Osady rzeczne i roœlinnoœæ interpleniglacja³u zlodowacenia wis³y w dolinie
Wis³oka miêdzy Rzeszowem a £añcutem (Rynna Podkarpacka)
Kazimierz Szczepanek*, Natalia Kalinowicz**, Piotr Gêbica***
Alluvial deposits and vegetation of the Interpleniglacial period of the Vistulian Glaciation in the Wis³ok River valley between Rzeszów and £añcut (Sub-Carpathian Trough). Prz. Geol., 55: 595–600.
S u m m a r y. The paper presents the results of geomorphological studies and pollen analysis performed for alluvial deposits at 2 sites situated in the Wis³ok River valley. The deposits consist of thin layers of organic muds filling palaeochannels or thermo-karst lakes of the Wis³ok River, dated at the Interpleniglacial (Grudzi¹dz Interstadial) of the Vistulian Glaciation. These deposits build the lower part of a sand terrace, 8-12 m high, and outliers of this terrace buried by overbank alluvial sediments within a floodplain. The samples for pollen analysis were taken from a natural undercut in the Wis³ok River channel and from a sand pit dug to a greater depth. The pollen grams prove the existence of trees (forest-steppe) including primarily Pinus sylvestris, Betula t. alba, Pinus cembra and Larix. The dia-grams do not show a clear tendency of a plant succession and thus of any distinct climate changes. The sedimentation took place under cool, boreal climate conditions. The occurrence of several layers of organic and sand deposits in the sections does not reflect rhythmic warm/cold climatic oscillations documented in the Interpleniglacial alluvial sequences in Western European rivers, but is a result of vertical channel fluctuations and facies changes.
Key words: Alluvial sediments, Wis³ok River valley, pollen and macrofossil analyses, Middle Plenivistulian (Interpleniglacial)
Budowa geologiczna i rzeŸba dna doliny Badane profile osadów organicznych wystêpuj¹ w utwo-rach rzecznych doliny Wis³oka, poni¿ej Rzeszowa, gdzie rzeka wykorzystuje równole¿nikowe obni¿enie (ryc. 1) zwane Rynn¹ Podkarpack¹ (Starkel, 1972). Rynna ograni-czona jest krawêdziami Wysoczyzny Kañczuckiej i Kolbu-szowskiej. Jej dno jest wyrzeŸbione w morskich i³ach mioceñskich, na których w zachodniej czêœci rynny zale-gaj¹ aluwia i interstadialne osady organiczne pochodz¹ce ze starszego mezoplejstocenu (Laskowska-Wysoczañska, 1971). Powy¿ej osadów organicznych, reprezentuj¹cych wed³ug Lindnera (2001) interglacja³ ferdynandowski, le¿¹ osady glacifluwialne i rezydua gliny lodowcowej ze zlodo-wacenia sanu 2. Dno doliny Wis³oka wyciête w i³ach mio-ceñskich wype³niaj¹ aluwia ¿wirowe bli¿ej nieokreœlonego wieku oraz przykrywaj¹ce je osady tarasów nadzalewo-wych i zalewonadzalewo-wych Wis³oka pochodz¹cych z neoplejstoce-nu i holoceneoplejstoce-nu.
U wylotu Wis³oka z Karpat w Rzeszowie wystêpuje taras z pokryw¹ lessów o wysokoœci 17–20 m nad pozio-mem rzeki (ryc. 1) pochodz¹cy z okresu zlodowacenia wis³y (Jahn, 1957). W pó³nocnej czêœci Rynny Podkarpac-kiej, u podnó¿a Wysoczyzny KolbuszowsPodkarpac-kiej, pasem sze-rokoœci od 0,5 do 2 km ci¹gnie siê nadzalewowy taras piaszczysty wysokoœci od 8 do 17 m nad poziomem rzeki. W opracowaniu przegl¹dowym (Starkel, 1972) zosta³ on zaliczony do zlodowacenia œrodkowopolskiego. Taras jest dwudzielny. Wy¿szy stopieñ tarasu piaszczystego wznosi
siê 13–17 m nad Wis³okiem i jest przykryty wydmami. Ni¿szy stopieñ ma zwykle wysokoœæ 8–10 m, miejscami siêga do 12 m (Gêbica, 2004), równie¿ jest pokryty wydmami i zosta³ utworzony w okresie zlodowacenia wis³y (vistulianu). Miêdzy Przeworskiem a ujœciem Wis³oka do Sanu taras piaszczysty wysokoœci 8–10 m wystêpuje równie¿ na prawym brzegu Wis³oka (ryc. 1). W wid³ach Wis³oka i Sanu, w piaszczystych aluwiach tego tarasu wystêpuj¹ wk³adki detrytusu roœlinnego datowane metod¹ radiowêglow¹ na g³êbokoœci 7 m na 27 800 ±2800 lat BP (Wójcik i in., 1999). Na powierzchni tego tarasu s¹ widoczne typowe dla rzeki roztokowej pod³u¿ne wa³y
