Anna Kijewska
Bułgarskie błędy ortogaficzne w
języku polskim i ich podłoże
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 12,
69-80
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K SZTA ŁC EN IE PO LO NISTY CZNE CU DZOZIEM CÓ W 12, 2002
A n n a K ijew ska
B U Ł G A R S K IE B Ł Ę D Y O R T O G R A F IC Z N E W J Ę Z Y K U P O L S K IM I IC H P O D Ł O Ż E
K a ż d e g o ro k u w S tu d iu m J ę z y k a P o lsk ieg o d la C u d z o z ie m c ó w p rz y U n iw e rsy tec ie Ł ó d z k im w ielu m ło d y c h lu d z i z całeg o ś w ia ta ro z p o c z y n a n a u k ę ję z y k a p o lsk ieg o . W zależn o ści o d sw o ich w cześn iejszy ch d o św ia d c z e ń g lo tto d y d a k ty c z n y c h w z ak resie n a u k i te g o ję z y k a , u c zęszczają n a z ajęcia o d b y w a ją c e się w S tu d iu m p rz e z m ie s ią c w r a m a c h t a k z w a n e j sesji o rien tacy jn ej, w tra k c ie k tó re j ocenie p o d d a w a n e są ich u m ie ję tn o śc i języ k o w e lu b p rz e z c ały ro k a k ad e m ic k i (o d p a ź d z ie rn ik a d o czerw ca). R o k ro c z n ie w g ro n ie o b co języ czn y ch s tu d e n tó w S tu d iu m p rz e b y w a k ilk u s tu d e n tó w z B u łg arii - w y b ra n e ty p y b łę d ó w , p o p e łn ia n e p rz e z n ich w ję z y k u p o lsk im , s ta n o w ią p rz e d m io t o p is u n in iejszego a rty k u łu 1.
M a te ria ł w y k o rz y sta n y d o n a p is a n ia teg o a rty k u łu p o c h o d z i z p is e m n y c h p r a c e g z a m in a c y jn y c h B u łg a ró w , s tu d iu ją c y c h w S tu d iu m J ę z y k a P o ls k ie g o d la C u d z o z ie m c ó w U Ł o d p a ź d z ie r n ik a 1994 d o c z e rw c a 1999 r. O g ó łe m p r z e a n a liz o w a n y c h z o s ta ło 57 p is e m n y c h p r a c e g z a m i n a cy jn y ch , p rz y czym n ależy z azn aczy ć, że p o z io m ję z y k o w y B u łg a ró w nie b y ł je d n a k o w y . P o ch o d z ili o n i z ap e w n e z ró ż n y c h śro d o w isk i ró ż n y c h części B u łg arii, o d m ie n n e były też ich z a in te re s o w a n ia i m o ty w a c ja d o n a u k i ję z y k a p o lsk ie g o . N ie k tó rz y m ie li ju ż w cześniej k o n ta k t z ję z y k ie m p o ls k im , n a p rz y k ła d d zieci z m a łż e ń s tw p o ls k o -b u łg a rs k ic h , in n i r o z p o c z y n a li n a u k ę ję z y k a p o lsk ie g o o d p o d s ta w . N ie b e z z n a c z e n ia p o z o s ta ją ró w n ie ż in d y w id u a ln e zd o ln o śc i u c ze n ia się k a ż d e g o z u c z n ió w o ra z ich w cześniejsze d o św iad c z en ia g lo tto d y d a k ty c z n e w z ak resie in n y c h języ k ó w .
1 Niniejszy artykuł stanowi uzupełnienie referatu Bułgarskie interferencje fo n etyczn e w języ k u polskim a błąd glottodydaktyczny (na materiale p rac pisemnych studentów bułgarskich), zaprezentowanego na konferencji odbywającej się w dniach 14. 09. - 16. 09.2000 w Cieszynie. W referacie tym om ówione zostały między innymi błędy w zakresie dystrybucji spółgłosek miękkich i samogłosek nosowych.
7 0
Jęz y k i p o lsk i i b u łg a rsk i są ję z y k a m i b lisk im i gen ety czn ie - o b a n a le ż ą d o g ru p y ję z y k ó w s ło w ia ń s k ic h , p rz y czy m p o ls k i n a le ży d o o d ła m u zac h o d n ie g o , zaś b u łg a rsk i - d o p o łu d n io w e g o . P o m im o p o k re w ie ń stw a g en ety czn eg o , ję z y k i te są o d rę b n e ty p o lo g ic z n ie . Jęz y k b u łg a rs k i - w ra z z m a c e d o ń s k im - ja k o je d y n e w śró d ję z y k ó w sło w iań sk ic h cec h u je d a le k o p o su n ię ty a n ality cy z m , co d ecy d u je o ich p rz y n a le żn o śc i d o b a łk a ń sk ie j ligi jęz y k o w e j. W tra k c ie n a u k i ję z y k a p o lsk ie g o B u łg arzy p o p e łn ia ją w iele b łę d ó w n a w szy stk ich p ła sz c z y zn a c h ję z y k a.
P o d s ta w o w ą fu n k c ją ję z y k a je s t fu n k c ja k o m u n ik a ty w n a i n a n ią k ła d z ie się n a c isk w p ro c e sie g lo tto d y d a k ty c z n y m . M o ż n a m ó w ić i p isa ć w ję z y k u o b c y m p o p e łn ia ją c b łęd y , a m im o to b yć ro z u m ia n y m . S y tu a q a p o słu g iw an ia się ję z y k iem o b cy m p o d ty m w zg lęd em n ie je s t zatem a n a lo g ic z n a d o p o ro z u m ie w a n ia się w ję z y k u ojczy sty m . K o n ie c z n e je s t w ięc d o k o n a n ie p o d z ia łu b łę d ó w ję z y k o w y c h n a d w ie k ate g o rie : b łę d y ję z y k o w e p o p e łn ia n e w ję z y k u o jczy sty m p rzez ro d z im y c h u ż y tk o w n ik ó w te g o ję z y k a o r a z tzw . b łę d y g lo tto d y d a k ty c z n e , p o p e łn ia n e w d a n y m ję z y k u p rz e z c u d zo z ie m c ó w . T e d w a ty p y b łę d ó w n ależy tra k to w a ć z u p ełn ie o d d z ie ln ie, m im o iż d o ty c z ą te g o sam eg o ję z y k a.
O b o k p o ję c ia b łę d u g lo tto d y d a k ty c z n e g o p o ja w ia się w g lo tto d y d a k ty c e ściśle z n im zw iąz a n e p o jęcie n o rm y g lo tto d y d a k ty c z n e j2. W o d ró ż n ie n iu o d n o rm y językow ej, ro z u m ia n e j ja k o „ zb ió r ty ch elem en tó w system u języ k o w eg o [...], k tó r e s ą w p ew n y m o k re sie u z n a n e p rz e z ja k ą ś sp o łec z n o ść [...] z a w zo rc o w e , p o p ra w n e a lb o co n a jm n ie j d o p u sz c z a ln e ” 3, n o r m a g lo tto d y d a k - ty c z n a d o ty c z y ty c h u ż y tk o w n ik ó w d a n e g o ję z y k a, d la k tó ry c h je s t o n ję z y k iem o b c y m (w o p isy w an y m tu p rz y p a d k u c h o d z i o B u łg a ró w p o słu g u ją cy c h się ję z y k iem p o ls k im )4.
