych, greckich uczonych,
w
ś
ród nich Hipokrates czy Strabon, zwracali uwag
ę
na zale
ż
no
ś
ci mi
ę
dzy
ż
yciem codziennym
(sposobem ubierania, od
ż
ywiania czy zamieszkania) a warunkami klimatycznymi. Rozwa
ż
ania
staro
ż
ytnych stanowiły podwaliny dla ukształtowania si
ę
determinizmu geograficznego, pogl
ą
-du przypisuj
ą
cego decyduj
ą
c
ą
rol
ę
ś
rodowisku w rozwoju społecznym. Najwi
ę
ksz
ą
popular-no
ść
determinizm zyskał w XIX wieku wraz z rozwojem geopolityki, nauki o wpływie czynników
geograficznych na procesy społeczno-polityczne. Geopolitycy wyolbrzymiali rol
ę
ś
rodowiska,
przypisuj
ą
c mu cechy fatalistycznej siły, której człowiek powinien si
ę
podporz
ą
dkowa
ć
, gdy
ż
nie jest w stanie jej zmieni
ć
. Po II wojnie
ś
wiatowej do dyskusji na temat znaczenia
ś
rodowiska
wł
ą
czyli si
ę
przedstawiciele nihilizmu geograficznego, którzy całkowicie negowali istotno
ść
ś
rodowiska dla rozwoju. Traktowali je wył
ą
cznie jako bierne tło działalno
ś
ci ludzi, którzy przy
odpowiednim rozwoju techniki, organizacji pracy i sposobie produkcji mogli dokonywa
ć
ogrom-nych przekształce
ń
ś
rodowiska, dostosowuj
ą
c je zadaniom zaspokajania potrzeb społecznych
(Mazur 2007). Obecnie w dyskusji nad znaczeniem
ś
rodowiska naturalnego dominuj
ą
pogl
ą
dy
charakterystyczne dla posybilizmu geograficznego, rozwijaj
ą
cego si
ę
od pocz
ą
tku XX wieku.
Przedstawiciele posybilizmu dostrzegaj
ą
warto
ść
i istotno
ść
warunków naturalnych w
kształto-waniu rozwoju społeczno-gospodarczego, jednak przyroda nie stanowi determinanty tego rozwoju,
a stwarza mu okre
ś
lone mo
ż
liwo
ś
ci. Człowiek mo
ż
e do
ść
swobodnie wybiera
ć
kierunki
dalsze-go rozwoju jednocze
ś
nie, nieb
ę
d
ą
c w stanie całkowicie uniezale
ż
ni
ć
si
ę
od przyrody.
Koniecz-no
ść
ochrony
ś
rodowiska oraz racjonalnego gospodarowania jego walorami wpływa na wzrost
kosztów działalno
ś
ci gospodarczej, ale nie stanowi całkowitej bariery dla rozwoju.
Celem niniejszego artykułu jest usystematyzowanie wiedzy na temat znaczenia
uwarunko-wa
ń
ś
rodowiskowych w procesie rozwoju regionalnego. Analiza wybranych teorii odnosz
ą
cych
si
ę
do wyja
ś
niania i interpretacji procesu rozwoju regionalnego, formułowanych na gruncie
ekonomii i geografii społeczno-ekonomicznej, ma doprowadzi
ć
do ukazania zmian w
pojmowa-niu roli, jak
ą
odgrywa
ś
rodowisko w rozwoju regionu. Systematyzacja teorii i koncepcji rozwoju
regionalnego pozwoli odpowiedzie
ć
na pytanie, w jaki sposób najlepiej wyja
ś
nia
ć
wpływ
uwa-runkowa
ń
naturalnych na regionalne procesy rozwojowe. Pomimo powszechnego przekonania
o wpływie
ś
rodowiska na rozwój, w literaturze przedmiotu brakuje publikacji, które w sposób
syntetyczny przedstawiaj
ą
znaczenie przypisywane uwarunkowaniom
ś
rodowiskowym w
teo-riach rozwoju regionalnego. Przedmiotowy artykuł stara si
ę
w cz
ęś
ci wypełni
ć
t
ę
luk
ę
.
Rozwa
ż
ania prowadzone w niniejszym artykule obejmuj
ą
dwie kategorie teorii rozwoju
regionalnego. Pierwsza, to teoria rozwoju egzogenicznego, opartego na czynnikach zewn
ę
-trznych i prowadzonego w sposób odgórny. Druga grupa, to rozwijaj
ą
ce si
ę
od kilku dziesi
ę
cio-leci koncepcje rozwoju endogenicznego, którego podstaw
ą
jest wykorzystanie mo
ż
liwo
ś
ci
tkwi
ą
cych w wewn
ę
trznych zasobach regionu, który powinien posiada
ć
prawo do pewnej
autonomii w kształtowaniu swojego rozwoju. Osobna cz
ęść
artykułu jest po
ś
wi
ę
cona teorii
rozwoju sustensywnego, stanowi
ą
cej efekt długotrwałej ewolucji pogl
ą
dów na temat znaczenia
ś
rodowiska dla rozwoju i w najwi
ę
kszym stopniu uwzgl
ę
dniaj
ą
cej rol
ę
uwarunkowa
ń
ś
rodo-wiskowych w tym procesie.
Ś
RODOWISKO NATURALNE W UJ
Ę
CIU TEORII ROZWOJU REGIONALNEGO
– TEORIE ROZWOJU EGZOGENICZNEGO
W
ś
ród teorii rozwoju egzogenicznego wyró
ż
nia si
ę
dwie podgrupy. Pierwsz
ą
, powstał
ą
najwcze
ś
niej, stanowi
ą
teorie rozwoju zrównowa
ż
onego, w których podstaw
ą
rozwoju
regio-nalnego jest d
ąż
enie do osi
ą
gni
ę
cia stanu równowagi gospodarki. Do tej grupy nale
żą
wyrosłe
z klasycznej ekonomii ogólne teorie rozwoju oraz modele fazowe (Ch
ą
dzy
ń
ski i in. 2007).
Obecnie na znaczeniu zyskuj
ą
koncepcje odrzucaj
ą
ce paradygmat wyrównawczy,
formuło-wane od połowy XX wieku. S
ą
to teorie polaryzacji, uznaj
ą
ce nierównowag
ę
w gospodarce za
sił
ę
sprawcz
ą
rozwoju (Gał
ą
zka 2011). Do tej grupy nale
żą
mi
ę
dzy innymi teoria biegunów
wzrostu oraz koncepcja rdzeni i peryferii.
