• Nie Znaleziono Wyników

3000 lat Jerozolimy w kontekście źródeł historycznych i archeologicznych

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2021

Share "3000 lat Jerozolimy w kontekście źródeł historycznych i archeologicznych"

Copied!
10
0
0

Pełen tekst

(1)

Przemysław Nowogórski

3000 lat Jerozolimy w kontekście

źródeł historycznych i

archeologicznych

Collectanea Theologica 68/2, 8-16

(2)

N akładem

W ydaw nictw a A kadem ii Teologii K atolickiej w W arszaw ie

ukazała się pozycja

WPROWADZENIE W MYŚL I WEZWANIE

KSIĄG BIBLIJNYCH

T. IX

Dzieje Apostolskie. Listy św. Pawła

red. ks. St. M ędala

D ystrybucję prow adzi:

W ydawnictwo A kadem ii Teologii K atolickiej 01-815 Warszawa, ul. D ew ajtis 5, tel./fax (0-22) 39-89-85

(3)

C o l l e c t a n e a T h e o l o g i c a 6 8 ( 1 9 9 8 ) n r 2

PRZEMYSŁAW NOWOGÓRSKI, WARSZAWA

3000 LAT JEROZOLIMY W KONTEKŚCIE ŹRÓDEŁ HISTORYCZNYCH I ARCHEOLOGICZNYCH

Druga połowa łat dziew ięćdziesiątych upływa w Izraelu pod znakiem obchodów „trzech tysięcy lat istnienia Jerozolim y” . D okładna analiza źródeł historycznych, głównie pozabiblijnych, oraz w yniki badań arche­ ologicznych jasno w skazują na zdecydowanie dłuższa historię miasta. Można j ą rozpocząć dwa tysiąclecia wcześniej pod tradycyjnie przyjm o­ w aną datą zdobycia jebuzyckiej tw ierdzy-m iasta przez króla Dawida. Należy jednak mówić o trzech tysiącach lat Jerozolim y jako politycznej, a przede wszystkim religijnej stolicy Izraela.

1. Topografia i onom astyka

Jerozolima jest położona na wapiennym płaskowyżu, który od północy przez wzgórze Skopus łączy się z Górami Judzkimi. Miasto zajęło dwa wzgó­ rza, wschodnie i zachodnie, rozdzielone dolinąTyropeon. Od strony zachod­ niej i południowej wzgórze zachodnie, zwane Górnym Miastem, otoczone jest doliną Hinnon (Gehenna), a wschodnie wzgórze od wschodu oddziela od Góry Oliwnej dolina Cedronu (zwana również doliną Jozafata). Obie doliny łączą się przy południowo-wschodnim krańcu miasta i biegną dalej na południe ku M orzu Martwemu. Najstarsza część m iasta to wzgórze wschodnie, zwane Dolnym Miastem. Można wyróżnić tu niejako trzy osob­ ne wzgórza, oddzielone niewielkimi obniżeniami: od północy Moria, czyli teren Świątyni, zajmowany obecnie przez Haram asz-Szarif (sakralny okręg muzułmański z tzw. Kopułą Skały Qubbet as-Sachra i meczetem al-Aqsa), w części centralnej Ofel i na południu Miasto Dawidowe. Całość wzgórza wschodniego określa się niekiedy terniinem Ofel lub Dolne Miasto. Wyso­ kość wzgórz Jerozolimy wynosi średnio około 800 m n.p.m.

Po raz pierwszy z nazw ą m iasta-tw ierdzy na terenie Jerozolim y spo­ tykam y się w egipskich tekstach eksekracyjnych pochodzących z XIX- XVIII w. p.n.e. (ANET, s. 329) w formie „R uszalim um ” . W korespon­

(4)

dencji z Am am a (XIV w. p.n.e.) pojawia się nazwa „M at Urusalim”, „Kraj Jerozolim y” (ANET, s. 487-48). Akadyjska forma nazwy brzm iała „U ru­ salim ”, a w inskrypcjach asyryjskiego króla Senacheriba (705-681 p.n.e.) pojaw ia się nazwa „U rusalim um ” (ANET, s. 287).

W czesne teksty hebrajskie, a za nimi także aramejskie notują nazwę „Yerńśalaim ” lub „Yeruśalem ” . W Biblii nazwa Jerozolimy występuje aż około 800 razy, także w form ie „Salem ” (Rdz 14,18).