Z u w ag i n a fa k t, iż p ro c e s p rz y sw a ja n ia ję z y k a o b c eg o o b e jm u je w iele eta p ó w , w ra m a c h analizy lapsologicznej należy d o k o n a ć p rzeg ląd u w szystkich ty c h e ta p ó w p o ś re d n ic h , u s ta la ją c c h a ra k te r y sty c z n ą d la k a ż d e g o z n ic h k o n fig u ra c ję b łęd ó w . D la k a ż d e g o w y z n ac z o n eg o p rz e z ta k ą k o n fig u ra c ję e ta p u istnieje o d rę b n a n o rm a g lo tto d y d ak ty czn a - p o d staw o w y m jej w ym ogiem
2 W artykule nie zajmowano się stosunkiem miedzy normą glottodydaktyczną a norm ą językową, obowiązującą Polaków. Definicję normy glottodydaktycznej podano za L. S i k o r s k i m (A naliza błędów językow ych obcokrajowców i j e j implikacje lingwistyczno - dydaktyczne dla nauczania ję z y k a polskiego ja k o obcego, Łódź 1981) oraz za K. C h o m i c z - J u n g (N orm a glottodydaktyczna i j e j rola w procesie glottodydaktycznym , „Przegląd G lottodydaktyczny” , t. 11, 1990, s. 21-38).
3 N ow y słownik poprawnej polszczyzny PW N, red. A. Markowski, Warszawa 1999, s. 1701. 4 Pojęcie norm y glottodydaktycznej, podobnie jak pojęcie błędu glottodydaktycznego, stanowi jeden z podstawow ych elem entów siatki pojęciowej dydaktyki język ów obcych. M etodyka nauczania języka polskiego jako obcego oraz m etodyka nauczania języka polskiego jako ojczystego to dziedziny dotyczące tego samego języka, niemniej każda z nich interesuje się odmiennym aspektem tego języka.
Bułgarskie Wędy ortograficzne w j. polskim 71
je st a k c e p to w a ln o ść (a k c ep tab iln o ść )5. Z g o d n ie z ta k im założeniem w y p o w ied ź u c zn ia z aw ie ra ją c a b łędy m o ż e być u z n a n a za a k c e p to w a ln ą , b o w ie m d o n a ru s z e n ia n o rm y g lo tto d y d a k ty c z n e j d o c h o d z i d o p ie ro w ó w czas, g d y „ w y p o w ie d ze n ie p rz e sta je być je d n o z n a c z n ie k o m u n ik a ty w n e ” 6. N o r m a g lo t- t o d y d a k ty c z n a je s t d y n a m ic z n a , u le g a z m ia n ie w czasie w ra z z n a b y w a n ie m p rz e z u c z n ia k o le jn y c h sp ra w n o ś c i w z a k re s ie p o s łu g iw a n ia się d a n y m ję z y k iem ob cy m .
A n a liz a w sz y stk ic h b łę d ó w i ic h k la sy fik a cja p o z w o liła stw ierd zić, iż w pierw szy m sem e strz e d o m in u ją b łęd y n ie ro z ró ż n ia n ia e le m e n tó w ję z y k a o b c eg o (sa m o g ło sk i n o so w e , n ie k tó re p rz y p a d k i m ie s z a n ia / i /, m ie sza n ie g ło sek ciszący ch , szu m iący ch i sy czący ch ) i w p ro w a d z a n ia z a s a d z ję z y k a ojczy steg o (d y s try b u c ja sp ó łg ło se k m ię k k ic h o ra z / i l). W d ru g im sem estrze b łę d y tej g ru p y p o ja w ia ją się zn ac z n ie rz a d ziej, p rz e w a ż a ją n a to m ia s t b łęd y n a d m ie rn e j g en eralizacji (z b y t szero k ie z a sto so w a n ie z asa d ję z y k a p o lsk ie g o ) lu b h ip e rp o p ra w n o ś c i (z b y t ry g o ry sty c z n e u n ik a n ie zb ie żn o śc i z ję z y k iem o jczy sty m ).
W sz y s tk ie s p o ś r ó d o m ó w io n y c h w a rty k u le b łę d ó w z a o b s e rw o w a n e zo sta ły w te k sta c h p isan y c h . P ie rw sz ą g ru p ę s ta n o w ią b łę d y p o w s ta łe n a s k u te k in te rferen c ji g raficzn y ch z ję z y k a b u łg a rsk ie g o : p o d s ta w o w y m p r o b le m e m , j a k i n a p o ty k a ją B u łg a rz y w tra k c ie o p a n o w y w a n ia s p ra w n o ś c i p is a n ia w ję z y k u p o lsk im , je s t w p ro w a d z e n ie n o w e g o s y ste m u g ra fic z n e g o - ła c in k i (w ra z z g ra fe m a m i o z n ac z a jąc y m i sp ecy ficzn e g ło sk i p o lsk ie ). In te rfe re n c je g rafic z n e s ta n o w ią je d n a k zjaw isk o m a rg in a ln e w s to s u n k u d o p o z o sta ły c h błęd ó w .
Z o d m ie n n o ś c ią sy ste m ó w g ra fic z n y c h w ią że się in n e z ja w isk o : w ję z y k u p o lsk im w y stę p u ją g ło sk i (i o z n a c z a ją c e je g ra fe m y ) o b c e b u łg a rs k ie m u sy stem o w i fo n e ty c z n em u . R o zb ież n o ści p o m ię d z y sy ste m a m i fo n e ty c z n y m i o b u ję z y k ó w p r o w a d z ą d o p o w s ta w a n ia w ie lu b łę d ó w n a p ła sz c z y ź n ie fo n e ty c z n ej, z k tó ry c h w ięk szo ść p rz e n o sz o n a je s t ró w n ie ż n a p ła sz c z y zn ę g rafic z n ą . W śró d b łę d ó w o rto g ra fic z n y c h o p o d ło ż u fo n e ty c z n y m w y ró ż n ić m o ż n a z a te m b łę d y p o w sta łe n a s k u te k in te rferen c ji z e w n ę trz n e j (z ję z y k a b u łg a rs k ie g o n a p o lsk i, n p . b łęd y w d y stry b u c ji sa m o g ło sk i y , k t ó r a n ie w y stęp u je w ję z y k u b u łg a rsk im ) o ra z b łęd y sta n o w ią c e e fe k t in te rfe re n c ji w ew n ętrzn ej (n a p rz y k ła d in te rferen c ja w y m o w y polskiej n a p o ls k ą piso w n ię).
s Termin ‘akceptowalny’ oraz utworzony od niego derywat ‘akceptowalność’ są dziś powszechnie stosowane w glottodydaktyce. W prowadzony został przez N oam a Chom sky’ego dla oznaczenia wypowiedzi „całkowicie zrozumiałej dla rodzim ego użytkow nika języka” (A. S z u l c , Słownik dydaktyki języ k ó w obcych, Warszawa 1997, s. 13). Termin ten wprowadzono za L. Sikorskim.