piaszczyste, miejscami przykryte wydmami. Kilka
pod³u¿nych ostañców tego tarasu wystêpuje w centralnej czêœci dna doliny (rejon £¹ki), w obrêbie równiny zalewo-wej wysokoœci 7–8 m nad poziomem rzeki. Inne ostañce, np. w £ukawcu, s¹ formami kopalnymi, przykrytymi madami holoceñskimi. Z osadów dolnej czêœci tarasu piaszczystego (¿wirów i mu³ków organicznych) jest zbu-dowany kopalny cokó³ erozyjny tarasu zalewowego na pra-wym brzegu Wis³oka, miêdzy £ukawcem a Czarn¹ ko³o £añcuta. Po raz pierwszy rozpozna³ je Friedberg (1903) i opisa³ jako osady m³ododyluwialne. Wyniki datowania metod¹ radiowêglow¹ pojedynczej próbki torfu z £ukawca wykonane przez M. Geyha — 43 900 ±2100 lat BP (Hv-6388) — wskazywa³y na interpleniglacja³ ostatniego zlodowacenia (Starkel, 1980).
Badania geomorfologiczne prowadzone w ostatnich kilku latach przez P. Gêbicê umo¿liwi³y rozpoznanie i dato-wanie osadów organicznych w kilku stanowiskach, m.in. w profilu £ukawiec I, gdzie w czêœci stropowej dolnego ogniwa mu³ki z substancj¹ organiczn¹ i torfy by³y
datowa-ne metod¹14C na starsze ni¿ 38 500 lat BP. Z tego
ods³oniê-cia zosta³ wykonany przez K. Szczepanka diagram py³kowy, którego wyniki zosta³y opublikowane (Gêbica i in., 2002). M³odsze ogniwa osadów rzecznych by³y
bada-*Instytut Botaniki, Uniwersytet Jagielloñski, ul. Kopernika 27, 31-501 Kraków
**Uniwersytet Lwowski, ul. Hruszewskogo 4, 79005 Lwiw, Ukraina; herbarium@franko.lviv.ua
***Wydzia³ Ekonomii, Uniwersytet Rzeszowski, ul. Æwikliñ-skiej 2, 35-601 Rzeszów; piotrgebica@wp.pl
ne w stanowiskach £ukawiec III i £ukawiec IV i datowane metod¹ radiowêglow¹ na oko³o 30 000 lat BP (Gêbica & Superson, 2003; Gêbica, 2004). Datowania osadów metod¹ radiowêglow¹ zosta³y wykonane przez A. Pazdur w Zak³adzie Zastosowañ Radioizotopów Politechniki Œl¹skiej w Gliwicach.
Opis profilu i wyniki datowañ w stanowisku £ukawiec V
Stanowisko dokumentacyjne £ukawiec V jest
po³o¿one w opuszczonej piaskowni w odleg³oœci ok. 100 m na po³udniowy-zachód od wspó³czesnego koryta Wis³oka (ryc. 1). Udokumentowano zachodni¹ œcianê ods³oniêcia, w której zachowa³ siê prawie kompletny profil osadów interpleniglacja³u i górnego pleniglacja³u (ryc. 2). Osady sp¹gowe zosta³y rozpoznane w samym korycie, gdzie siê-gaj¹ do wysokoœci 1,5 m nad poziomem rzeki. S¹ to zdefor-mowane diapirami ¿wiry otoczone mu³kami. Datowanie mu³ków z substancj¹ organiczn¹ wykaza³o wiek radiowê-glowy starszy ni¿ 35 100 lat BP (Gd-15698), a wiêc podob-nie jak na stanowisku £ukawiec I. Ods³oniête w piaskowni na g³êbokoœci 6,30–7,0 m (1,5–2,1 m nad poziomem rzeki) mu³ki z substancj¹ organiczn¹ by³y sk³adane w p³ytkiej rynnie starorzecza wyciêtej w ¿wirach i czêsto zalewanej w czasie powodzi, œwiadczy o tym znaczna domieszka materia³u piaszczystego. Pobrana z nich próbka (£kV/3 sp¹g) nie zosta³a datowana metod¹ radiowêglow¹ z powo-du zbyt ma³ej iloœci materii organicznej. M³odsza warstwa
brunatnych mu³ków organicznych zaœ z powodu zaburze-nia stropu inwolucjami wykazuje zmienn¹ mi¹¿szoœæ od 0,25 do 0,5 m. Sk³ada siê w czêœci sp¹gowej z rytmicznie laminowanych mu³ków organicznych i piasków, a w czêœci stropowej z masywnych mu³ków sinoniebieskich. Rów-nie¿ by³a deponowana w starorzeczu lub p³ytkim jeziorku termokrasowym stale wype³nionym wod¹. Obecnoœæ lamin piaszczystych œwiadczy o rytmicznej dostawie mate-ria³u mineralnego, sk³adanego w czasie wezbrañ w staro-rzeczu, i przerwach w depozycji materii organicznej. Uzyskany w sp¹gu, na g³êbokoœci 5,70–5,75 m wiek radio-wêglowy wynosi 30 880 ±1330 lat BP (Gd-15466), wiek radiowêglowy próbki stropowej zaœ jest starszy ni¿ 25 300 lat BP (Gd-18185) — Gêbica, 2004. Wiek datowanych osadów organicznych odpowiada w podziale stratygraficz-nym (Mojski, 1999) m³odszej czêœci interpleniglacja³u
zlo-dowacenia wis³y (interstadia³y hengelo-denekamp).