Inna nazwa, „Jebus”, stosow ana była zarówno na określenie plem ie­ nia kananejskiego, jak i zamieszkiwanej przez nich twierdzy-miasta. U ży­ w ano jej do chwili zdobycia m iasta przez Dawida.

W drugiej Księdze Sam uela spotyka się nazwę „Syjon”, która odnosi się do południowej części w zgórza wschodniego (Fic 1933, s. 60-74). Po zdobyciu m iasta przez D aw ida bardziej powszechny w użyciu staje się term in „M iasto D aw idow e” .

2. Historia

Historię Jerozolimy do 586 r. p.n.e. m ożna podzielić na trzy etapy: 1) kananejski, 2) czasy panow ania D aw ida i Salomona, 3) judzki, kiedy Je­ rozolim a stanowiła stolicę państw a południowego. W niniejszym opra­ cow aniu skupię się na dw óch pierw szych okresach jej historii.

Początki osadnictwa na terenie Jerozolim y sięgają drugiej połow y IV tysiąclecia p.n.e., co potw ierdzają znaleziska ceramiki i nekropole poło­ żone w pobliżu miasta (QEDEM 19, s. 25).

W XIV w. p.n.e. wśród korespondencji Amenhotepa IV Echnatona z książę­ tami kananejskimi, odnalezionej w Tell el-Amama, znajduje się Ust władcy Mat Urusalim, Abdi Hipa (lub Hepa), który prosi króla o pomoc przeciw ludom Ha- piru zagrażającym jego ziemiom (ANET, s. 487). Tym samym listy z Amama jednoznacznie potwierdzają zależność miast-państw kananejskich do Egiptu.

W okresie kananejskim miasto zamieszkiwali Jebuzyci, którzy wznieśli znaną z Biblii tw ierdzę Jebus (nazyw aną również Syjonem; Joz 15,63; Sdz 1,21; lK m 11,4).

Po podziale kraju m iędzy plem iona izraelskie twierdza przypadła B e­ niam inowi, ale do czasów D aw ida nie została zdobyta.

Trudno dociekać, jakim i pobudkami kierował się Dawid zdobywając Jerozolimę. Można przypuszczać, że był to wynik polityki integracyjnej ziem podległych Hebrajczykom, z drugiej zaś strony Jerozolima nadawała się na stolicę z powodu nieco neutralnego dotychczasowego charakteru, gdyż nie była zamieszkiwana dotąd przez żądne pokolenie Izraela.

(5)

Po zdobyciu przez D aw ida w 7 roku jeg o panow ania i od chw ili spro­ wadzenia do niej Arki Przym ierza (2 Sm 24,16-25) Jerozolim a stała się politycznym i religijnym centrum państw a hebrajskiego.

Biblia kilka razy w spom ina o działalności budowlanej Daw ida na te­ renie nowo zdobytego m iasta. Za jego panow ania miano w ybudow ać dzielnicę m ieszkalną w okół m iasta D aw idow ego (1 K m 11,8) oraz wzmocniono m ury obronne.

Przy pracach budow lanych Izraelici korzystali z pom ocy m istrzów fe- nickich, co umożliwiło w krótkim czasie wzniesienie pałacu królewskiego (2 Sm 5,9; 5,11; 1 K m 14,1).

Następca Dawida, Salomon (970-931 p.n.e.), rozszerzył obszar miasta na północy o górę Moria. W 4 roku swojego panowania rozpoczął budowę Świą­ tyni Jahwe, a na południe od niej wzniósł now ą dzielnicę królewską. Z dzia­ łalnością budowlaną Salomona związany jest biblijny termin „millo”, który nadal powoduje wiele sporów wśród archeologów i historyków.

Dalszy rozwój przestrzenny miasta przypada dopiero na VIII w. p.n.e. i czasy panowania króla Ezechiasza, który w łączył do miasta południową i środkową część wzgórza zachodniego. Spowodowane to było najpraw­ dopodobniej wzrostem zaludnienia Jerozolimy po upadku w 721 r. p.n.e. państwa północnego.

W takim stanie Jerozolim a przetrw ała do chw ili najazdu króla nowo- babilońskiego N abuchodonozora II w 586 r. p.n.e.