Ö L. S i k o r s k i Analiza błędów językow ych obcokrajowców i j e j implikacje lingwistyczno- •dydaktyczne dla nauczania ję z y k a polskiego ja k o obcego (na materiale uczniów niemieckich) (rozprawa doktorska), Łódź 1981.
7 2
D o b łę d ó w o rto g ra fic z n y c h n a le żą ró w n ie ż b łęd y p o w sta łe w zw iąz k u z k o n w e n c jo n a ln o ś c ią p o lsk iej o rto g ra fii. P o d o b n ie j a k w p rz y p a d k u b łę d ó w o rto g ra fic z n y c h o p o d ło ż u fo n e ty c z n y m , ró w n ie ż tu ta j m a m y d o c zy n ien ia z in te rfe re n c ją z e w n ę trz n ą i w e w n ę trzn ą . D o p o w sta w a n ia b łę d ó w te g o ty p u p ro w a d z i n ie z n a jo m o ść p o lsk ic h z asa d h isto ry c z n y ch (b łę d y w z ak resie u ż y c ia u/ó , ż /r z , h /ch ) i k o n w e n c jo n a ln y c h (b łęd y p iso w n i łączn e j/ro z d z ie ln ej p a rty k u ły — by i nie o ra z p is o w n ia w y ra z ó w w ie lk ą /m a łą lite rą ), a ta k ż e in te rfe re n c ja ty c h ż e z a s a d z ję z y k a b u łg a rsk ie g o n a ję z y k p o lsk i.
W iele b łę d ó w n a le żą c y ch d o tej g ru p y w łaściw ych je s t ró w n ie ż ro d z im y m u ż y tk o w n ik o m ję z y k a p o lsk ie g o , p o d o b n ie j a k zjaw isk o p rz e n o sz e n ia n a p ism o n a w y k ó w a rty k u la c y jn y c h w z ak resie u p o d o b n ie ń p o d w zg lęd em dźw ięczn o ści (b łę d ó w o rto g ra fic z n y c h , p o w sta ły c h n a p o d ło ż u fo n e ty c z n y m ).
INTERFERENC JE G RAFICZNE (TZW . SK O JA RZ ENIA LITEROW E)
Języki p o lsk i i b u łg a rsk i p o słu g u ją się o d m ien n y m i system am i graficzn y m i1 - b u łg a rs k i p o słu g u je się g ra ż d a n k ą , p o lsk i - ła c in k ą , p rz y czy m o b y d w a ję z y k i w zb o g aciły w y k o rz y sty w a n e p rz e z siebie sy stem y g rafic z n e o g ra fe m y
o z n a c z a ją c e im ty lk o w łaściw e głoski. Łacinka Odpowiednik głoskowy Cyrylica Odpowiednik głoskowy b b Ь v с с c s 8 g 8 d m m m t P P P r u u u 1 У У y u
W p rz e a n a liz o w a n y c h p rz e z a u to ra p ra c a c h sp o ra d y c z n ie p o ja w ia ły się z a ró w n o litery w y stęp u ją c e ty lk o w a lfab ecie cyry lick im , j a k i ta k ie , k tó re w o b u sy ste m a c h g raficzn y ch m a ją id e n ty c z n ą fo rm ę, p o s ia d a ją je d n a k r ó ż n e o d n ie sien ia g ło sk o w e 8:
N a leż y p o d k re ślić , że z ja w isk o in te rferen c ji g ra fic z n y c h je s t zjaw isk iem m a rg in a ln y m , b o s p o śró d w szy stk ich sk lasy fik o w a n y c h i o p is a n y c h p rz e z
1 Rozważania nad przyczynami tej odm ienności nie mieszczą się w ramach określonych przez temat niniejszej pracy.
8 T. L e w a s z k i e w i c z , L. S i k o r s k i Rosyjskie interferencje graficzne w nauczaniu ję z y k a polskiego ja k o obcego. [w:] Studia Rossics Posnaniertsia, Poznań 1980, z. 14, s. 192.
Bułgarskie błędy ortograficzne w j. polskim 7 3
a u to ra p ra c y b łę d ó w ty lk o k ilk a n a śc ie n ależy d o tej w łaśn ie g ru p y 5. M im o to b łęd y te g o ty p u n a le ży zw alczać, p ro w a d z ić m o g ą b o w ie m d o z a b u r z e ń w k o m u n ik a c ji ję z y k o w e j10.
B łąd p o le g a jąc y n a z a p isa n iu y z a m ia s t u p o ja w ił się 6 ra z y , z czego 4 ra z y w p isem n y ch p ra c a c h k o ń c o w y ch : na c a ły m w yb rzeży (n a w y b rz e żu );
pro b lem n a rzucania je d n o lite g o sp o so b y m yślen ia (sp o só b m y śle n ia); w y k o r z y stanie p ien ią d za do z a k u p y w p r zy sz ło ś c i (d o z a k u p u ); p r z y s to le siedziało pięć c io te k i czterech w yjkó w (cz te re ch w u jk ó w ); c zło w ie k się c zyje... (czuje
się); sch e m a ty czn e działanie c en zy ry (cenzury).
T r z y k r o tn ie p o ja w iło się g z a m ia s t d (co ciek aw e, ty lk o w p ra c a c h k o ń co w y ch ): g la te g o (d la te g o ); m e to g a (m e to d a ); p ie n ią d z j e s t m ie rn ik ie m
ilości g lu g u (d łu g u ).
B łąd p o le g a jąc y n a z a p isa n iu с z a m ia s t s p o ja w ił się d w u k ro tn ie , ra z w p ra c y sem estralnej i r a z w p ra c y końcow ej: b ez k o n cu lta cji (bez k o n su ltacji);
j a po jech a łem do P o lc k i a u tobusem (d o P o lsk i).
T y lk o r a z p o ja w iło się p z a m ia st r: ta kie p a liw a j a k p o p ę n a w to w ą *
i inne11 (ro p ę n a fto w ą ). R ó w n ież ra z w y stąp ił b łą d , p o le g a jąc y n a z a p isa n iu з z a m ia s t z. Ьез trudu z n a le źli p o k ó j (bez tru d u ) . W n ie k tó ry c h p ra c a c h
k o n sek w e n tn ie zap isy w a n o к z a m ia st k (p o d c z as g d y w in n y c h n ie w y stęp o w a ło w cale), w zw iąz k u z czym b łą d te n u z n a ć m o ż n a za o so b n icz y . P o d w p ły w em in te rferen c ji z ac h o d z iły ró w n ie ż z m ia n y d w u sto p n io w e , p o le g a jąc e n a s k o ja rz e n iu p o lsk ie g o z n a k u z b u łg a rs k im , a n a s tę p n ie sk o jarze n ie te g o ż z n a k u z in n y m p o ls k im (p ierw szy e ta p s k o ja r z e n ia o d b y w a się ze w zg lęd u n a fo rm ę, a d ru g i - ze w zg lęd u n a o d p o w ie d n ik g ło sk o w y ) lub o d w ro tn ie . W tra k c ie a n alizy p ra c s tw ierd zo n o ty lk o k ilk a p o je d y n c z y c h p rz y k ła d ó w te g o zja w isk a : d z a m ia s t g - w ed lu d e k s p e rtó w (w e d łu g );
u z a m ia s t y — sposób p rze żu w a n ia na m iętn o ści (p rze ż y w an ia ); s z a m ia s t с - u p ra szcza p ro se s w ym ia n y (p ro ces).