Problematyk
ę
rozwoju regionalnego w uj
ę
ciu ekonomii neoklasycznej podejmuje
zakłada,
ż
e ró
ż
nice w zakresie posiadanych przez region czynników rozwoju s
ą
likwidowane
na skutek ich mi
ę
dzyregionalnego przemieszczania si
ę
, a przedsi
ę
biorcy poszukuj
ą
takiej
lokalizacji, w której osi
ą
gn
ą
maksymaln
ą
u
ż
yteczno
ść
kra
ń
cow
ą
z zainwestowanego kapitału
(Dyjach 2013). Doszukuj
ą
c si
ę
w tej teorii uwarunkowa
ń
ś
rodowiskowych rozwoju, mo
ż
na
stwierdzi
ć
,
ż
e jeden z klasycznych czynników produkcji, czyli ziemia (jako czynnik niemobilny),
determinowała w pewnym zakresie kierunek mobilno
ś
ci pozostałych czynników rozwoju,
kapitału i pracy. Mimo to w teorii wzrostu gospodarczego A. Smitha
ź
ródłem bogactwa jest
praca, a nie ziemia i przyroda (Janik i in. 2009).
Ś
rodowisko przyrodnicze przez A. Smitha jest
traktowane jako naturalna bariera wzrostu gospodarczego. Maksymalny poziom bogactwa
(hipotetyczny stan stacjonarny), jaki mo
ż
e osi
ą
gn
ąć
dany kraj czy region, wynika z zasobno
ś
ci
ś
rodowiska przyrodniczego, tj. ilo
ś
ci dost
ę
pnych zasobów naturalnych, jako
ś
ci gleby czy
rodzaju klimatu oraz ze stopnia rozwoju ogólnocywilizacyjnego. Istotny w koncepcji A. Smitha
jest równie
ż
fakt,
ż
e samo wyposa
ż
enie danego kraju w zasoby naturalne nie stanowi czynnika
przes
ą
dzaj
ą
cego o osi
ą
gni
ę
tym poziomie rozwoju. Podkre
ś
la si
ę
tu znaczenie czynnika
instytucjonalnego, którego działania mog
ą
prowadzi
ć
do osi
ą
gni
ę
cia maksymalnego poziomu
bogactwa lub doprowadzi
ć
do stanu zacofania gospodarczego (Czaja i in. 1993).
Kontynuatorem my
ś
li A. Smitha był twórca koncepcji stagnacji sekularnej D. Ricardo.
Według niego stagnacja sekularna, czyli stan zerowego tempa wzrostu, jest w głównej mierze
efektem zmniejszania si
ę
przychodów w rolnictwie oraz przemy
ś
le wydobywczym, co stanowi
istot
ę
prawa malej
ą
cej produkcyjno
ś
ci ziemi (Fiedor i in. 2002). Prawo malej
ą
cej
produkcyj-no
ś
ci ziemi stanowi wyraz ekologicznej bariery wzrostu gospodarczego. D. Ricardo twierdził,
ż
e gospodarka osi
ą
gnie w pewnym momencie taki etap,
ż
e wskutek (...) tego,
ż
e obszar ziemi
jest ograniczony i grunty s
ą
ró
ż
nej jako
ś
ci, ka
ż
dy umieszczony w nich kolejny nakład kapitału
obni
ż
y stop
ę
wydajno
ś
ci, gdy tymczasem zdolno
ść
ludno
ś
ci do rozmna
ż
ania si
ę
pozostaje
zawsze bez zmian (Ricardo 1957, s. 106–107). Malej
ą
ca produkcyjno
ść
ziemi wynika z rosn
ą
-cych nakładów pracy i kapitału, które człowiek kieruje wobec ziemi i jej zasobów. Jednocze
ś
-nie, by móc utrzyma
ć
produkcj
ę
na stałym poziomie, przy zmniejszaj
ą
cej si
ę
wydajno
ś
ci ziemi,
konieczna jest dalsza intensyfikacja nakładów kapitału i pracy. Prowadzi to do si
ę
gania przez
społecze
ń
stwo po kolejne zasoby o coraz gorszej jako
ś
ci (Pluskota 2007).
Problem ten w pewnym stopniu rozwi
ą
zuje sformułowana na gruncie koncepcji rozwoju
regio-nalnego teoria korzyś
ci komparatywnych, wi
ą
zana równie
ż
z pracami D. Ricardo (Dyjach
2013). Teoria ta zakłada mobilno
ść
towarów a nie czynników produkcji, których wykorzystanie
uzale
ż
nia m.in. od specyficznych dla danego kraju (regionu) warunków naturalnych.
Uwarun-kowania
ś
rodowiskowe danego regionu mo
ż
na traktowa
ć
jako czynnik uzasadniaj
ą
cy
specja-lizacj
ę
tego regionu w produkcji okre
ś
lonego dobra, dzi
ę
ki temu jego wytwarzanie jest ta
ń
sze
ni
ż
w innych regionach. Korzy
ś
ci komparatywne, które uzyskuj
ą
podmioty gospodarcze z tego
tytułu, s
ą
zatem efektem ich odpowiedniej lokalizacji, która pozwala produkowa
ć
taniej ni
ż
w innych regionach (Parysek 2001, Strzelecki 2008). Teoria korzy
ś
ci komparatywnych
podkre-ś
la rol
ę
naturalnych, przestrzennie zró
ż
nicowanych czynników rozwoju. Współcze
ś
nie
zacho-wuje ona szczególn
ą
aktualno
ść
tam, gdzie pozbawione substytucji uwarunkowania naturalne
decyduj
ą
o konkurencyjno
ś
ci regionów (Dyjach 2013).
Z pozostałych przedstawicieli ekonomii klasycznej, którzy poruszali problematyk
ę
ś
rodowis-ka w kontek
ś
cie wzrostu gospodarczego, wymieni
ć
nale
ż
y jeszcze J.S. Milla, który jako pierwszy
ekonomista wyszedł poza kanon pojmowania
ś
rodowiska wył
ą
cznie jako
ź
ródła surowców (pogl
ą
d
charakterystyczny dla A. Smitha czy D. Ricardo). J.S. Mill dostrzegał istotne znaczenie walorów
estetycznych
ś
rodowiska w kształtowaniu jako
ś
ci
ż
ycia człowieka (Fisher i Peterson 1976).
Rozwa
ż
aj
ą
c kwestie
ś
rodowiskowe w uj
ę
ciu teorii ekonomii klasycznej, na uwag
ę
zasługuje
równie
ż
dorobek J.B. Saya, który wprowadził poj
ę
cie usługi produkcyjnej czynników
natural-nych. Jest to pewna praca wykonywana przez gleb
ę
, powietrze, wod
ę
, sło
ń
ce, do której
czło-wiek nie przykłada si
ę
w najmniejszej mierze, a która uczestniczy w tworzeniu nowego
produ-ktu… (Say 1960, s. 106). Autor ten stwierdza,
ż
e …przyroda jest prawie zawsze wspólniczk
ą
pracy człowieka i jego narz
ę
dzi (Say 1960, s. 108).
Zdolno
ść
produkcyjna czynników
natu-ralnych bardzo
ś
ci
ś
le ł
ą
czy si
ę
ze zdolno
ś
ci
ą
produkcyjn
ą
wytworów pracy ludzkiej i nie da si
ę
wyznaczy
ć
jaki jest udział w produkcji ka
ż
dego z tych czynników. J.B. Say polemizuje z pogl
ą
-dami A. Smitha i uwa
ż
a,
ż
e podstaw
ą
bogactwa jest u
ż
yteczno
ść
ś
rodowiska naturalnego,
a odpowiedni podział pracy jedynie podnosi jej wydajno
ść
. Podkre
ś
la równie
ż
fakt,
ż
e
racjonal-ne wykorzystanie
ś
rodowiska pozwala na oszcz
ę
dzenie zasobów pracy i kapitału oraz jako
pierwszy zauwa
ż
a problem zanieczyszczenia
ś
rodowiska jako nieuchronnego skutku produkcji
oraz konsumpcji (Czaja i in. 1993).