Le¿¹ce powy¿ej tej warstwy laminowane piaski mu³kowe i szaroniebieskie mu³ki z soczewkami substancji organicz-nej s¹ zdeformowane strukturami pogr¹zowymi i œciête w stropie powierzchni¹ erozyjn¹. Piaski mu³kowe by³y akumulowane w strefie przykorytowej równi zalewowej, a mu³ki w obni¿eniach popowodziowych. Zwiêkszanie siê zawartoœci substancji organicznej w kierunku stropu œwiadczy o rozwoju inicjalnych procesów pedogenetycz-nych i, byæ mo¿e, tworzeniu gleby.
Górna czêœæ profilu o mi¹¿szoœci 4 m wyznacza nowy cykl sedymentacji, zwi¹zany prawdopodobnie ze sta-WARSZAWA 0 200km Czarna Wis³ok San 0 2,5 5km
równina tarasu madowego, wy¿szy poziom 7-10 m n.p. rzeki z systemami starorzeczy Starego Wis³oka i jego dop³ywów i ni¿szy poziom 5-6 m n.p. rzeki – holocen
alluvial plain with alluvial soil cover, higher level, 7-10 m a.r.l. with oxbow-lake systems of Old Wis³ok and its tributaries and lower level, 5-6 m a.r.l. – Holocene
sto¿ek nap³ywowy – holocen alluvial fans – Holocene
badane stanowiska flory kopalnej location of understudy fossil floras taras piaszczysty z wydmami, wy¿szy poziom 13-17 m n.p. rzeki
i ni¿szy 8-12 m n.p. rzeki – zlodowacenie wis³y sand terrace, higher level, 13-17 m above river layer, lower level, 8-12 m a.r.l. – Vistulian Glaciation
sto¿ek nap³ywowy – plejstocen alluvial fans – Pleistocene
ma³e doliny rzeczne i denudacyjne – plejstocen small fluvial and denudational valley – Pleistocene równina glacifluwialna – zlodowacenie sanu 2
glaciofluvial plain – Sanian 2 Glaciation
taras rzeczny (13-18 m n.p. rzeki) – zlodowacenie warty (?) fluvial terrace (13-18 m a.r.l.) – Wartanian Glaciation (?)
równina tarasu z pokryw¹ lessów (17-20 m n.p. rzeki) – zlodowacenie wis³y loess-covered terrace (17-20 m a.r.l.) – Vistulian Glaciation
Pogórze Dynowskie Dynowskie Foothills
Wysoczyzna Kolbuszowska Kolbuszowska Plateau
Wysoczyzna Kañczucka z pokryw¹ lessów loess-covered Kañczuga Plateau
Ryc. 1. Szkic geomorfologiczny doliny Wis³oka w Rynnie Podkarpackiej z lokalizacj¹ badanych stanowisk kopalnej flory
dia³em g³ównym i póŸnym glacja³em zlodowacenia wis³y, na który sk³adaj¹ siê dwa ogniwa osadów. Dolne ogniwo jest zbudowane z pozakorytowych piasków i mu³ków, poprzecinane w¹skimi szczelinami kontrakcyjnymi, przy-kryte pakietem przek¹tnie warstwowanych osadów koryto-wych. By³y one sk³adane w korycie roztokowym. Górne ogniwo mi¹¿szoœci ok. 2 m jest oddzielone od dolnego bru-kiem erozyjnym i zbudowane z piasków poziomo warstwo-wanych, które maj¹ cechy rytmitu sk³adanego w p³ytkich zalewach. Warstwowanie piasków ku stropowi staje siê coraz mniej wyraŸne z powodu kopalnej gleby bielicowej przykrytej madami holoceñskimi. W opisywanych osadach brak jest substancji organicznej, co œwiadczy o du¿ej aktywnoœci rzeki i akumulacji w strefie korytowej, a jedno-czeœnie o surowym klimacie.