W y stą p ił ró w n ie ż p rz y p a d e k u ż y cia z n a k u g raficzn eg o o b c eg o z a ró w n o po lsk iem u , j a k i b u łg a rsk ie m u system ow i g raficzn em u . J e s t to w ięc p rz y p a d e k sp o rad y czn y , a p o ja w ił się w je d n e j z p ra c sem estraln y ch ; c h o d zi o c h o rw a c k i g rafem <f, s ta n o w ią c y o d p o w ie d n ik p o lsk ie g o d i. p r zy jd ź w cześn iej12.
9 Z uwagi na charakter materiału należy również wspom nieć o bardzo powszechnym w pierwszym semestrze nauki błędzie, polegającym na unikaniu grafemu I. W języku bułgarskim na oznaczenie fonem ów l i i stosuje się ten sam grafem л, który w pozycji przed sam ogłoską przednią oznacza /, natomiast we wszystkich innych pozycjach - l.
10 T. L e w a s z k i e w i c z , L. S i k o r s k i (op. cii.) opisali przypadki, w których interferencje graficzne doprowadziły u uczniów do zapamiętywania niepoprawnych form wyrazów w języku obcym. W niektórych spośród wymienionych w pracy wyTazów interferencja graficzna prowadzi do zmiany znaczenia wyrazu.
11 Znak oznacza niepoprawną formę, która w danym m om encie nie jest om awiana. 12 Ten błąd m ówi wiele o glottodydaktycznym doświadczeniu ucznia, który prawdopodobnie miał wcześniej do czynienia z językiem serbsko-chorwackim. U żyty przez niego znak to właściwie kontam inacja grafemów polskiego i chorwackiego.
7 4
BŁĘDY O RTO GRAFICZNE O P O D Ł O Ż U FO NETYC ZN YM
1. Z jaw isk o u p o d o b n ie ń p o d w zględem d źw ięczn o ści w y stęp u je z a ró w n o w w y m o w ie p o lsk iej, ja k i w b u łg a rsk ie j, c h o c ia ż w o b u ty c h ję z y k a c h rz ą d zi się o n o o d m ie n n y m i p ra w a m i. W o b u ję z y k a c h u p o d o b n ie n ia p o d w zględem d źw ięczn o ści d o p u sz c z a ln e s ą w w y m o w ie, a p rz e n o sz e n ie ich n a p is m o u z n a w a n e je s t z a b łą d . T u o m ó w io n e z o s ta n ą p o k r ó tc e b łę d y , p o le g a jąc e n a u p o d o b n ia n iu w o b rę b ie je d n e g o w y ra z u . B łędy te s ta n o w ią e fe k t in te rferen c ji w y m o w y u czn ió w b u łg a rs k ic h n a p ism o .
W ję z y k u b u łg a rsk im u p o d o b n ie n ia w e w n ą trzw y ra z o w e o d b y w a ją się p rz e w aż n ie w k ie ru n k u w steczn y m (asy m ilacja reg re sy w n a ), a w y ją te k o d tej z a sa d y stan o w i g ło s k a v13. W y stę p u ją c e p rz e d n ią sp ó łg ło sk i b ezd źw ięczn e n ie u d ź w ięc z n ia ją się, n a to m ia s t sa m a $ o s k a v u p o d a b n ia się p o d w zg lęd em dźw ięczn o ści d o g łoski, k tó r a j ą p o p rz e d z a (a sy m ila cja p ro g re s y w n a )14. A sy m ila c ja re g re sy w n a m o ż e p ro w a d z ić z a ró w n o d o u d źw ięc z n ie n ia, j a k i d o u b ezd źw ięczn ien ia. U bezd źw ięczn ien ie w e w n ą trz w y ra z u m o ż e z ac h o d z ić ró w n ie ż w sy lab ie n ie a k ce n to w a n ej.
B łąd p o le g a jąc y n a z a p isa n iu sp ó łg ło sk i bezdźw ięcznej z a m ia s t dźw ięcznej w w y głosie w y stąp ił w o b u s em e stra c h (w su m ie 5 b łęd ó w ): p o w ie c m u (p o w ied z); ró w n iesz bardzo w a żn e (ró w n ież); p r z y jć w cześniej (p rzy jd ź).
W o b y d w u s e m e s tra c h b łąd te n w y stąp ił ta k ż e w ś ró d g ło sie w y ra z u , w n ie a k c e n to w a n e j sylabie p rz e d sam o g ło sk ą : z ro b iły p o r z ą te k (p o rz ą d e k );
p o s zła z k o łe k o m do k in a (z k o le g ą ); pow odując w zrostu* k u rsu d o ła ro w eko
(k u rsu d o la ro w e g o ).
Z jaw isk o asym ilacji p ro g resy w n ej (* p rzy- > p s z y -) m ia ło m iejsce ty lk o w p ierw szy m sem estrze: za tsz y m a ly ta k só w k ę (z a trz y m a ły ); sied zisz p s z y tej
ław ce (p rz y ław ce); p s zy je c h a łe m do P o ls k i (p rz y je c h a łe m ). A s y m ila c ja
reg resy w n a w y stąp iła n a to m ia st ty lk o w d ru g im sem estrze: znaleść odpow iedź15 (znaleźć); p o d w is z k i ceń* (p o d w y ż k i cen); św iatczone u s łu g i (św iad czo n e).
W pierw szy m sem estrze z a n o to w a n o ty lk o d w a p rz y p a d k i u d źw ięczn ien ia, k tó r e n ależy p o tra k to w a ć ja k o in te rferen c ję fo rm y b u łg a rsk ie j (in te rfe re n c ja z e w n ę trz n a ): o sw o ich b lizk ic h (b u łg . б л и зь к ); b liz k o do m o rz a (b u łg . б л и зо ). W d ru g im sem estrze p o ja w iły się trz y p rz y p a d k i u d ź w ięc z n ie n ia, s ta n o w ią c e p ra w d o p o d o b n ie efe k t h ip e rp o p ra w n o śc i: s p rzę t m a g n eto w o n o w y (m a g n e to fo n o w y ); p o p ę * n a w to w ą (r o p ę n a f to w ą ) ; w r o k u p o b s z e d n im (w r o k u p o p rz e d n im )16.
13 T o samo zjawisko ma miejsce w M ałopolsce, patrz: B. O s t a s z e w s k a , J. T a m b o r , Fonetyka i fonologia współczesnego języ k a polskiego, Warszawa 2000, s. 65.
14 Д . Т и л к о в , Т. Б о я д ж и е в Българска фонетика, София 1977, s. 211. ls W ciągu czterech lat ta form a pojawiła się w II semestrze sześciokrotnie.
16 Pierwotnie nastąpiła asymilacja wsteczna *poprzedni > *popszedni; ostateczna forma błędna - pobszedni - stanowi efekt próby uniknięcia asymilacji.