Na gruncie ekonomii neoklasycznej, stanowi
ą
cej kontynuacj
ę
my
ś
li XVIII-wiecznych
ekono-mistów klasycznych, sformułowano m.in. teorię
efektów zewn
ę
trznych, której zastosowanie
miało podstawowe znaczenie w analizie problemów
ś
rodowiskowych, jako uwarunkowania
współ-czesnego wzrostu gospodarczego (Fiedor i in. 2002). O korzy
ś
ciach i niekorzy
ś
ciach zewn
ę
-trznych w sposób ogólny pisał ju
ż
A. Marshall pod koniec XIX wieku, jednak poj
ę
cie efektów
zewn
ę
trznych w znaczeniu współczesnej ekonomii neoklasycznej wprowadził jego ucze
ń
A.C. Pigou, a uszczegółowił T. Scitovsky. Efekty zewn
ę
trzne wyst
ę
puj
ą
, gdy jaka
ś
osoba lub
podmiot gospodarczy podejmuje działania wpływaj
ą
ce na sytuacj
ę
innych osób lub podmiotów
gospodarczych i nie ponosi odpowiedzialno
ś
ci lub nie otrzymuje z tego tytułu
ż
adnej rekompensaty
(Stiglitz 2013). Istotn
ą
cech
ą
efektów zewn
ę
trznych jest to,
ż
e powstaj
ą
w sposób niezamierzony
lub przypadkowy i s
ą
skutkiem działalno
ś
ci zgodnej z prawem (Mishan 1971). Ekologiczne efekty
zewn
ę
trzne dotycz
ą
zmian w
ś
rodowiskowych warunkach gospodarowania wynikaj
ą
cych z działa
ń
okre
ś
lonych podmiotów, które bezpo
ś
rednio negatywnie lub pozytywnie oddziałuj
ą
na mo
ż
li-wo
ś
ci produkcyjne lub konsumpcyjne innych podmiotów (Fiedor i in. 2002).
Na bazie teorii efektów zewn
ę
trznych powstała neoklasyczna koncepcja ekologicznie
uwarunkowanego wzrostu gospodarczego, rozumianego jako proces charakteryzuj
ą
cy si
ę
utrzymywaniem poziomu jako
ś
ci
ś
rodowiska czy zanieczyszczenia na społecznie
akceptowal-nym poziomie. Równowaga ekologiczna stanowi
ą
ca specyficzn
ą
cech
ę
omawianej koncepcji
wzrostu polega na tym,
ż
e ilo
ść
emisji zanieczyszcze
ń
powstaj
ą
cych w wyniku produkcji
i konsumpcji nie przekracza samoistnych zdolno
ś
ci
ś
rodowiska do asymilacji zanieczyszcze
ń
(Czaja i in. 1993). W teorii wzrostu uwarunkowanego ekologicznie wzrost ilo
ś
ci zanieczyszcze
ń
jest pojmowany w bardzo uproszczony sposób. Stanowi warto
ść
punktow
ą
, pewn
ą
jednorodn
ą
kategori
ę
, która nie posiada wewn
ę
trznej struktury (Janik i in. 2009). W obr
ę
bie modeli wzrostu
uwarunkowanego ekologicznie mo
ż
na przedstawi
ć
zale
ż
no
ś
ci mi
ę
dzy wzrostem
gospodar-czym, zanieczyszczeniem
ś
rodowiska a działalno
ś
ci
ą
ochronn
ą
. Sformalizowanie poj
ę
cia
ekologicznych warunków brzegowych (niezb
ę
dnych dla zachowania równowagi ekologicznej)
pozwoliło okre
ś
li
ć
jakie absolutne i wzgl
ę
dne wielko
ś
ci powinny charakteryzowa
ć
dział ochrony
ś
rodowiska, by mo
ż
na było utrzyma
ć
jako
ść
ś
rodowiska na poziomie akceptowanym
społe-cznie i nie naruszaj
ą
cym samoregulacji systemu przyrodniczego. Szczegółow
ą
charakterys-tyk
ę
modelu wzrostu uwarunkowanego ekologicznie w ekonomii neoklasycznej, a tak
ż
e
postkeynesowskiej, przedstawiaj
ą
Czaja i in. (1993) oraz Janik i in. (2009).
Kolejna teoria, teoria bazy ekonomicznej omawiana w niniejszym artykule, w odró
ż
nieniu
od poprzednich, została sformułowana na gruncie ekonomii postkeynesowskiej, odrzucaj
ą
cej
pogl
ą
d o samodzielnej zdolno
ś
ci rynku do przywracania równowagi ekonomicznej i
przypisu-j
ą
cej du
ż
e znaczenie interwencji pa
ń
stwa w tym zakresie (Jabło
ń
ska 1999). Teoria bazy
ekonomicznej została rozpowszechniona przez D.C. Northa i wi
ąż
e si
ę
głównie z problematyk
ą
rozwoju miast, natomiast w kontek
ś
cie rozwoju regionalnego teoria ta sprowadza si
ę
do
zało
ż
enia,
ż
e rozwój regionu zale
ż
y głównie od działalno
ś
ci eksportowej (Strzelecki 2008).
Wydaje si
ę
jednak zasadne po
ś
wi
ę
ci
ć
tej teorii nieco wi
ę
cej uwagi z tego wzgl
ę
du,
ż
e rozwój
miast silnie oddziałuje na rozwój całego regionu. O
ś
rodki miejskie stanowi
ą
„motory wzrostu”,
b
ę
d
ą
ce miejscem najintensywniejszego wytwarzania dóbr i usług, z których korzystaj
ą
miesz-ka
ń
cy całego regionu. Jednocze
ś
nie s
ą
one najwi
ę
kszymi, regionalnymi rynkami zbytu dla
produktów wytwarzanych w regionie. Teoria bazy ekonomicznej dotyczy okre
ś
lenia roli
endo-genicznych i egzoendo-genicznych (miastotwórczych) czynników rozwoju. Kluczow
ą
rol
ę
w rozwoju
odgrywaj
ą
czynniki egzogeniczne, które s
ą
wykorzystywane do zaspokojenia zewn
ę
trznych
potrzeb. Wywołuje to pozytywne skutki zarówno w mie
ś
cie (nowe miejsca pracy, dodatkowe
dochody ludno
ś
ci i korzy
ś
ci ogólnospołeczne), jak i w otoczeniu zewn
ę
trznym miasta
rozumia-nym jako region, gdzie konsumuje si
ę
wytworzone w mie
ś
cie dobra i usługi. W regionie mog
ą
powstawa
ć
równie
ż
nowe miejsca pracy zwi
ą
zane ze sprzeda
żą
, magazynowaniem czy
transportem wytworzonych w mie
ś
cie dóbr czy usług (Parysek 2001). Rodzaj czynników
egzo-genicznych i sposób ich wykorzystania prowadzi do wykształcenia si
ę
charakterystycznych dla
danego miasta funkcji zewn
ę
trznych. Przewaga poszczególnych rodzajów funkcji okre
ś
la
szczegółowy typ miasta, w
ś
ród których mo
ż
na wyró
ż
ni
ć
np. miasta przemysłowe, turystyczno-
-wypoczynkowe i w
ę
zły komunikacyjne (Przybyła 2010). Patrz
ą
c na wymienione typy
funkcjo-nalne miast, łatwo doj
ść
do wniosku,
ż
e odpowiednie uwarunkowania
ś
rodowiskowe s
ą
niezb
ę
dnym czynnikiem do wykształcenia si
ę
okre
ś
lonej funkcji zewn
ę
trznej i rozwoju miasta
oraz regionu. Szczególnie oczywisty zwi
ą
zek mi
ę
dzy
ś
rodowiskiem naturalnym a funkcj
ą
miasta
da si
ę
zauwa
ż
y
ć
w przypadku miast przemysłowych, rozwijaj
ą
cych si
ę
dzi
ę
ki dost
ę
pno
ś
ci
odpowiednich zasobów naturalnych oraz w przypadku miast turystyczno-wypoczynkowych,
które s
ą
atrakcyjne głównie ze wzgl
ę
du na walory i jako
ść
ś
rodowiska przyrodniczego.