Wyniki analizy paleobotanicznej
Do badañ palinologicznych z profilu £ukawiec I w 2001 r. pobrano 8 próbek z warstwy mu³ków organicznych ods³oniêtych w naturalnym podciêciu w korycie Wis³oka, na wysokoœci 2,5 m nad poziomem rzeki. W 2003 r. ze œcia-ny szurfu w wyrobisku nieczynnej piaskowni (£ukawiec V), w miejscu, gdzie strop by³ silnie zaburzony, pobrano cienk¹ (0,25–0,5 m) warstwê brunatnych, zapiaszczonych mu³ków organicznych. Zbadano ³¹cznie 15 próbek w dwóch blisko siebie po³o¿onych i nawzajem siê uzupe³niaj¹cych profilach £ukawiec £k V/1 i £ukawiec £k V/2 (ryc. 2). Pobrano równie¿ 5 próbek ze sp¹gu warstwy zapiaszczo-nych mu³ków z rozproszon¹ substancj¹ organiczn¹ (£uka-wiec £k V/3 sp¹g). Diagramy py³kowe z analizowanych
£k V/2 £k V/1 £k V/3 sp¹g; bottom >25300 (Gd-18185) 30880 (Gd-15466) >35100 (Gd-15698) Wis³ok 191,5 m m.p.m. (8,5 m n.p. rzeki) 191.5 m a.s.l. (8.5 m a.r.l.) SW NE 5,5-6,0 m n.p. rzeki 5.5-6.0 m a.r.l. 0 1 2 3 4 5 6 7 8 g³êboko œæ [m] depth [m] 1 2 3 4 5 6 7 8 10 10 9 11 11 12 12 13 14 15 16 16 17 17 18 100m 0
miejsca pobrania próbek do analizy palinologicznej sampling sites for palinological analysis
datowanie metod¹14C (lata BP)
14C dating (years BP)
Ryc. 2. Profile geologiczne badanych odkrywek w stanowisku £ukawiec V z zaznaczonymi miejscami pobrania próbek do analizy palino-logicznej i wynikami datowañ14C; 1 — mada, 2 — i³, 3 — piasek jasny (poziom eluwialny gleby bielicowej), 4 — piasek rdzawy (poziom iluwialny gleby bielicowej), 5 — piasek poziomo warstwowany, 6 — bruk ¿wirkowy, 7 — piasek ze ¿wirem przek¹tnie warstwowany, 8 — mu³ek piaszczysty laminowany, 9 — mu³ek masywny, 10 — ¿wir z piaskiem (bruk ¿wirowy), 11 — mu³ek z substancj¹ organiczn¹, 12 — mu³ek piaszczysty oglejony, 13 — piasek laminowany mu³kiem (diapir), 14 — mu³ek organiczny z inwolucjami laminowanego piasku i torfu, 15 — piasek z mu³kiem i pojedynczymi ziarnami ¿wiru, 16 — mu³ek z piaskiem i ¿wirem oraz substancj¹ organiczn¹, 17 — ¿wir, 18 — zape³Ÿniêta czêœæ profilu
Fig. 2. Geological sections of the outcrops at the £ukawiec V site with location of palynological samples and results of radiocarbon datings; 1 — fen soil, 2 — clay, 3 — white sand (eluvial horizon of podzol soil), 4 — rust-coloured sand (illuvial horizon of podzol soil), 5 — horizontally laminated sand, 6 — gravel lag (denudation pavement), 7 — cross-laminated sand with gravel, 8 — horizontally laminated sandy mud, 9 — massive mud, 10 — gravel with sand (gravel lag), 11 — mud with organic matter, 12 — glayed sandy mud, 13 — diapir sand involution with mud laminae, 14 —organic mud disturbed by involutions with sand and peat lenses, 15 — sand with mud and single gravels, 16 — sandy mud with gravel and organic matter, 17 — gravel, 18 — unexposed part of profile
535 555 9 2 3 4 5 6 7 8 > 25300 10% g³êbokoœæ [cm] depth [cm]
litologia lithology daty
radiowêglowe BP 14 C conv . dates BP numer próbki sample number dr zewa i kr zewy trees and shrubs roœliny zielne herbs
mu³ek ze szcz¹tkami organicznymi
mud with organic remains
Anal. N. Kalinowicz
Pinus
sylvestris
Pinus
cembra
Larix Alnus Salix Artemisia Helianthemum Plantago Polygonum
bistorta/viviparu
m
Apiaceae Chenopodiaceae Brassicaceae Poaceae Car
yophyllaceae Rosaceae Ranunculaceae undiff. Cyperaceae Asteroideae Betula nana t.