Bułgarskie błędy ortograficzne w j. polskim 7 5
O g ó łem w c iąg u o śm iu sem e stró w w y stąp iło 27 p rz y p a d k ó w b łę d ó w u p o d o b n ie n ia p o d w zględem dźw ięczn o ści, z czeg o 22 b łę d y d o ty c z y ły u b e zd źw ięczn ien ia (sem estr I - 8 błęd ó w ; sem e str II - 14 b łę d ó w ), a ty lk o 5 b łę d ó w - u d ź w ięc z n ie n ia (se m estr 1 - 2 błędy; sem e str I I - 3 błęd y ). Z a ró w n o w p ierw szy m , j a k i w d ru g im sem e strz e w y stą p ił b łą d u b e z d ź w ię c z n ie n ia sp ó łg ło sk i w y g ło so w ej, c o tłu m a c z y ć n a le ż y in te rf e r e n c ją w y m o w y p o lsk ie j n a p iso w n ię (c h o ciaż sam m e c h a n iz m asy m ilacji w y stęp u je ró w n ie ż w ję z y k u b u łg a rs k im ). A sy m ila cja p ro g r e s y w n a w y stę p o w a ła ty lk o w p ierw szy m sem estrze n a u k i, p o d c za s k ie d y a sy m ilac ja reg resy w - n a - ty lk o w d ru g im (z a ró w n o w śró d g ło sie, j a k i w w ygłosie). B łą d u d ź w ięc z n ia n ia s ta n o w i zjaw isk o m a rg in a ln e , p rz y czy m b łę d y p o p e łn io n e w sem estrze p ierw szy m to in te rfe re n c ja fo rm y b u łg a rsk ie j (p o i. * b lisko
[ b l i z k o j - bu łg . б л и зо - in te rferen c ja z e w n ę trz n a ), zaś b łę d y p o p e łn io n e
w d ru g im sem e strz e w y n ik a ją z „ n a d m ie rn e j d b a ło ś c i” o o d s tę p s tw o o d z a s a d b u łg a rs k ic h (h ip e rp o p ra w n o ś ć ). W w y razie m a g n eto w o n o w y n a s tą p iła z a m ia n a f > w p rz e d s a m o g ło sk ą o; w w y razie n a w to w ą u c z e ń c h ciał u n ik n ą ć b ezdźw ięcznej g ru p y -ft-, d o k o n u ją c z a m ia n y f > w\ p o d o b n ie w w y ra zie p o b sze d n im d o p o w sta n ia b łę d u d o p ro w a d z iła p r ó b a u n ik n ię c ie a sy m i lacji w stec z n ej - w r a m a c h tej p r ó b y d o k o n a n o z a m ia n y g r u p y -p sz- n a -bsz-.
Z a le ż n o śc i m ię d z y m o w ą a p ism em , stan o w ią c e p o z o sta ło ś ć p o d a w n y c h p ro c e s a c h fo n e ty c z n y c h , m a ją m ie jsce z a r ó w n o w ję z y k u p o ls k im , j a k i w b u łg a rs k im , a p ro w a d z ą d o ro z b ie ż n o śc i m ię d z y p is o w n ią a w y m o w ą n ie ty lk o p o d w zg lęd em d ź w ię c z n o śc i\b e z d ź w ię c z n o śc i i je j lite ro w e g o o z n ac z a n ia.
2. B łędy w z ak resie uży cia ijj. W o rto g r a fii p o lsk ie j lite ra i m o ż e o z n ac z a ć n ie ty lk o g ło sk ę i lecz ró w n ie ż j , c zy też g ra fic z n e o z n ac z e n ie m ię k k o ści p o p rz e d z a ją c e j j ą sp ó łg ło sk i. W ie lo fu n k c y jn o ść lite ry i p rz y s p a r z a o b c o k ra jo w c o m w iele p ro b le m ó w , a b łęd y sp o w o d o w a n e ty m i p ro b le m a m i pojaw iły się z a r ó w n o w p ierw szy m , j a k i w d ru g im sem e strz e . W a n a liz o w an y ch p ra c a c h p o ja w ia ło się w iele b łę d ó w z w iąz a n y c h z d y s try b u c ją j / i , je d n a k d la głębszej a n alizy te g o z ja w isk a n ie z b ęd n e b y ło b y z e b ra n ie w iększej ilości m a te ria łu .
Pierw szy s p o ś ró d z a o b se rw o w a n y c h w tej g ru p ie b łę d ó w p o le g a n a fo n e ty c z n y m z ap isie w y ra z u (in te rfe re n c ja w e w n ę trz n a ), p rz y z a s to s o w a n iu /. n a p rz y k ła d : A n n a i M a rja ; ju tr o wypjorę; m jasta; m ja l rację.
K o le jn y ty p b łę d u w z a k re s ie u ż y c ia i / j s ta n o w i e fe k t in te rfe re n c ji leksykalnej (in terferen cja zew nętrzna): w ykorzystanie inform ácii (pol. inform acje; in fo rm a cji - bu łg . p i.17 информ ации); na s ta c ii (p o i. s ta c ja ; s tac ji - bu łg . sg. с т ан ц и я ; p l. с тан ц и и ).
7 6
W n ie k tó ry c h p rz y p a d k a c h tru d n iej w yjaśnić przy czy n ę z ap isa n ia j z am iast i, n a p rz y k ła d : ilustrow ane p r ze z jlu m in a to ra (ilu m in á to r); p o k r o jly ciasto (p o k ro iły ); o sw ojch bliskich (sw oich); w m o jm k ra ju (w m o im ). W a rto zw ró c ić u w a g ę n a to , że w o sta tn ic h czterec h p r z y k ła d a c h j z a s tą p iło i, s ta n o w ią c e o ś ro d e k sylaby.
P o ja w iły się te ż b łęd y , p o le g a jąc e n a z am ian ie j > i : p ó iść (p ó jść); uczę
się ię z y k a p o lskieg o (języka); m a m y lekcię p o lskieg o (lekcję).
D w a s p o śró d b łę d ó w w tej g ru p ie p o le g a ły n a o z n ac z e n iu m ię k k o ś c i za p o m o c ą j w m iejscach, gdzie p o w in n o się j ą o z n aczać p o p rz e z i: w dzisiejszych
dnjach\ siedzjal. W p rz y p a d k u ty c h d w ó c h b łę d ó w n ie m o ż n a w y k lu czy ć
in te rfe re n c ji o rto g ra fii s e rb sk o -c h o rw a c k ie j.
S p o ś ró d in n y c h b łę d ó w w tej g ru p ie m o ż n a w y m ien ić jeszcze w iele, n a p rz y k ła d : w a żn y k ie r u n e k e k s p o r tu sta n o w iją u słu g i (s ta n o w ią ); o n j e s t
potencjialnym pa la czem (potencjalnym ); w yn iki produkcjine (p ro d u k cy jn e) i inne.