Drug
ą
kategori
ę
teorii rozwoju egzogenicznego stanowi
ą
teorie polaryzacyjne, w ramach
których zasadnicze znaczenie dla wyja
ś
nienia post
ę
puj
ą
cego ró
ż
nicowania si
ę
poziomu rozwoju
regionalnego posiadaj
ą
teoria biegunów wzrostu oraz koncepcja rdzeni i peryferii (Churski 2011).
Podstaw
ą
teorii biegunów wzrostu, autorstwa F. Perroux, jest istnienie du
ż
ych,
innowacyj-nych i szybko rozwijaj
ą
cych si
ę
przedsi
ę
biorstw, z których promieniuj
ą
impulsy rozwojowe do
innych firm stanowi
ą
cych ich otoczenie gospodarcze (Bajerski 2013). Stopniowo rozwijano
poj
ę
cie bieguna wzrostu, który zacz
ą
ł by
ć
pojmowany nie tyle jako zakład przemysłowy, ale
jako pewne punkty w przestrzeni, obszary wzrostu, generuj
ą
ce rozwój rozprzestrzeniaj
ą
cy si
ę
nast
ę
pnie w ró
ż
ny sposób, przynosz
ą
c zró
ż
nicowane efekty dla cało
ś
ci gospodarki (Churski
2011). Obecnie za kluczowy warunek rozwoju biegunów wzrostu uwa
ż
a si
ę
koncentracj
ę
bran
ż
innowacyjnych, przyci
ą
gaj
ą
cych dalsze czynniki wytwórcze oraz dost
ę
p do zasobów wiedzy
i wysoce wykwalifikowanego kapitału ludzkiego. Rozwój gospodarki regionu uzale
ż
niony jest
od utrzymywania przewagi konkurencyjnej, która uzale
ż
niona jest głównie od stałego
genero-wania lub adaptacji nowych technologii, doskonalenia procesów produkcyjnych, wprowadzania
nowych rozwi
ą
za
ń
organizacyjnych oraz wiedzy (Gaczek 2010). Z teori
ą
biegunów wzrostu
wi
ąż
e si
ę
negatywne zjawisko „wymywania” przez biegun czynników rozwoju z otoczenia.
Prowadzi ono do dalszego pogł
ę
biania dysproporcji rozwojowych mi
ę
dzy biegunem wzrostu
a obszarem peryferyjnym (Churski 2011). Specyficzne uwarunkowania
ś
rodowiskowe mog
ą
sprzyja
ć
„wymywaniu” czynników rozwoju przez biegun. W.M. Gaczek (2010) zwraca uwag
ę
na fakt,
ż
e koncentracja działalno
ś
ci wokół eksploatacji złó
ż
mineralnych czy enklawy dost
ę
pu
do wody i innych zasobów przyczyniły si
ę
do wyalienowania metropolii z otoczenia, które
nazy-wa „katedrami na pustyni” otoczonymi slumsami. Jest to sytuacja charakterystyczna głównie
dla krajów biednego południa. Bieguny wzrostu wskutek dynamicznej koncentracji działalno
ś
ci
gospodarczej i wszelkiego rodzaju kapitału stanowi
ą
ogromne
ź
ródła zanieczyszcze
ń
emitowa-nych do
ś
rodowiska (Duché 2010). Pogarszaj
ą
ca si
ę
z tego tytułu jako
ść
ż
ycia powoduje,
ż
e
mieszka
ń
cy miast, zwłaszcza w krajach lepiej rozwini
ę
tych, coraz intensywniej migruj
ą
na
tereny podmiejskie. Jednym z czynników post
ę
puj
ą
cej suburbanizacji jest wła
ś
nie ch
ęć
zamie-szkania w zdrowym otoczeniu, z dala od zanieczyszcze
ń
generowanych przez miasto (Małek
2011). Niestety, suburbanizacja w polskich warunkach przybiera posta
ć
niekontrolowanego
rozle-wania si
ę
miast (urban sprawl). W ten sposób negatywne oddziaływanie biegunów wzrostu na
ś
rodowisko naturalne, na swoje otoczenie, ulega ustawicznej intensyfikacji.
Druga z teorii nawi
ą
zuj
ą
ca do rozwoju spolaryzowanego, czyli koncepcja rdzeni i peryferii,
autorstwa J. Friedmanna, zakłada istnienie dwóch rodzajów obszarów (rdzeni i peryferii), których
wzajemne relacje przyczyniaj
ą
si
ę
do rozwoju regionalnego. Zdaniem J. Friedmanna, po fazie
wczesnej industrializacji działalno
ść
produkcyjn
ą
i usługow
ą
najbardziej konkurencyjnych
przedsi
ę
biorstw lokowano w rdzeniach, obszarach centralnych dominuj
ą
cych nad otoczeniem.
W ten sposób wytworzył si
ę
układ przestrzenny polaryzacji rozwoju, w którym przewaga
obszarów rdzeniowych nad peryferiami wynika z ich du
ż
ej zdolno
ś
ci do zmian innowacyjnych
oraz opiera si
ę
na procesie przejmowania „bardziej dynamicznych elementów” z regionów
bardziej statycznych (Churski 2011).