Myriophyllum Pediastrum Varia
30800 ± 1330 Ranunculus flammula t. Rubieceae Rumex acetosella t. Saxifraga granulata t. Saxifraga nivalis t. Saxifraga stellaris t. Scleranthus t. Thalictrum Trifolium t.
Cichorioideae Campanulaceae Centaurea
cyanus
t.
Fabaceae Filipendula Knautia
ar vensis Lamiaceae Liliaceae Picea Ephedra fragilis t. Betula undiff. Cor ylus Tilia Botr ychium Equisetum Lycopodium annotinum Diphasiastrum complanatum Polypodiaceae Pteridium aquilinum Sphagnum Selaginella selaginoides Alisma t. Utricularia Pediastrum bor yanum Pediastrum kawraiskyi Pediastrum orientale
Ryc. 4. Procentowy diagram py³kowy profilu £ukawiec £k V/1 (2003) Fig. 4. Percentage pollen diagram from £ukawiec £k V/1 (2003)
515 527 10% g³êbokoœæ [cm] depth [cm]
litologia lithology numer
próbki sample number dr zewa i kr zewy trees and shrubs Anal. K. Szczepanek roœliny zielne herbs
mu³ek ze szcz¹tkami organicznymi mud with organic remains
Pinus
sylvestris
Pinus
cembra
Larix Alnus Salix Apiaceae Artemisia Chenopodiaceae Brassicaceae Poaceae Car Plantago
yophyllaceae
Rosaceae Ranunculaceae
undiff
.
Cyperaceae
Asteroideae Cichorioideae Filipendula Thalictrum Pediastrum
Picea Betula Sphagnum Potamogeton
t. Juniperus 2 3 4 5 6 1
Ryc. 5. Procentowy diagram py³kowy profilu £ukawiec £k V/2 (2003) Fig. 5. Percentage pollen diagram from £ukawiec £k V/2 (2003)
530 550 1 2 3 4 5 6 7 8 > 38500 10% g³êbokoœæ [cm] depth [cm]
litologia lithology daty
radiowêglowe BP 14C conv . dates BP numer próbki sample number dr zewa i kr zewy trees and shrubs roœliny zielne herbs ¿wir z piaskiem gravel with sand
mu³ek torfiasty
peaty mud mu³ekmud
mu³ek ze szcz¹tkami organicznymi mud with organic remains
Anal. K. Szczepanek Pinus sylvestris Pinus cembra Larix Alnus viridis
Salix Artemisia Helianthemum Plantago Polygonum
bistorta/viviparu
m
Apiaceae Chenopodiaceae Brassicaceae Poaceae Car
yophyllaceae Rosaceae Ranunculaceae Cyperaceae Asteroideae Betula nana t. Potamogeton t.
Myriophyllum Pediastrum Varia Bryales
Ryc. 3. Procentowy diagram py³kowy profilu £ukawiec I (2001) Fig. 3. Percentage pollen diagram from £ukawiec I (2001)
próbek oznaczono symbolami: £ukawiec I (Gêbica i in. 2002) i £ukawiec £k V/1, £k V/2, £k V/3 sp¹g (ryc. 2–6). Z warstw sp¹gowych mu³ków w profilach £ukawiec I i £u-kawiec £k V/3 sp¹g pobrano tak¿e po jednej próbce
osa-dów, ka¿da objêtoœci ok. 1000 cm3, z których wydobyto
i oznaczono makroskopowe szcz¹tki roœlin (tab. 1). W analizach py³kowych stosowano standardowe meto-dy przygotowania próbek do analiz mikroskopowych, tj. dzia³anie KOH, HF i acetolizê Erdtmana. Z sumy, na której oparto obliczenia procentowe, wy³¹czono py³ek roœlin wodnych i zarodniki roœlin zarodnikowych oraz py³ek turzycowatych (Cyperaceae), jako niew¹tpliwie element lokalny. Spoœród taksonów przedstawionych na diagra-mach py³kowych tylko w próbce £ukawiec I obserwowano du¿o zarodników mchów brunatnych (Bryales). W pozo-sta³ych próbkach zarodniki mchów brunatnych wystêpo-wa³y sporadycznie.