3. Archeologia a) Jerozolima kananejska

Wyniki dotychczasowych badań archeologicznych wskazują, że początki osadnictwa na terenie starożytnej Jerozolimy sięgają drugiej połowy IV ty­ siąclecia p.n.e. Świadczą o tym znaleziska ceramiki, zarówno na obszarze Miasta Dawidowego, jak i w grobach położonych na wschodnim zboczu Ofelu. Przypuszczalnie osada zajęła północną część wschodniego wzgórza.

Momentem przełomowym był okres kananejski Π A-B (2000-1800/1750). Osada została wówczas otoczona murem obronnym, którego fragment od­ nalazła K. Kenyon na wschodnim stoku Ofelu, powyżej źródła Gihon.

Odkryty fragment długości 16 m stanowił masywny mur szerokości 2 m, zbudowany z dużych kamieni. K. Kenyon określiła go terminem „mur M B”. Na podstawie znalezionej przy nim ceramiki wydatowany został na XVIII w. p.n.e. Na zbadanym obszarze mur ten skręcał na zachód ku górze, znika­ jąc pod późniejszym murem NA, by z kolei biec w kierunku północnym.

(6)

Według Kenyon taki przebieg muru mógł być spowodowany istnieniem w nim bramy, która prowadziła do źródła Gihon (Kenyon, PEQ 1963, s. 10).

Fragm ent podobnego m uru odnaleziony został w innej części wschod­ niego stoku Ofelu przez Y. Shiloha i wydatowany na okres kananejski średni A ( 1900-1800 p.n.e.). Shiloh uważa, że był on używ any aż do VIII w ieku p.n.e., kiedy to zastąpiony został przez nowe m ury obronne.

Oprócz fortyfikacji odsłonięto w tych rejonach masywne kamienne struk­ tury, zbudowane z dużych nieobrobionych kamieni, datowane na XTV-ХШ w. p.n.e. Ich przeznaczenie nie zostało w pełni wyjaśnione. K. Kenyon przypusz­ czała, że znajdowały się tu cysterny do zbierania wody deszczowej. Przypusz­ czenie to potwierdzać mają odnalezione w nich ślady zaprawy murarskiej.

Z tego samego okresu pochodzi system kamiennych teras. Przestrzeń m iędzy nimi wypełniała ziem ia i kamienie. Według Shiloha w tym m iej­ scu m ógł się znajdować biblijny Syjon. Byłoby to wówczas podium na­ leżące do twierdzy wzniesionej przez Jebuzytów.

Nadal pozostaje nierozstrzygnięty problem tzw. bramy Crowfoota odkrytej przez Crowfoota i Fitzgerałda na zachodnim zboczu Ofelu. M ur przy bramie zachował się do wysokości 6 m, a szerokość samego przejścia bramy wynosi 8,5 m. Kamienie różnej wielkości łączono m.in. ziemią i małymi kamieniami.

Według opinii odkrywców wzniesiono ją w okresie schyłkowym póź­ nego brązu lub w początkach izraelskiego I i miała być używ ana jeszcze w czasach monarchii. B ram a istniała również po powrocie z niewoli ba­ bilońskiej, a przebudowano j ą w okresie m onarchii hasm onejskiej. Prze­ trw ała do najazdu Tytusa w 70 r. n.e.

Nieco inaczej problem ten przedstawiła K. Kenyon, która była zdania, że początki bramy i towarzyszącego jej muru należy całkowicie umieścić w okresie hasmonejskim, bowiem wątek murarski jest identyczny z inny­ mi konstrukcjami hasmonejskimi (Kenyon, PEQ 1963, s. 20). przy obec­ nym stanie wiedzy trudno jest jednoznacznie wyjaśnić ten problem.

b) Czasy panow ania Dawida i Salomona

1. System fortyfikacji miejskich

Rezultaty badań archeologicznych wykazały, że Izraelici po zdobyciu Jerozolim y nie zmienili zasadniczo istniejących fortyfikacji miejskich. Wykorzystali stare um ocnienia, ograniczając się jedynie do koniecznych napraw (2 Sm 5,9).