Ś
rodowisko naturalne i sposób jego ochrony stanowi
ą
jeden z aspektów decyduj
ą
cych o tym, czy dany obszar mo
ż
na zakwalifikowa
ć
do obszarów
rdzeniowych, czy te
ż
peryferyjnych. Luka polskich regionów w zakresie ochrony
ś
rodowiska
w stosunku do pa
ń
stw Europy Zachodniej była wymieniana w literaturze jako jeden z
elemen-tów spowalniaj
ą
cych zbli
ż
enie si
ę
polskiej gospodarki w kierunku rdzenia europejskiego, za
jaki uwa
ż
a si
ę
Uni
ę
Europejsk
ą
(Bagdzi
ń
ski i in. 1995). Wydaje si
ę
,
ż
e problem ten pozostaje
wci
ąż
aktualny, bior
ą
c pod uwag
ę
wymogi Unii Europejskiej w zakresie ochrony
ś
rodowiska,
jakim musi sprosta
ć
Polska w obecnej perspektywie finansowej
1.
Ś
RODOWISKO NATURALNE W UJ
Ę
CIU TEORII ROZWOJU REGIONALNEGO
– TEORIE ROZWOJU ENDOGENICZNEGO
Teorie rozwoju endogenicznego stanowi
ą
bardzo młod
ą
grup
ę
teorii rozwoju regionalnego.
Zacz
ę
to je formułowa
ć
od połowy lat 70. XX wieku w efekcie rozwa
ż
a
ń
nad mo
ż
liwymi
ś
cie
ż
kami rozwoju dla regionów peryferyjnych, w przypadku których działania opieraj
ą
ce si
ę
na
teoriach egzogenicznych, zakładaj
ą
cych,
ż
e wsparcie zewn
ę
trzne rozwi
ąż
e problem rosn
ą
cej
dywergencji rozwoju, okazały si
ę
nieskuteczne.
Pierwsz
ą
z teorii omawianych w tej cz
ęś
ci artykułu jest koncepcja regionu uczą
cego si
ę,
przypisywana równie
ż
do grupy tzw. mezoteorii rozwoju regionalnego posiadaj
ą
cych zarówno
elementy teorii rozwoju endogenicznego (zaznaczaj
ą
autonomiczno
ść
regionu w formułowaniu
celów rozwojowych), jak i elementy teorii rozwoju egzogenicznego, w których zasadniczymi
czynnikami rozwoju s
ą
czynniki zewn
ę
trzne i instytucjonalne, a rozwój zaczyna si
ę
w centrach
aglomeracyjnych i stopniowo rozprzestrzenia si
ę
na obszary peryferyjne (Gał
ą
zka 2011).
Podstaw
ą
rozwoju w koncepcji regionu ucz
ą
cego si
ę
jest ci
ą
gły proces wytwarzania innowacji
i zdolno
ść
adaptacji do zmieniaj
ą
cych si
ę
uwarunkowa
ń
rynkowych. W celu intensyfikacji tego
procesu nale
ż
y stymulowa
ć
czynniki odpowiedzialne za rozwój nauki, bada
ń
, doskonalenie
kadr oraz stosowanie wysokiej technologii w przedsi
ę
biorstwach. R. Florida (2013) uwa
ż
a,
ż
e
współczesny kapitalizm opieraj
ą
cy si
ę
na warto
ś
ci inteligencji i pracy intelektualnej, jako
ź
ródle
najwi
ę
kszych zysków, determinuje konieczno
ść
rozwoju regionów ucz
ą
cych si
ę
. Wymaga to
zapewnienia wielu powi
ą
zanych ze sob
ą
infrastruktur ułatwiaj
ą
cych przepływ wiedzy i
innowa-cyjnych pomysłów. Aktualne problemy
ś
rodowiskowe stanowi
ą
podstaw
ę
do pr
ęż
nego rozwoju
innowacji ekologicznych, które umo
ż
liwiaj
ą
obni
ż
enie zu
ż
ycia energii, ilo
ś
ci zu
ż
ywanych
materiałów, wydłu
ż
enie okresu eksploatacji maszyn, a tak
ż
e zminimalizowanie ilo
ś
ci
wytwarza-nych odpadów przy jednoczesnym generowaniu korzy
ś
ci ekonomicznych. Ekoinnowacje mog
ą
by
ć
jednym ze sposobów podnoszenia konkurencyjno
ś
ci regionu, a dalej zapewnienia
dyna-miki jego rozwoju (Araszkiewicz 2012).
Rozwa
ż
aj
ą
c
ś
rodowiskowe uwarunkowania rozwoju regionalnego, nale
ż
y zwróci
ć
uwag
ę
na
koncepcj
ę
niezale
ż
nego rozwoju regionalnego, która stanowi odpowied
ź
na problemy
rozwojowe regionów peryferyjnych krajów wysoko rozwini
ę
tych. Koncepcja ta, z jednej strony,
w wyra
ź
ny sposób zaznacza konieczno
ść
uwzgl
ę
dnienia kwestii zwi
ą
zanych ze
ś
rodowiskiem
naturalnym w procesie rozwoju regionalnego, z drugiej strony – problem ten został zarysowany
bardzo ogólnie jako postulat integracji aspektu ekologicznego z aspektem ekonomicznym i
społe-cznym. W
ś
ród głównych problemów rozwojowych regionów peryferyjnych mo
ż
na wyró
ż
ni
ć
:
słabo rozwini
ę
t
ą
infrastruktur
ę
społecze
ń
stwa informacyjnego, niskie umiej
ę
tno
ś
ci kapitału
ludzkiego, fragmentaryczne powi
ą
zania lokalnych sieci gospodarczych, niski poziom rozwoju
1
Wymogi te dotyczą głównie spełnienia założeń strategii Europa 2020 dotyczących zmniejszenia emisji CO2 o 20%, wzrostu efektywności energetycznej o 20% i zwiększenia udziału energii z odnawialnych źródeł o 20%.
społecze
ń
stwa obywatelskiego, nieefektywne instytucje regionalne oraz ograniczone powi
ą
za-nia z otoczeniem (Wróblewski 2012). Stöhr (1990) zauwa
ż
a,
ż
e problemy zwi
ą
zane z
restruktu-ryzacj
ą
regionalnej gospodarki i bezrobociem w regionach peryferyjnych mog
ą
by
ć
efektywnie
rozwi
ą
zywane dzi
ę
ki lokalnym inicjatywom prorozwojowym, którym towarzyszy wzrost
ś
wiado-mo
ś
ci dotycz
ą
cej konieczno
ś
ci mobilizowania dodatkowych, lokalnych zasobów. W
ś
ród
podstawowych zało
ż
e
ń
koncepcji niezale
ż
nego rozwoju regionalnego wymienia si
ę
uwzgl
ę
d-nienie aspektu ekologicznego, aktywizacj
ę
powi
ą
za
ń
wewn
ą
trzregionalnych, wykorzystanie
potencjału endogenicznego oraz podejmowanie działa
ń
w sferach: ekologicznej, politycznej,
ekonomicznej oraz socjokulturowej (Gał
ą
zka 2011). W koncepcji niezale
ż
nego rozwoju
regio-nalnego region traktowany jest jako podmiot rozwoju a nie przedmiot. Upodmiotowiony region
musi dysponowa
ć
narz
ę
dziem niezb
ę
dnym do rozwi
ą
zywania regionalnych problemów
rozwo-ju. Za takie narz
ę
dzie uznaje si
ę
kompleksow
ą
strategi
ę
regionaln
ą
uwzgl
ę
dniaj
ą
c
ą
obok
aspektów gospodarczych, społecznych i kulturowych równie
ż
aspekty ekologiczne.