Charakterystyka roœlinnoœci
Wszystkie cztery diagramy py³kowe przedstawiaj¹ce wyniki analiz palinologicznych (ryc. 3–6) charakteryzuje niski (<50%) stosunek procentowy py³ku drzew i krzewów (AP) do py³ku roœlin zielnych (NAP). Na podstawie tego stosunku mo¿na przyj¹æ, ¿e diagramy reprezentuj¹ roœlin-noœæ zró¿nicowan¹ na zbiorowiska z udzia³em
roœlin krzewiastych (Betula nana, Alnus viridis, krzewiaste gatunki Salix) i zbiorowiska bylin, zw³aszcza z dominuj¹cymi trawami (Gramine-ae) i turzycami (Cyperace(Gramine-ae). W mniejszych lub wiêkszych fragmentach lasotundry wystê-powa³y: sosna zwyczajna (Pinus sylvestris), limba (Pinus cembra), drzewiaste brzozy (Betula alba), modrzew (Larix). Mo¿e tak¿e œwierk (Picea abies) i olsza (Alnus prawdopo-dobnie A. incana). Nieliczne ziarna py³ku lipy (Tilia), wi¹zu (Ulmus), leszczyny (Corylus) s¹ zapewne przetransportowanym z daleka zanie-czyszczeniem lub py³kiem z wtórnego z³o¿a. Drzewa najprawdopodobniej ros³y blisko, s¹ to bowiem taksony o zró¿nicowanej skali wyma-gañ ekologicznych. Ich wystêpowanie w
okre-sie reprezentowanym przez profile py³kowe w Karpatach i na bezpoœrednim przedpolu, a zw³aszcza w dolinach wiê-kszych rzek, dokumentuj¹ wyniki znacznej ju¿ liczby badañ (np. Mamakowa & Œrodoñ, 1977; Starkel, 1988; Mamakowa i in., 1997; Gêbica i in., 1998). Tym samym obraz roœlinnoœci lokalnej odpowiada w znacznym stopniu stosunkom regionalnym. Sta³o siê to podstaw¹ wykreœlenia polarnej granicy drzew w Karpatach i Sudetach oraz na ich przedpolach (Mamakowa & Œrodoñ, 1977; Starkel, 1988). Wyniki analiz py³kowych z £ukawca potwierdzaj¹ obec-noœæ drzew na przedpolu Karpat, w okolicach Rzeszowa.
Ziarna py³ku roœlin zielnych przewy¿szaj¹ w analizo-wanych diagramach py³kowych 50% ogólnej sumy ziaren py³ku. Dominuj¹cymi roœlinami zielnymi by³y trawy (Poaceae = Gramineae) i turzycowate (Cyperaceae), tj. najprawdopodobniej taksony rosn¹ce na siedliskach pod-mok³ych lub brzegach p³ytkich zbiorników wodnych.
Sk³ad florystyczny roœlin zielnych w diagramach
py³kowych mo¿na jednak uznaæ za wskaŸnik du¿ego zró¿-nicowania siedlisk i zbiorowisk roœlinnoœci zielnej. Tra-wom i turzycom towarzyszyli mniej liczni przedstawiciele takich rodzin, jak Asteraceae, Apiaceae, Brassicaceae, Ranunculaceae, Rosaceae. Siedliska œrednio wilgotne i suche zasiedla³y zielne roœliny heliofilne i kserotermiczne, takie jak Artemisia, Helianthemum, Selaginella selaginoides,
Tab. 1. Lista roœlin oznaczonych na podstawie szcz¹tków makroskopowych pochodz¹cych z osadów pleniglacjalnych zlodowacenia wis³y w £ukawcu (dolina Wis³oka); n — nasienie, o — owoc
Table 1. List of plants identified based on macrofossils originated from Pleniglacial Vistulian deposits at £ukawiec (Wis³ok River valley); n — seed, o — fruit Lp. No Nazwa roœliny Taxon Rodzaj szcz¹tka Macrofossils £ukawiec I £ukawiecV 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. Batrachium sp. Betula alba Betula nana Caltha palustris Carex sp. div. Myriophyllum spicatum Potamogeton filiformis Zannichellia palustris o o o n o o o o + -+ + + + + + + + -+ + + + g³êbokoœæ [cm] depth [cm]
litologia lithology numer
próbki sample number dr zewa i kr zewy trees and shrubs roœliny zielne herbs 626 637 10% Anal. K. Szczepanek mu³ek ze szcz¹tkami organicznymi
mud with organic remains 2 3 4 5 1 Pinus sylvestris Pinus cembra
Larix Alnus Salix Apiaceae Artemisia Chenopodiaceae Poaceae Brassicaceae Car
yophyllaceae
Rosaceae
Ranunculaceae
undiff.
Cyperaceae
Asteroideae Cichorioideae Filipendula Thalictrum Pediastrum
Picea Sparganium
t.
Potamogeton
t.