Z tego powodu przebieg linii obronnych miasta od strony wschodniej m ożliwy jest do prześledzenia. Inaczej natomiast przedstawia się od zbo­

(7)

cza zachodniego. Tu nie bardzo wiadom o, ja k przebiegały m ury m iej­ skie. W edług K. Kenyon biegły one w zdłuż doliny Tyropeon, a na półno­ cy łączyły się z m urem północnym w m iejscu bramy odkrytej przez Crow- foota. Zasadnicze zm iany nastąpiły dopiero za panow ania Salomona.

Rozszerzył on m iasto na północ, co spow odow ane było wzniesieniem Świątyni i dzielnicy królew skiej. M usiały w ów czas ulec zmianie w czę­ ści północnej daw ne fortyfikacje. K. K enyon sugerow ała, że fortyfikacje obejmowały w tym czasie Ofel i Morię. N ow e elem enty m urów m iej­ skich pojawiły się dopiero w IX w. p.n.e.

Najmniej zbadanym zagadnieniem zw iązanym z murami miejskimi po­ zostaje przebieg murów otaczających Świątynię. Spowodowane jest to zu­ pełnym brakiem jakichkolwiek pozostałości tych umocnień, których ist­ nienia można się jedynie domyślać. W ykreślenie ich przebiegu bywa jed y ­ nie przypuszczalne.

2. Z ab u d o w a m iasta

Dość słabo udokum entowana pozostaje nadal zabudow a m iasta z cza­ sów pierwszych wieków monarchii.

W północnej części wschodniego w zgórza odkryte zostały kam ienne struktury wzniesione na kamiennych tarasach datowane na schyłek okresu późnego brązu. Zbadano je po raz pierw szy jeszcze przed 1939 r. i na­ zwano „Bastionem lub R am pą Jebuzytów ”, uznając właśnie je za pozo­ stałości architektury kananejskiej (JNES 41, s. 113). Później południo­ w ą część Ram py badała K. Kenyon. U znała ona, że struktura kam ienna powstała dopiero po powrocie z niewoli babilońskiej w V-III w. p.n.e (Kenyon, PEQ 1963, s. 15). Prace w eryfikacyjne Shiloha odsłoniły ca­ łość kamiennej struktury, co pozwoliło zw eryfikow ać dotychczasowe po­ glądy (Levant 19, s. 129-135). W ykazano w ów czas, że była ona znacz­ nie starsza, a jej wzniesienie można datow ana na X w. p.n.e. Jest to j e ­ den z nielicznych przypadków zbieżności starszych w yników badań z wynikam i najnowszymi. Shiloh uważa, że nie była to jednak odbudo­ wana pierw otnie jebuzycka struktura, ale konstrukcja całkiem nowa, sta­ nowiąca jedno z pierw szych dobrze zbadanych osiągnięć architektury izraelskiej.

M aksym alna szerokość omawianej konstrukcji wynosiła 13 m, w yso­ kość 16,5 m, a całość stanowiło 55 kam iennych stopni. 15 najniższych zbudowano z kam ieni o wym iarach około 30x40cm , a pozostałe 40 gór­ nych z bloków wapiennych o w ym iarach 30-50x50 cm. Kamienna pod­ stawa w niektórych m iejscach wzmocniona była przyporami. Jej część południowa została naruszona być m oże z pow odu budowanego później

(8)

m uru miejskiego. Konstrukcja służyła za rodzaj muru oporowego za­ pewniającego trwałe związanie wcześniejszych teras i nie dopuszczała do zawalenia się stromego zbocza (QEDEM 19, s. 17-18). M ogła stano­ wić również bazę twierdzy wzniesionej przez Dawida na szczycie Ofelu (2 Sm 5,9; 1 K m 11,7), wykorzystując pozostałości twierdzy jebuzyc- kiej.

Możliwe, że z pozostałych trzech stron twierdzy istniały podobne kon­ strukcje kamienne, lecz nie zostały one jeszcze potwierdzone archeolo­ gicznie. Część badaczy wysuwa hipotezę, że ta część m iasta zajęta była przez dzielnicę królewską o zabudowie reprezentacyjnej. Potwierdzeniem tego byłoby odkrycie fragm entu m uru na linii wschód-zachód, a pod nim starszego m uru kazam atowego, datowanego na X-IX w. p.n.e. Repre­ zentacyjny charakter zabudowy w tej części m iasta potw ierdzają też od­ kryte przez Kenyon dwa fragmenty kapitelu proto-jońskiego.