3. P ro b le m b łę d ó w w d y stry b u c ji y j i w y n ik a p rz e d e w szy stk im z fa k tu , iż w e w sp ó łcz e sn y m ję z y k u b u łg a rsk im s a m o g ło sk a y n ie w y stęp u je (efek t in te rferen c ji zew n ętrzn ej). Z jaw isk o to , o b o k in te rferen c ji b u łg a rs k ic h z asa d fo n e ty c z n o -o rto g ra fic z n y c h , s ta n o w i g łó w n ą p rzy czy n ę p ro b le m ó w w d y s try b u c ji w szy stk ich sp ó łg ło se k m ię k k ic h w ję z y k u p o lsk im . W su m ie o d n o to w a n o 24 p rz y p a d k i z a m ia n y y > i, z czego 14 w d ru g im sem estrze:
nabiw ca j e s t sp rzed a w cą (n ab y w ca); chiba k to ś g o za b il (ch y b a); o k a za ło się, ż e się m ilila (m yliła się); p o dostępnich cenach (d o stę p n y ch ); p r ze zw ic ię ża m e
(p rzezw y ciężan ie); p o z io m ja k o śc io w i (jak o ścio w y ).
B łą d p o le g a jąc y n a z am ian ie i > y w y stąp ił 22 ra z y , w ty m 16 razy w d ru g im sem estrze: o swoich bliskych (bliskich); w o statných latach (ostatn ich );
n ig d y nie słysza ła a n y c zy ta ła * o ty m (a n i n ie czy tała ); p ra w ie w sz y stk o je s t z w ią za n e z p ie n ię d zm y (z p ien ięd zm i); ogranyczenie p r o d u k c ji (o g ran ic z e n ie); w ym ia n a m a ch a ra kter b ezposredny (b ezp o śred n i).
O g ó łe m w y stą p iły 44 b łę d y p o m ie s z a n ia y j i , p rz y czy m 30 b łę d ó w p o ja w iło się w d ru g im sem estrze, co k a ż e p rz y p u szc z ać , iż je d n ą z p rz y c zy n ic h w y stę p o w a n ia je s t h ip e rp o p ra w n o ś ć . W p ierw szy m sem e strz e g łó w n ą p rz y c z y n ą m ie s z a n ia y o ra z i je s t z p e w n o śc ią n ie ro z ró ż n ia n ie ty c h d w ó c h s am o g ło se k , o czym b y ła ju ż m o w a .
W p rz y to c z o n y c h p rz y k ła d a c h z a m ia n a y > i p o w o d u je a u to m a ty c z n ie z m ia n ę b - b ', m - m ’, n - n ', w - w ' itd . W p r z y p a d k u z a m ia n y i > y sp ó łgłoski tra c ą m ię k k o ść - zjaw isko to m ia ło m iejsce ró w n ież p o sp ó łg ło sk ach ciszący ch , k ied y to z m ia n a i > y p o w o d o w a ła ró w n o c z eśn ie z a m ia n ę p o p rz e d zającej sam o g ło sk ę sp ó łg ło sk i ciszącej n a sz u m ią c ą 18.
18 Błędy w dystrybucji spółgłosek miękkich oraz inne błędy fonetyczne popełniane p r z e z Bułgarów w języku polskim om ówione zostały we wspomnianym już referacie A . K i j e w s k i e j , Bułgarskie interferencje fonetyczne w języ k u polskim...
Bułgarskie błędy ortograficzne w j. polskim 7 7
BŁĘD Y O RTO GRAFICZNE, ZW IĄ ZAN E Z K ON W EN C JO N A L N O ŚC IĄ PO LSK ICH ZA SA D ORTO GRAFICZNYCH
O rto g r a fia b u łg a rs k a o p ie ra się n a trz e c h z a s a d a c h , m o rfo lo g ic z n e j, k o n w e n c jo n a ln e j i fo n e ty c z n e j15, d o k tó ry c h B u łg a rz y uczący się ję z y k a p o lsk ie g o o d w o łu ją się często zu p ełn ie n ie św ia d o m ie . Z a k re s z a s a d y h is to ry c z n ej20 je s t w ję z y k u p o lsk im o g ra n ic z o n y , b o d o ty c z y p iso w n i h jch, u/ó,
ż /r z , n iem n iej n a w e t sam i P o la c y - ro d z im i u ż y tk o w n ic y ję z y k a p o lsk ie g o
- p o p e łn ia ją tu w iele b łęd ó w . D la P o la k a je d n a k p e w n ą w sk a z ó w k ą m o g ą b yć o b o c zn o śc i m o rfo lo g ic z n e ty c h d źw ięk ó w w p o szc z eg ó ln y ch w y ra z a c h p o k re w n y c h , p o d c z a s k ied y B u łg arzy n ie m a ją jeszcze n a ty le ro z b u d o w a n e g o sło w n ik a a n i w yczucia ję z y k o w eg o , a b y m o g li się n im i p o siłk o w ać . K o rz y s ta ją zatem z k o m b in a c ji e le m en tó w z a p a m ię ta n y c h re g u ł fo n e ty c z n y c h i o r t o g ra fic z n y c h ję z y k a p o lsk ie g o o ra z ty c h ż e re g u ł w ła sn e g o ję z y k a , c o p ro w a d z i p rzew ażn ie d o p o w sta w a n ia b łę d ó w 21. D o błęd ó w o rto g rafic zn y c h z w iązan y ch z k o n w e n cjo n a ln o śc ią p o lsk ich z asa d o rto g ra fic z n y c h n a le ż ą błęd y , p o le g a jąc e n a p iso w n i w y ra z ó w w ie lk ą /m a łą lite rą i p iso w n i łą c zn e j/ro z d z ie ln ej o ra z b łę d y w u ż y ciu ó/u, ż/rz , hjch.
1. D o b łę d ó w p o w ta rz a ją c y c h się w o b u s e m e s tra c h n a le ż a ł b łą d , p o le g a ją c y n a p is a n iu n a z w n a r o d ó w m a łą lite rą (w su m ie 6 b łę d ó w : I sem e str - 3, II sem e str - 3): w p o k o ju o b o k m ie sz k a arab·, życ ie p o la k ó w ,
dlatego ja p o ń c zy c y są p r zy sto so w a n i; k o le ża n k a z a m ie s zk a ła z w ęgierkam i.
J e d n y m z te m a tó w eg za m in a c y jn y c h , p o w ta rz a ją c y c h się p rz e z k o le jn e la ta , b y ła c h a ra k te ry s ty k a m ie jsca zam iesz k an ia . W ię k sz o ść c u d zo z ie m c ó w m ie szk a w m ię d z y n a ro d o w y m a k a d e m ik u , gdzie n a w ią z u ją k o n ta k ty z p rz e d staw icielam i in n y c h n a ro d o w o śc i. P isa n ie n a z w ty c h n a ro d o w o ś c i m a łą lite rą n ie je s t w a ru n k o w a n e n ie c h ęc ią d o o b c o k ra jo w c ó w , lecz in te rfe re n c ją b u łg a rsk ie j k o n w e n c jo n a ln e j z a sa d y o rto g rafic zn e j. N a le ż y z w ró c ić u w a g ę, że w p rz e c ią g u czterec h la t p o ja w iło się ty lk o sześć ta k ic h b łę d ó w , co p o z w a la p rz y p u s z c z a ć , iż s ta n o w ią o n e e fe k t c h w ilo w ej d e k o n c e n tr a c ji p isząceg o , a n ie u trw a lo n y n a w y k .