Juniperus Helianthemum Polygonum Sphagnum
bistorta/viviparu m Betula nana t. Myriophyllum Knautia ar vensis Ephedra fragilis t. Betula undiff. Cor ylus Selaginella selaginoides V aleriana Ericaceae Ulmus Saxifraga hirculus cf. Polygonum persicaria t.
Ryc. 6. Procentowy diagram py³kowy profilu £ukawiec £k V/3 sp¹g (2003) Fig. 6. Percentage pollen diagram from £ukawiec £k V/3 bottom (2003)
Plantago, a tak¿e taksony z rodzin Caryophyllaceae, Apia-ceae, Asteraceae.
W górnych czêœciach wszystkich czterech diagramów py³kowych konsekwentnie wzrastaj¹ udzia³y py³ku Arte-misia, co zdaje siê wskazywaæ na narastaj¹c¹ tendencjê do kontynentalizacji klimatu. Wiêksze wartoœci py³ku Cheno-podiaceae w diagramach py³kowych stropowych próbek równie¿ potwierdzaj¹ tê tendencjê.
Makroskopowe szcz¹tki roœlin (tab. 1) nale¿¹ prawie wy³¹cznie do roœlin wodnych (z wyj¹tkiem Betula alba, Betula nana, Caltha palustris). Obecnoœæ niezbyt licznych ziaren py³ku roœlin wodnych oraz cenobiów glonów z ro-dzaju Pediastrum dowodzi istnienia zbiorników wodnych w czasie odk³adania badanych osadów. Oznaczone taksony to prawie wy³¹cznie roœliny klimatu umiarkowanie ch³odnego, borealnego.
Na podstawie diagramów py³kowych mo¿na wniosko-waæ, ¿e warunki, w których rozwija³a siê roœlinnoœæ, by³y w du¿ym stopniu zbli¿one, oraz ¿e w niewielkim stopniu zachodzi³a sukcesja roœlinnoœci i zmiany klimatu. Jedynie wzrost udzia³ów py³ku Artemisia i w mniejszym stopniu
Chenopodiaceae w górnych poziomach diagramów
py³kowych mo¿e wskazywaæ na narastaj¹c¹ kontynentali-zacjê klimatu.
Podsumowanie
Akumulacja opisanych osadów przebiega³a na równi-nie aluwialnej. Osady organiczne stanowi¹ wype³równi-nienia p³ytkich paleokoryt lub jeziorek termokrasowych. Wystê-puj¹ce w tych osadach struktury deformacyjne (diapiry ¿wirowe i fa³dy o amplitudzie dochodz¹cej do 1 m) repre-zentuj¹ struktury inwolucyjne powsta³e najprawdopodob-niej wskutek niestatecznego warstwowania gêstoœciowego. Badania tych struktur s¹ w toku i bêd¹ one stanowiæ oddzielne opracowanie.
Wystêpowanie facji starorzeczy lub wype³nieñ
zbiorni-ków termokrasowych oraz zaburzeñ inwolucyjnych
warstw piaszczystych i ¿wirowych sugeruje œrodowisko podmok³ej tundry peryglacjalnej z systemem b³¹dz¹cych koryt (roztokowo-anastomozuj¹cych).
Wyniki analizy paleobotanicznej dokumentuj¹ wystê-powanie na tym terenie zbiorowisk roœlinnoœci lasostepu (lasotundry). Diagramy py³kowe w niewielkim stopniu zdaj¹ siê rejestrowaæ sukcesjê roœlinnoœci, a tym samym zmiany klimatyczne. Najbardziej konsekwentnie wzrastaj¹ w górnych czêœciach diagramów udzia³y py³ku Artemisia, co mo¿e byæ podstaw¹ wnioskowania o kontynentalizacji klimatu. Prawdopodobna wydaje siê równie¿ interpretacja, ¿e wzrost roœlin zielnych w stropowej partii diagramów jest zwi¹zany z lokalnym osuszeniem siedlisk, spowodo-wanym wciêciem koryta (lub koryt) lub jego oddaleniem od miejsca, sk¹d pochodz¹ analizowane próbki. Sk³ad roœlin-noœci wskazuje, ¿e osady by³y deponowane w ch³odnym kli-macie o charakterze borealnym, a wyniki datowañ, ¿e wydarzy³o siê to w m³odszej czêœci interpleniglacja³u zlo-dowacenia wis³y, podczas interstadia³ów hengelo-dene-kamp.
Wystêpowanie w profilu kilku nadleg³ych warstw osa-dów organicznych i piaszczystych jest wynikiem piono-wych wahañ koryta i zmian facjalnych osadów. Jak wykaza³y wyniki badañ paleobotanicznych nie musi to byæ odbiciem rytmicznych (ciep³ych i ch³odnych) wahañ kli-matu dokumentowanych w profilach rzek zachodniej Europy (Behre & van der Plicht, 1992; van der Hammen, 1995).