Położenie dzielnicy królewskiej na południe o południowego muru Haram u pośw iadczają także teksty biblijne (np. 2 K m 27,3; 33,14; Iz 32,14; Ne 3, 26-27; 11,21).

N ależy w tym m iejscu zaznaczyć, że termin „Ofel” nie jest pojęciem geograficznym, a raczej odpowiednikiem greckiej „akropolis”. Z Ofe- lem spotykam y się również w Samarii (2 Kri 5,24) czy w Dibonie w Mo- abie (ANET, s. 320-321) (QEDEM 19, s. 27).

Nadal niewyjaśniony jednoznacznie pozostaje problem biblijnego ter­ m inu „m illo” w odniesieniu do urbanistyki Jerozolim y (2 Sm 5,9; 1 Kri 9,15.26; 1 K m 11,8; 2 K m 32,5). Przypuszcza się, że nazw a pochodzi od czasownika hebrajskiego „mala” — „napełniać, w ypełniać” . Starsi ba­ dacze, jak H. Vincent, wyjaśniali je jako um ocnienie na zachodnim zbo­ czu Ofelu, najsłabszym miejscu obronnym. A. Welii zaś, jako konstruk­ cje w zdłuż m urów M iasta Dawidowego, konkretnie w obniżeniu m iędzy Ofelem a M iastem Dawidowym.

Według niego teren ten miał wyrównać Salomon łącząc obie części miasta.

Duncan widział jeszcze inne rozwiązanie. W nazwie tej dopatrywał się hetyckiej nazwy twierdzy, choć całkowicie uważał j ą za dzieło Kana- nejczyków (Fic 1933, s. 152-155).

W opinii K. Kenyon „m illo” to kamienne konstrukcje izraelskie na jebuzyckich terasach (Kenyon, PEQ 1965, s. 13-14). Obecnie zdecydo­

w ana większość badaczy skłania się ku tej właśnie hipotezie i identyfi­ kuje „m illo” jak o kam ienną konstm kcję schodkową, om ów ioną w yżej.

(9)

części M iasta Dawidowego. Odkryto tam pozostałości kilku glinianych struktur zabudowanych w zaokrąglonym zagłębieniu. W ich w nętrzu od­ naleziono fragm enty glinianego kielicha i kilku naczyń kultowych (QE- DEM 19, s. 12). N a tej podstawie sugeruje się, że w X w. p.n.e. istniało w tym m iejscu jeszcze jakieś centrum kultow e (Q ED EM 19, s. 27).

3. System y wodne

Ważne m iejsce w urbanistyce starożytnej Jerozolim y zajm ują syste­ my wodne. Doskonałe położenie obronne m iasta m iało jednak w adę — brak źródła w ody na jeg o terenie. W pobliżu wschodniego w zgórza znaj­ dowały się dwa źródła: Rogel (2 Sm 17,17, zw ane B ir Ejjub (studnia Hioba), położone 910 m od południow ego krańca Jerozolim y w m iejscu spotkania się dolin Hinnon i Cedronu, oraz drugie, Gihon, w bezpośred­ nim sąsiedztwie m iasta (1 Kri 1,35), zw ane obecnie cAin Sitti M iriam. Jest to źródło okresowe, dające około 1200 m 3 w ody dziennie. Zaopatry­ wało ono m iasto w wodę w okresie m onarchii. Od tego właśnie źródła rozpoczynają się trzy systemy wodne: 1. Szyb Warrena; 2. K anał Siloe; 3. Tunel Ezechiasza.

Najstarszy system wodny Jerozolim y odkrył w 1867 r. Charles War­ ren, a w latach 1978-1985 badania w eryfikacyjne przeprow adził Y. Shi­ loh (QEDEM 19, s. 21-24).

System składał się z: wejścia, stromo opadającego kanału, kanału po­ ziomego o długości 28 m, pionowego szybu o długości 12,3 m oraz p o ­ ziomego kanału łączącego pionowy szyb ze źródłem. W niektórych m iej­ scach system Warrena wykorzystywał naturalne wydrążenia w skale, w in­ nych natom iast wykonany był przez człow ieka.

Trudno jednak podać bezw zględną datę jeg o powstania.