2. W p ły w em b u łg a rsk ie j o rto g ra fii tłu m a c zy ć m o ż n a n a s tę p u ją c e błęd y :
f r a n k f r a n c u z k i (b u łg . ф р а н ц у зк и ); za ło że n ie o śro d k a u n iw e rs y te ts k ie g o w O x fo rd zie (b u łg . у н и в ер си тетск и ); do p rze b y w a n ia b lizk o innego c zło w ie k
(bułg. б л и зо ); p o p ró szyła * go usiąść i rozebrać, że b y zb a d a ć g o (b u łg . з а
19 Правописен речник на сьвременния български книжовен език, ред. Ел. Георгиева, В. Станков, София 1995, s. 15.
20 Słownik ortograficzny ję z y k a polskiego, red. M . Szymczak, Warszawa 1986, s. 17. 21 Podstawowym problemem w pierwszym etapie nauki języka polskiego pow inno być zatem wyjaśnienie pochodzenia hjch, u/ó oraz ż /r z . Lektor m oże się tu odw oływ ać do szkolnej wiedzy uczniów bułgarskich, z których większość uczyła się w szkole średniej tzw . języka slarobulgarskiego czyli cerkiewno-słowiańskiego.
7 8
д а ). J e d n a k о ile d w a p ierw sze w y ra z y m o ż n a u z n a ć z a e fe k t in te rferen c ji le k sy k a ln e j22, o ty le o s ta tn i b łą d s ta n o w i p rz y k ła d p o d w ó jn e j in te rferen c ji z ew n ętrzn ej. Z je d n e j stro n y b łę d n a f o r m a w y ra z u p o w sta ła w w y n ik u in te rferen c ji z aczerp n iętej z ję z y k a ojczy steg o fo rm y o ty m sam y m zn ac z e n iu , ale in n y m b rz m ie n iu . Z d ru g ie j stro n y w y ra ź n y je s t w p ły w b u łg a rsk ie j z a sa d y k o n w e n cjo n a ln e j w z ak resie p iso w n i p a rty k u ły -by, k tó r ą w ję z y k u b u łg a rs k im , w o d ró ż n ie n iu o d p o lsk ie g o , w fo r m a c h o so b o w y c h try b u p rz y p u szc z ając e g o pisze się ro złączn ie. N a leż y sąd zić, że p o n iż sz e błędy o rto g raficzn e stan o w ią efekt interferencji tej bułgarskiej zasad y konw encjonalnej n a p iso w n ię p o ls k ą (o g ó łem 4 błędy): c zy m o g ła byk m i go w ysiać? (b u łg . т и б и м о г л а ); b y ly b y (bułg. т е би б и л и ).
B łędnie p is a n e s ą też n ie je d n o k ro tn ie w y razy , k tó re w o b u ję z y k a c h z ap isy w a n e s ą łączn ie (ro zd zieln ie), ch o ciaż nie b rz m ią p o d o b n ie . R ó w n ież w ty m p rz y p a d k u b łę d n a p iso w n ia p o ls k a m o ż e b yć m o ty w o w a n a fo rm ą b u łg a rsk ie g o o d p o w ied n ik a: co ίο wogóle oznacza? (bułg. вь о б щ е ); n a p rzy k ła d (b u łg . н ап р и м е р ); nie z b y t w ielka sku te c zn o ść (bułg. не т в ъ р д е).
Z d a rz a ły się te ż b łęd y w p iso w n i łą c zn e j/ro z łą c zn e j, k tó r e n ie były m o ty w o w a n e fo rm ą ję z y k a ojczy steg o . W c y to w an y c h p o n iż e j p rz y k ła d a c h b łą d p o le g a n a w y o d rę b n ie n iu z fo rm y łącznej p rz y im k a : n a to m ia st ( n a to m ia s t); w ted y sk le p y i p rzed sięb io rstw a ... (w ted y ); o b o w ią zek w za jem n eg o
w spierania (w zajem nego).
3. N ie z n a jo m o ś ć z a sa d y h isto ry c z n ej a ta k ż e b r a k ję z y k o w e g o w y czu cia s ta ją się p o d s ta w o w ą p rz y c zy n ą b łę d ó w o rto g ra fic z n y c h tej g ru p y . P o ls k a o rto g r a f ia tr u d n a je s t w ty m zak resie ró w n ie ż d la ro d z im y c h u ż y tk o w n ik ó w ję z y k a p o lsk ie g o . B łędy w u życiu ó/u, ż jr z o ra z h /c h p o p e łn ia ją z a te m nie ty lk o cu d zo ziem cy - s ą o n e c h a ra k te ry sty c z n e ró w n ie ż d la P o la k ó w . F a k t iż ich lic z b a z m n iejszała się w d ru g im sem estrze, św iad czy o ty m , że u czn io w ie sto p n io w o o sw a ja li się z istn ien iem w ję z y k u p o lsk im d w ó c h ró ż n y c h g ra fe m ó w o id e n ty c zn y m o d p o w ie d n ik u g ło sk o w y m (d la trz e c h głosek).
S p o ś ró d b łę d ó w w zak resie u ż y cia ó /u n ajp o w sz e ch n iejsz a b y ła z a m ia n a ó > a (16 b łę d ó w : I s e m e s tr - 11, I I se m e str - 5), co tłu m a c z y ć n a le ży p rz e d e w szy stk im n ieo b y ciem z g rafem em ó, a w dalszej k o le jn o ści - n ie z n a jo m o ś c ią p o lsk ic h z asa d o rto g ra fic z n y c h (p o d o b n ie j a k w p rz y p a d k u b łę d ó w h jc h , i/ r z ) . A o to p rz y k ła d y b łę d ó w tej g ru p y : j u ż m a m
p o k u j; trudno ich odrużnić; tr zy d z ie s ty szu sty . P rz y p a d k i z a m ia n y o o d
w ro tn y m k ie ru n k u m ia ły m iejsce ty lk o w p ierw szy m sem e strz e (3 błędy): w d w ó d zie sty m s z ó s ty m ; b yła bardzo w zrószona; zem p su ty je* o k ó la ry (ze p s u te o k u la ry ).
22 U . W e i n r e i c h tego typu interferencje określał mianem ‘słabej interferencji leksykalnej’; Jazykow yje kontakty, Kijów 1979, s. 86-103.
Bułgarskie Wędy ortograficzne w j. polskim 7 9
B łęd y w z a k re s ie u ż y c ia ż /rz w y stę p o w a ły s p o ra d y c z n ie w o b u se m e stra c h (w su m ie 8 b łędów ): m a lrzo n e k b y l speszony·, zd a ia ją się·, s p o łeczeń stw o je s t w s ta n ie zao szczęd zić ża d kie z a so b y ( d o d a tk o w o - b łą d k o lo k a c ji).
B łąd w z ak resie uży cia h /ch w cią g u c zterec h la t w y stą p ił z aled w ie trz y ra z y (w o b u sem estrach ): lubię m a te m a ty k ę , chistorię i w iedza* o P o lsc e ;
nielegalny a lk o c h o ľ (2 ra z y )23.