Literatura
BEHRE K.E. & van der PLICHT J. 1992 — Towards an absolute chro-nology for the last glacial period in Europe: radiocarbon dates from Oerel, northern Germany. Vegetation History and Archeobotany, 1, 2: 111–117.
FRIEDBERG W. 1903 — Atlas Geologiczny Galicji. Tekst do zesz. szesnastego: ark. Rudnik i Rani¿ów, Ropczyce i Dêbica, Rzeszów i £añcut. Sprawozdanie Komis. Fizjogr. PAU.
GÊBICA P. 2004 — Przebieg akumulacji rzecznej w górnym vistulia-nie w Kotlivistulia-nie Sandomierskiej. Pr. Geogr. Inst. Geogr. Przestrz. Zagosp. PAN, 193: 1–229.
GÊBICA P., BLUSZCZ A., PAZDUR A. & SZCZEPANEK K. 2002 — Chronostratigraphy of Late Pleistocene fluvial deposits in the Wis³ok river valley between Rzeszów and £añcut, South Poland. Geochrono-metria, 21: 119–128.
GÊBICA P. & SUPERSON J. 2003 — Vistulian and Holocene evolu-tion of the Wis³ok river in the northern margin of the sub-Carpathian trough [In:] Kotarba A. (ed.) Holocene and Late Vistulian Paleogeogra-phy and Paleohydrology. Pr. Geogr. Inst. Geogr. Przestrz. Zagosp. PAN, 189: 209–223.
GÊBICA P., SZCZEPANEK K., PAZDUR A. & SAÑKO A.F. 1998 — Vistulian terrace with loess cover in the Vistula valley near Nowe Brze-sko (southern Poland). Biul. Peryg., 37: 81–99.
JAHN A. 1957 — Przyczynki do znajomoœci teras karpackich. Czas. Geogr., 28, 2: 171–185.
LASKOWSKA-WYSOCZAÑSKA W. 1971 — Stratygrafia czwarto-rzêdu i paleogeomorfologia Niziny Sandomierskiej i Przedgórza Kar-pat rejonu rzeszowskiego. Stud. Geol. Pol., 34: 1–109.
LINDNER L. 2001. — Problem wieku i zasiêgu l¹dolodów skandy-nawskich u brzegu polskich Karpat. Prz. Geol., 49, 9: 819–821. MAMAKOWA K., STARKEL L., BORATYN J. & BRUD S. 1997 — Stratigraphy of the Vistulian alluvial fills in the Wis³oka valley north of Dêbica. Stud. Geomorph. Carpatho-Balcan, 31: 83–99.
MAMAKOWA K. & ŒRODOÑ A. 1977 — O pleniglacjalnej florze z Nowej Huty i osadach czwartorzêdu doliny Wis³y pod Krakowem. Rocz. Pol. Tow. Geol., 47, 4: 485–511.
MOJSKI J.E. 1999 — Drobne jednostki stratygraficzne piêtra wis³y w obszarze peryba³tyckim. Prz. Geol., 47, 3: 247–254.
STARKEL l. 1972 — Kotlina Sandomierska, [W:] Klimaszewski M. (red.) Geomorfologia Polski, t. 1. PWN, Warszawa: 138–166. STARKEL L. 1980 — Stratigraphy and chronology of the Vistulian in the Polish Carpathians and in the Subcarpathian Basins. Quatern. Stud., 2: 121–135.
STARKEL L. 1988 — Paleogeography of the periglacial zone Poland during the maximum advance of the Vistulian ice sheet. Geogr. Pol., 55: 151–163.
van der HAMMEN T. 1995 — The Dinkel valley revisited: Pleniglacial stratigraphy of the eastern Netherlands and global climatic change. [In:] Hermgreen G.F.W. & van der Valk L. (ed.) Neogene and Quaternary Palaeoecology: a farewell to Waldo H. Zagwijn. Mededelingen Rijks Geologische Dienst, 52, 1-2: 343–355.
WÓJCIK A., MALATA T. & SZCZEPANEK K. 1999 — Problem wie-ku plejstoceñskich teras piaszczystych w dolinie Sanu przy ujœciu Wis³oka [W:] Czwartorzêd wschodniej czêœci Kotliny Sandomierskiej. VI Konferencja stratygrafii plejstocenu Polski, Czudec, 31.08–4.09 1999: 115—117.
Praca wp³ynê³a do redakcji 11.10.2006 r. Akceptowano do druku 13.4.2007 r.