Niektórzy identyfikowali go z biblijnym „Sinnor” w związku ze zdoby­ ciem jebuzyckiej twierdzy przez Dawida (2 Sm 6,6-9; 1 Km 11,4-7). W spół­ cześni badacze odrzucają taką możliwość i datują ten system na X-IX w. p.n.e., czyli ju ż po zajęciu miasta przez Daw ida (QEDEM 19, s. 39).

Przy znikom ej wiedzy na temat izraelskich system ów wodnych nie jest m ożliw a pełna datacja om awianego obiektu. N ie m ożna więc jed n o ­ znacznie odrzucić jego identyfikacji z „Sinnor” .

Przyjm uje się, że w X w. p.n.e. pow stał rów nież kanał Siloe. B yłby on równoczesny lub nieco późniejszy niż system W arrena (QEDEM 19, s. 23). N azw a „kanał Siloe” jest całkow icie um ow na i niekiedy w litera­ turze przedm iotu byw a mylony z kanałem Ezechiasza z VIII w. p.n.e.

Należy jednak te dwa systemy całkowicie od siebie odróżnić i nie w ol­ no ich utożsam iać.

(10)

Kanał Siloe jest częściowo podziemny, w ykuty w skale, a częściowo odkryty, co był słabą stroną tego systemu. Część odkryta znajdowała się właśnie poza murami miasta. Kanał miał również boczne otwory do na­ w adniania pobliskich poletek. Doprowadzał on wodę ze źródła Gihon do tzw. Starej Sadzawki przy południowym krańcu M iasta Dawidowe­ go. Prawdopodobnie kanał Siloe używany był do najazdu babilońskiego. Ciągłość osadnicza na terenie Jerozolimy, od starożytności do dnia dzi­ siejszego, a co za tym idzie ciągłość zabudowy i liczne przebudowy unie­ możliwiają całkowite zbadanie najstarszej fazy funkcjonowania Jerozoli­ my. W świetle rezultatów badań archeologicznych i analizy, choć nielicz­ nych, źródeł pisanych można stwierdzić, że miasto istnieje już od pięciu tysięcy lat, a od trzech stanowiło polityczną i religijną stolicę Izraela.

Przemysław NO WOGÓRSKI

B ib lio g r a fia

Fic 1933 - F i c A., Syjon. M iasto D awidowe w św ietle tekstów i wykopalisk, Lw ów 1933. Kenyon, PEQ 1963 - K e n y o n K.M ., E xcavations in Jerusalem 1962, PEQ 1963, s. 7-21. Kenyon, PEQ 1965 - K e n y o n K.M., Excavations in Jerusalem 1964, PEQ 1965, s. 73-88. QEDEM 1 9 - S h i l o h Y., Excavations at the City o f D avid I (1978-82). Interim R eport o f the First F ive Seasons, QEDEM 19, Jerusalem 1984.

Levant 1 9 - F r a n k c n H.J., The Excavations o f the British School o f Archeology in Jerusa­ lem on South-East H ill in the light o f Subsequant Research, Levant 19 (1987), s. 129-135.

JN ES 41 - S t a g e r E., The Archeology o f East Slope o f Jerusalem and the Terraces o f the Kidron, JN ES 41 (1982), s. 111-121.

ANET P r i t c h a r d J.B. (red.). Ancient N ear Eastern Texts R elating to the O ld Testament, Princcnton 1963.

Ponadto:

Α ν i g a d N ., D iscovering Jerusalem , N ew York 1983.

S h a n k s H ., The City o f David. A Guide o f B iblical Jerusalem , W ashington 1975. S h i l o h Y., Excavations Jerusalem. City o f David, „A rchaeology” 33 (1980), s. 8-13. t с n ż с , The Casam ate Wall, the Four Room House and Earlv Planning in the Israelite City, BASOR 268 (1987), s. 3-15.

S t e i n e r M .L., A N ote on the Iw n A ge D efence Wall on the Ophel H ill o f Jerusalem , PEQ 1986, s. 27-32.

S t r ą k o w s k i H., Jerozolima, Szkic histoiyczno-archeologiczny. Ze współczesnej proble­ m atyki biblijnej, Lublin 1961, s. 131-154.

Cytaty

Powiązane dokumenty