Uszczegółowieniem koncepcji niezale
ż
nego rozwoju regionalnego jest teoria
wykorzysta-nia potencjału endogenicznego, która zakłada efektywne wykorzystanie czynników
rozwojo-wych tkwi
ą
cych w przestrzeni regionu peryferyjnego, które s
ą
pomijane w dominuj
ą
cym
obec-nie przestrzennym podziale pracy oraz specjalizacji produkcji. Potencjał endogeniczny regionu
to dodatkowe mo
ż
liwo
ś
ci rozwojowe tkwi
ą
ce w czynnikach produkcji, potencjale inwestycyjnym
obszarów peryferyjnych, obiegu wewn
ą
trzregionalnym i innowacyjno
ś
ci
ś
rodowiska
regional-nego (Strzelecki 2008).
Ś
rodowisko naturalne, traktowane jako jeden z czynników
rozwojo-wych obszarów peryferyjnych i składowa potencjału endogenicznego regionu, mo
ż
e stanowi
ć
podstaw
ę
do wytyczenia alternatywnej
ś
cie
ż
ki rozwoju (Skubiak 2013). Dotyczy to szczególnie
obszarów posiadaj
ą
cych wyj
ą
tkowe walory
ś
rodowiskowe i krajobrazowe sprzyjaj
ą
ce
rozwojo-wi dochodowego rolnictwa ekologicznego oraz turystyki. Jednocze
ś
nie nale
ż
y pami
ę
ta
ć
,
ż
e
wysokie walory
ś
rodowiskowe (stanowi
ą
ce czasami najistotniejszy zasób endogeniczny
obsza-rów peryferyjnych) i zwi
ą
zane z nimi restrykcyjne formy ochrony przyrody mog
ą
stanowi
ć
barier
ę
dla rozwoju przez znaczne ograniczenie mo
ż
liwo
ś
ci zagospodarowania (Churski 2013).
KONCEPCJA ROZWOJU SUSTENSYWNEGO
Rozwa
ż
aj
ą
c
ś
rodowiskowe uwarunkowania rozwoju regionalnego w kontek
ś
cie
teoretycz-nym, szczególn
ą
uwag
ę
nale
ż
y zwróci
ć
na koncepcj
ę
rozwoju sustenstywnego, popularnie
nazywanego rozwojem zrównowa
ż
onym. W niniejszym opracowaniu zdecydowano si
ę
na
termin „rozwój sustensywny” poniewa
ż
, zdaniem autora, jest to najlepsza propozycja polskiego
nazewnictwa dla praktycznie nieprzetłumaczalnego angielskiego terminu sustainable
develop-ment
2. Koncepcja rozwoju sustensywnego wi
ąż
e si
ę
z teoriami rozwoju endogenicznego,
kład
ą
cymi wi
ę
kszy nacisk na uwzgl
ę
dnianie uwarunkowa
ń
ekologicznych w procesie rozwoju,
jednocze
ś
nie jest na tyle uniwersalna,
ż
e zdecydowano wyodr
ę
bni
ć
j
ą
jako osobn
ą
kategori
ę
teorii rozwoju. Pocz
ą
tki idei rozwoju sustensywnego si
ę
gaj
ą
lat 70. XX wieku i wi
ążą
si
ę
ze
2
Problem polskiego nazewnictwa koncepcji rozwoju sustensywnego (zrównoważonego) omawiają w swoich pracach m.in.: Trzepacz (2012), Janikowski (2007) i Zegar (2007).
wzrostem ekologicznej
ś
wiadomo
ś
ci, rozpoznaniem negatywnego wpływu cywilizacji naukowo-
-technicznej na
ś
rodowisko, a dalej z zauwa
ż
eniem znaczenia wpływu zdegradowanego
ś
rodo-wiska na zdrowie człowieka. W 1987 roku ONZ zatwierdziła raport „Nasza Wspólna
Przysz-ło
ść
” przygotowany przez
Ś
wiatow
ą
Komisj
ę
ds.
Ś
rodowiska i Rozwoju, pod przewodnictwem
G.H. Brundtland. Publikacja tego raportu uznawana jest za wydarzenie, które nadało sens
i znaczenie poj
ę
ciu rozwoju sustensywnego (Zatorska-Sadurska 1995). Rozwój zrównowa
ż
ony
zgodnie z raportem jest okre
ś
lany jako taki rozwój, który zapewnia zaspokojenie potrzeb
zarówno obecnego, jak i przyszłych pokole
ń
, który obejmuje dwie główne idee
3:
1. Idea zaspokojenia potrzeb, szczególnie potrzeb podstawowych najbiedniejszych mieszka
ń
-ców
ś
wiata;
2. Idea ogranicze
ń
mo
ż
liwo
ś
ci
ś
rodowiska w zaspokajaniu obecnych i przyszłych potrzeb,
które to ograniczenia wynikaj
ą
z istniej
ą
cego stanu technologii oraz organizacji społecznej.
Koncepcja rozwoju sustensywnego bardzo szybko zyskała akceptacj
ę
i olbrzymi
ą
popular-no
ść
, której efektem jest powszechna obecno
ść
rozwoju zrównowa
ż
onego w dyskusji
publicz-nej, prawodawstwie ka
ż
dego szczebla oraz literaturze naukowej. Zasadnicz
ą
ide
ą
omawianego
rozwoju jest integrowanie trzech głównych aspektów, ładów czy celów: społecznego,
ekono-micznego i
ś
rodowiskowego (Zatorska-Sadurska 1995, Sage 1999, Janikowski 2007, Dobrza
ń
ska
i in. 2010, Ikerd 2012, Trzepacz 2012 a). W literaturze mo
ż
na spotka
ć
równie
ż
rozwini
ę
cie tej
swoistej triady rozwoju sustensywnego o ład polityczno-instytucjonalny, formułuj
ą
cy
uwarunko-wania i strategiczne cele działania odnosz
ą
ce si
ę
do wszystkich pozostałych wymiarów
rozwo-ju zrównowa
ż
onego (Janikowski 2007) oraz o ład przestrzenny, którego istot
ą
jest
integro-wanie w przestrzeni ładu społecznego, ekonomicznego i
ś
rodowiskowego (Janikowski 2007,
Trzepacz 2012 a).