B łąd , p o le g a jąc y n a w y m ia n ie u > o z alicz o n o d o tej g ru p y ze w zg lęd u n a to , iż d o ty c z y d y stry b u c ji ό/u , c h o c ia ż je g o p rz y c zy n ę s ta n o w i p r a w d o p o d o b n ie ch ęć u n ik n ię c ia b łę d u , c h a ra k te ry s ty c z n e g o d la o jc z y ste g o ję z y k a B u łg aró w : w e w sp ó łczesn ej w y m o w ie b u łg a rsk ie j sa m o g ło sk a o u le g a re d u k c ji d o и w sy lab a c h n ie a k c e n to w a n y c h . Z a p is a n ie u z a m ia s t o w tej p o zy cji u z n a w a n e je s t w ję z y k u b u łg a rsk im za b łą d o rto g ra fic z n y .
Z a m ia n a u > o w y stąp iła ty lk o ra z (w p ierw szy m sem estrze): d ziew czyn i*
obrały się ładne* (d ziew czy n y u b ra ły się ła d n ie ) i n a le ży j ą p o tr a k to w a ć ja k o
b łą d h ip e rp o p ra w n o ś c i. H ip e rp o p ra w n o ś ć d o ty c z y j e d n a k w ty m p rz y p a d k u z a s a d ję z y k a ojczystego.
Z a m ia n a o > u w y stą p iła d w a ra z y (ra z w p ierw szy m i ra z w d ru g im sem estrze): p o u p a trunku lekarz pow iedział... (p o o p a tru n k u ); rozw ój gosp o d a rki
będzie p o w o d u w a l zw ię k sze n ie im p o rtu (p o w o d o w a ł). J e d n a k ty lk o pierw szy
z d w ó c h c y to w a n y c h b łę d ó w s ta n o w i p rz y k ła d p rz e n ie sie n ia b u łg a rsk ie g o n a w y k u arty k u lacy jn eg o d o w ym ow y polskiej. W w y razie p o w o d u w a l w y m ia n a
o > u z asz ła w sy lab ie a k c e n to w a n e j24.
D o tej g ru p y b łę d ó w zaliczyć n a le ży ró w n ie ż w y m ia n ę ó > o (u) > (o), k tó r a w y stą p iła k ilk a k ro tn ie w o b u se m e stra c h (w su m ie 7 b łęd ó w ): k a żd e
dw a p o k o je m a ją wspólną ła zien kę (w sp ó ln ą ); grupa lu d zi p ro b o w a la to z n isz c zy ć (p ró b o w a ła ); w pływ n a w spółczesnego odbiorcę (w sp ó łc ze sn eg o )25.
Z a m ia n a w o d w ro tn y m k ie ru n k u w y stąp iła ty lk o je d e n ra z (w d ru g im sem estrze): ś ro d k i (śro d k i).
B łędy o rto g rafic zn e w zak resie p iso w n i h /ch i ż /r z w y stęp o w ały s p o ra d y c z nie. Z n a c z n ie częściej p o ja w ia ły się b łędy w u ży ciu u i ó, p rz y czy m lic z b a z a m ia n ó > u z m a la ła zn ac z n ie w d ru g im sem estrze. Z a m ia n y u > ó w y stąp iły ty lk o k ilk a ra z y i ty lk o w sem estrze p ierw szy m . In n e b łęd y z tej g ru p y , p o le g a jąc e n a p o m ie s z a n iu ó i o, s ta n o w ić m o g ą e fe k t a lte rn a c ji ty c h s a m o g ło se k (d o k o n a n e j p o d w pływ em k o n ta m in a c ji w y ra z ó w p o k re w n y c h ,
23 W lym wyrazie, poza błędem w użyciu hjch, zachodzi zjawisko interferencji form y bułgarskiej tego wyrazu (алкохол), gdzie w wygłosie pojawia się /.
24 Błąd ten pow stał najprawdopodobniej na skutek kontaminacji wyrazów powód, powodu, powodować.
25 Błędy tej grupy m ogą być spowodowane również interferencją z języka ojczystego (np. Sumerowie*, twórcy pism a klinowego - bułg. творец = poi. ‘twórca’) lub kontam inacją pokrewnych wyrazów (np. wzrósł udział firm - ‘wzrósł’, ‘wzrosnąć’).
8 0
пр .: w zró sł i w zro st - w zrósł ‘w z ró sł’), s k u te k in te rferen c ji b u łg a rsk ie g o s ło w a lu b b u łg a rsk ie j z a sa d y fo n ety czn ej.
O m ó w io n e w a rty k u le b łęd y d o ty czy ły fo n e ty c z n o -o rto g ra fic z n e j p ła sz czyzny ję z y k a . W ięk szo ść z n ich s ta n o w i g ru p ę b łę d ó w w łaściw y ch ty lk o te k sto m p isan y m , czego d o b itn y m p rz y k ła d e m są in te rferen c je g raficzn e. P o w sze c h n e w p ierw szy m sem estrze b łęd y in te rferen c ji, w d ru g im sem estrze u s tę p u ją m ie jsca b łę d o m n a d m ie rn e j generalizacji i h ip e rp o p ra w n o ś c i. F a k t, iż w iele s p o śró d ty c h b łę d ó w „ n ie sły ch a ć ” , nie o z n a c z a je d n a k , że n ie n a le ży im p o św ię c a ć u w a g i. In te rfe re n c je g ra fic z n e n a p r z y k ła d m o g ą sp rz y ja ć p rz y s w a ja n iu p rz e z u c z n ia b łę d n y c h fo rm u trw a lo n y c h n a p iśm ie 26.
W iele s p o śró d o m ó w io n y c h w a rty k u le b łę d ó w w y n ik a z n ie d o state c zn e g o o sw o jen ia u c zn ia ze specyficznym i e le m en ta m i p o lsk ie g o sy stem u g raficzn eg o , n a p rz y k ła d b łędy w u ży ciu ijy . T a k a n ie g ro ź n a n a p o z ó r p o m y łk a m o ż e p ro w a d z ić d o p o w a ż n y c h b łę d ó w w d y stry b u c ji sp ó łg ło se k m ię k k ic h , k tó re p o tę g u je d o d a tk o w o in te rfe re n c ja b u łg a rsk ic h n a w y k ó w a rty k u la c y jn y c h w z ak resie d y stry b u c ji sp ó łg ło se k m ię k k ic h , p rz e n o sz o n y c h n ie ty lk o w w y m o w ie , ale i w piśm ie.
B łędy o rto g ra fic z n e w y n ik a ją g łó w n ie z b ra k u o b y c ia z g raficzn y m sy stem em ję z y k a p o lsk ie g o (ch o d zi tu o ó/u, i j r z , h jch o ra z ro lę g ra fe m u
i w o rto g ra fii p o lsk ie j) o ra z z in te rferen c ji ję z y k a b u łg a rsk ie g o .
S p e c y fik a u p o d o b n ie ń p o d w zg lęd em dźw ięczn o ści p o le g a n a ty m , że za b łą d m o ż n a je u z n a ć ty lk o w te k s ta c h p isan y c h , d o p u s z c z a ln e są n a to m ia s t w w y m o w ie. W y ją te k s ta n o w ią tu ta j ta k ie w y razy , j a k p o r z ą te k , m a g n eto -
w onow y (b łę d y u b e zd ź w ię c zn ie n ia /u d ź w ięc z n ie n ia), k tó re s ta n o w ią fo rm ę
b łę d n ą z a ró w n o w w y m o w ie, ja k i w piśm ie.