Wa
ż
n
ą
kwesti
ą
jest równie
ż
wła
ś
ciwe rozumienie relacji mi
ę
dzy poszczególnymi wymiarami
rozwoju sustensywnego. Bosselmann (2008) wyra
ż
a do
ść
radykalny pogl
ą
d na t
ę
kwesti
ę
,
twierdz
ą
c,
ż
e postrzeganie wymiarów: ekonomicznego, społecznego i
ś
rodowiskowego, jako
elementów o jednakowym znaczeniu dla rozwoju, stanowi najwi
ę
ksze nieporozumienie tej
koncepcji i stanowi najwi
ę
ksz
ą
przeszkod
ę
w osi
ą
ganiu sprawiedliwo
ś
ci społecznej i
gospodar-czej. Nale
ż
y zda
ć
sobie spraw
ę
z istotno
ś
ci ekologicznego rdzenia koncepcji rozwoju
zrówno-wa
ż
onego, bowiem „istnieje ekologiczny rozwój zrównowa
ż
ony, albo nie ma rozwoju
zrówno-wa
ż
onego w ogóle” (Bosselmann 2008, s. 23). Zatem relacje mi
ę
dzy sfer
ą
ś
rodowiskow
ą
,
społeczn
ą
i gospodarcz
ą
posiadaj
ą
charakter hierarchiczny. Ikerd (2012) obrazuje te zale
ż
-no
ś
ci w bardzo sugestywny sposób, porównuj
ą
c je ze struktur
ą
ludzkiego organizmu.
Ś
rodo-wisko mo
ż
na przyrówna
ć
do ludzkiego ciała, społecze
ń
stwo stanowi system krwiono
ś
ny
a gospodarka jest sercem. Celem serca jest wył
ą
cznie pompowanie krwi, a przez to
zapewnie-nie prawidłowego funkcjonowania systemu krwiono
ś
nego. Z kolei system krwiono
ś
ny ma za
zadanie dostarcza
ć
składniki niezb
ę
dne do utrzymania całego ciała w dobrej kondycji. Zatem
cel funkcjonowania serca i układu krwiono
ś
nego polega wył
ą
cznie na utrzymaniu ciała przy
ż
yciu. Mo
ż
liwo
ś
ci wy
ż
szych poziomów organizacji zale
żą
od funkcjonowania ni
ż
szych
3
mów. Je
ż
eli praca serca lub cho
ć
by kilku t
ę
tnic zostanie zakłócona, odbija si
ę
to znacznym
uszczerbkiem na kondycji całego organizmu. Jednocze
ś
nie mo
ż
liwo
ś
ci serca czy układu
kr
ąż
enia nie maj
ą
wi
ę
kszego znaczenia, je
ż
eli organizm umiera z powodu braku wła
ś
ciwego
funkcjonowania innych układów. Wracaj
ą
c do hierarchicznego układu
ś
rodowisko–społecze
ń
stwo–
–gospodarka, cele funkcjonowania gospodarki musz
ą
by
ć
zaczerpni
ę
te ze społecze
ń
stwa,
natomiast cele społecze
ń
stwa musz
ą
zosta
ć
wywiedzione ze
ś
rodowiska. Natomiast stan
gospodarki wpływa na mo
ż
liwo
ś
ci społecze
ń
stwa, a społecze
ń
stwo wpływa na mo
ż
liwo
ś
ci
ś
rodowiska. Problemy zwi
ą
zane z degradacj
ą
ś
rodowiska i wyczerpywaniem zasobów
natural-nych s
ą
dowodem na to,
ż
e mo
ż
liwo
ś
ci
ś
rodowiska naturalnego s
ą
w znacznym stopniu
zale
ż
ne od funkcjonowania społecze
ń
stwa i gospodarki. Jednocze
ś
nie logiczne jest,
ż
e skoro
społecze
ń
stwo i gospodarka stanowi
ą
cz
ęść
ś
rodowiska, to jego „zdrowie” w najwy
ż
szym
stopniu rzutuje na „kondycj
ę
” społecze
ń
stwa i gospodarki. W pewnym momencie jednak
wszelkie analogie przestaj
ą
mie
ć
znaczenie, poniewa
ż
o ile ludzki organizm nie mo
ż
e istnie
ć
bez serca i krwiobiegu, o tyle nic nie wskazuje na to, by natura nie poradziła sobie bez
człowieka i jego gospodarek.
Rozwój sustensywny cz
ę
sto uwa
ż
any jest za abstrakcyjn
ą
ide
ę
, pewn
ą
utopistyczn
ą
wizj
ę
,
niemo
ż
liw
ą
do zrealizowania. Problem ten porusza Płachciak (2011), którego rozwa
ż
ania
prowadz
ą
do wniosku,
ż
e rozwój zrównowa
ż
ony, mimo elementów utopijnych (pewien
po
żą
dany model rzeczywisto
ś
ci), nie mo
ż
e by
ć
traktowany jako nierealistyczna wizja
ż
ycia
społecznego. Pisze on,
ż
e koncepcja rozwoju zrównowa
ż
onego narodziła si
ę
jako rezultat
dyskusji maj
ą
cej na celu wypracowanie racjonalnych rozwi
ą
za
ń
dotycz
ą
cych najbardziej
nabrzmiałych mi
ę
dzynarodowych i globalnych problemów społecznych, gospodarczych i
ekolo-gicznych. Została opracowana w zupełnie innym nastawieniu ni
ż
radykalne rozwi
ą
zania
„kwestii ekologicznej”, promowane przez ró
ż
ne
ś
rodowiska ekofilozoficzne i ekoetyczne. Nie
zawiera ona wiary w osi
ą
gni
ę
cie nowych doskonalszych
ś
wiatów, w których nastanie wolno
ść
,
równo
ść
, braterstwo, znikn
ą
choroby, nieszcz
ęś
cia oraz wszystko b
ę
dzie lepsze i pi
ę
kniejsze.
J
ę
zyk programów rozwoju zrównowa
ż
onego pozwala na prowadzenie bada
ń
naukowych
o charakterze multidyscyplinarnym i interdyscyplinarnym, co sprzyja tworzeniu holistycznego
modelu rzeczywisto
ś
ci (Płachciak 2011, s. 94). W podobnym tonie wypowiada si
ę
Trzepacz
(2012 a), który uznaje rozwój sustensywny za zbiór konkretnych wytycznych do modelowania
rozwoju społeczno-gospodarczego, które s
ą
powszechnie znane, akceptowane i wdra
ż
ane,
szczególnie w warunkach Unii Europejskiej.
Uniwersalny charakter koncepcji rozwoju sustensywnego pozwolił na tworzenie rozwi
ą
za
ń
licznych, konkretnych problemów rozwojowych. Trzepacz (2012 b) wymienia ju
ż
powstałe
opracowania naukowe z tego zakresu. Na ich podstawie mo
ż
na wyró
ż
ni
ć
nast
ę
puj
ą
ce obszary
gospodarki, których problemy mo
ż
na rozwi
ą
za
ć
na podstawie koncepcji rozwoju sustensywnego:
– gospodarka przestrzenna,
– turystyka,
– gospodarka le
ś
na,
– transport,
– energetyka,
– gospodarka rolna.
Nie jest to oczywi
ś
cie katalog zamkni
ę
ty. Zasadne byłoby równie
ż
wł
ą
czenie do niego np.
problemów gospodarki wodnej i gospodarki odpadami, na które wskazuj
ą
mi
ę
dzy innymi Clini
i in. (2008) oraz Berdo (2006).
Rozwój sustensywny bardzo silnie wi
ąż
e si
ę
z rozwojem regionalnym. Jedno z trzech praw
ekorozwoju, na których opieraj
ą
si
ę
jego zasady, zostało sformułowane wprost jako prawo
regionu. Zgodnie z tym prawem rozwój regionów jest zale
ż
ny od uwarunkowa
ń
przyrodniczych
i woli mieszka
ń
ców, a cele ich rozwoju powinny by
ć
powi
ą
zane ze specyfik
ą
danego regionu
(Trzepacz 2012 b, s. 43). Do rozwoju regionalnego mo
ż
na równie
ż
odnie
ść
postulat
Janikowskiego (2007) dotycz
ą
cy istoty rozwoju lokalnego, któr
ą
stanowi zrównowa
ż
one
i trwałe wykorzystanie wszystkich lokalnie (regionalnie) dost
ę
pnych kapitałów, dokonywane
w oparciu o działania partnerskie w ramach procesu demokratycznego. Wi
ąż
e si
ę
to
ś
ci
ś
le
z zasad
ą
subsydiarno
ś
ci, o której pisze Ponikowski (2008), zgodnie z któr
ą
odpowiedzialno
ść
za zrównowa
ż
ony rozwój spoczywa głównie na lokalnych społeczno
ś
ciach, poniewa
ż
im
wi
ę
ksza decentralizacja działa
ń
w tym zakresie, tym skuteczniejsza realizacja idei
zrównowa-ż
onego rozwoju.
W kontek
ś
cie sustensywnego rozwoju regionu bardzo wa
ż
n
ą
kwesti
ą
jest okre
ś
lenie
sposo-bu jego mierzenia oraz ustalenie pewnych podstawowych wytycznych i kryteriów, które
pozwo-l
ą
na ocen
ę
rozwoju regionu pod k
ą
tem spełniania wymogów sustensywno
ś
ci. Istnieje
obszerny zbiór wska
ź
ników rozwoju sustensywnego pozwalaj
ą
cych zobrazowa
ć
stopie
ń
reali-zacji strategii rozwoju sustensywnego. Ze wzgl
ę
du na du
ż
y dost
ę
p do katalogów takich
wska
ź
ników, uznano za nieuzasadnione wymienianie ich w niniejszym artykule. Listy wska
ź
-ników rozwoju zrównowa
ż
onego mo
ż
na znale
źć
w wielu opracowaniach naukowych (Fiedor
i in. 2002, Bell i Morse 2003, Zegar 2007, Ryszawska 2013) oraz publikacji Głównego Urz
ę
du
Statystycznego
4. Zdaniem autora, do okre
ś
lenia zrównowa
ż
onego charakteru rozwoju regionu
mo
ż
na wykorzysta
ć
koncepcj
ę
efektywno
ś
ci regionalnej, która stanowi miar
ę
stopnia
racjo-nalno
ś
ci procesu rozwoju regionalnego (Bagdzi
ń
ski i in. 1995). Efektywno
ść
regionalna jest,
podobnie jak rozwój zrównowa
ż
ony, kategori
ą
wielowymiarow
ą
, ł
ą
cz
ą
c
ą
nast
ę
puj
ą
ce elementy:
1. Regionaln
ą
efektywno
ść
ekonomiczn
ą
, rozumian
ą
jako suma ekonomicznej efektywno
ś
ci
podmiotów gospodarczych działaj
ą
cych na obszarze regionu. Mo
ż
na j
ą
opisa
ć
np. za pomoc
ą
wska
ź
ników produkcji regionalnej lub dochodu regionalnego.
2. Regionaln
ą
efektywno
ść
społeczn
ą
, ujmowan
ą
jako zdolno
ść
regionu do tworzenia
dobro-bytu obejmuj
ą
c
ą
efektywne zaspokajanie potrzeb społecznych, efektywn
ą
realizacj
ę
społecz-nych celów rozwoju regionu. Efekty społeczne mog
ą
by
ć
okre
ś
lane za pomoc
ą
nast
ę
puj
ą
-cego zestawu cech: poziom bezrobocia, liczba mieszka
ń
, liczba samochodów osobowych,
liczba osób z wy
ż
szym wykształceniem, umieralno
ść
niemowl
ą
t itp.
3. Regionaln
ą
efektywno
ść
techniczn
ą
dotycz
ą
c
ą
technicznego oraz technologicznego
aspek-tu procesów rozwojowych i polegaj
ą
c
ą
na ocenie jako
ś
ci i nowoczesno
ś
ci wyrobów oraz ich
warto
ś
ci u
ż
ytkowej. Okre
ś
lenie regionalnej efektywno
ś
ci technicznej polega na porównaniu
4
Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Polski. Główny Urząd Statystyczny, Urząd Statystyczny w Katowicach, Katowice, 2011, dostęp 26.02.2014, http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/oz_wskazniki_zrownowazonego_rozwoju _Polski_us_kat.pdf
uzyskanych w regionie materialnych wyników okre
ś
lonej działalno
ś
ci z przeci
ę
tnym
pozio-mem krajowym czy standardami
ś
wiatowymi. Zasadne wydaje si
ę
zorientowanie analizy
efektywno
ś
ci technicznej na działalno
ś
ci innowacyjnej regionu, która mo
ż
e obejmowa
ć
liczb
ę
zgłaszanych patentów i wynalazków, warto
ść
nakładów na badania i rozwój czy dost
ę
p do
Internetu.
4. Regionaln
ą
efektywno
ść
ekologiczn
ą
odnosz
ą
c
ą
si
ę
do skutków oddziaływania człowieka
na
ś
rodowisko naturalne. Obejmuje ona nie tylko minimalizacj
ę
szkód i strat w
ś
rodowisku,
ale przede wszystkim sposób gospodarowania
ś
rodowiskiem tak, aby móc zachowa
ć
jego
zdolno
ść
do reprodukcji rozszerzonej (nie tylko odtworzenie, ale równie
ż
powi
ę
kszenie jego
zasobów). Efektywno
ść
ekologiczna mo
ż
e by
ć
okre
ś
lana na podstawie ocen
poszczegól-nych elementów
ś
rodowiska naturalnego według stanu przed i po okre
ś
lonej fazie
działal-no
ś
ci regionu lub porównania cech ocen z pewnymi stanami przeci
ę
tnymi czy normami
ustalonymi teoretycznie.
Przedstawiony model efektywno
ś
ci regionalnej uwzgl
ę
dnia wszystkie relacje mi
ę
dzy
najisto-tniejszymi zmiennymi opisuj
ą
cymi działalno
ść
w regionie. Obejmuje zwi
ą
zki mi
ę
dzy efektami:
ekonomicznymi, społecznymi, technicznymi i
ś
rodowiskowymi (tabela 1).
Tabela 1. Model efektywności regionalnej
Czynniki Regionalny efekt ekonomiczny E Regionalny efekt społeczny S Regionalny efekt techniczny T Regionalny efekt środowiskowy Ś Regionalny efekt
ekonomiczny E X S/E T/E Ś/E
Regionalny efekt społeczny S E/S X T/S Ś/S Regionalny efekt techniczny T E/T S/T X Ś/T Regionalny efekt środowiskowy Ś E/Ś S/Ś T/Ś X
Źródło: opracowanie własne na podstawie Bagdziński i in. 1995.
