Aneta Strzelecka
Legendy łódzkie jako teksty
pomocnicze w nauczaniu polskiego
jako obcego
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 16,
233-239
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K S Z T A Ł C E N IE P O L O N IS T Y C Z N E C U D Z O Z IE M C Ó W 16. 2008
Aneta Strzelecka
U n iw e rsy te t Ł ó d zk i
LEG EN D Y Ł Ó D Z K IE JA K O TEK STY PO M O C N IC Z E W NAUCZANIU JĘ Z Y K A PO L S K IE G O JA K O O B C EG O W nauczaniu języka polskiego jako obcego wykorzystywane są różnorodne teksty oryginalne i preparowane: literackie, publicystyczne, drobne ogłoszenia z gazet, szyldy, reklamy. Teksty te są podstawą, bodźcem do układania zadań dla grup o różnym stopniu zaawansowania. Lektor, wybierając tekst, szuka w nim od powiedniego materiału leksykalnego i gramatycznego, aby ułożyć ćwiczenia i zadania sprawdzające różne umiejętności i rozwijające sprawności językowe studentów.
Właściwie dobrane teksty stanowią bazę dydaktyczną lektora, mogą stać się inspiracją dla studentów. Jednak nie zawsze to, co lektorowi wydaje się inte resującym materiałem, zainteresuje studenta. Może się zdarzyć, że nauczyciel „nie trafi” z tekstem i to, co jego zdaniem będzie interesujące i motywujące, studentów może nudzić; z kolei tam, gdzie lektor widzi sens i cel - studenci go nie zobaczą. Dobrze jest więc zaznajomić słuchaczy z celem i przekonać ich do sensu wysłuchania lub przeczytania danego tekstu i wykonania od powiednich ćwiczeń oraz zagwarantować, że tekst - nawet jeśli nie wydaje im się ciekawy - ma odegrać istotną rolę w ich kształceniu (Seretny, Lipińska 2005).
Nowy materiał nie powinien być zbyt obszerny i wymagać wprowadzenia wielu nowych słów i struktur gramatycznych niezbędnych do zrozumienia tekstu. Z tego względu wybór tekstów jest trudną umiejętnością.
Tekst, zarówno czytany i słuchany, jest punktem wyjścia do rozwijania sprawności językowych, dlatego dobór tekstów na zajęcia jest bardzo ważny. Lektor musi zdecydować, który rodzaj tekstu będzie najwłaściwszy dla danej grupy studentów. Anna Dunin-Dudkowska i Anna Trębska-Kerntopf uważają, że „większość tekstów na poziomie średnim powinny stanowić teksty ory ginalne i adaptowane zarówno pisane, jak mówione. Udział tekstów pryma- m ych1 powinien zwiększać się wraz ze wzrostem poziomu opanowania języka”
1 T e k s ty p ry m a rn e , inaczej o ry g in aln e , to tek sty au te n ty c zn e, nic z m ie n io n e d la c e ló w d y d a k ty cz n y ch . T e k sty ad a p to w a n e to frag m en ty tek stó w p ry m a rn y c h . s p e c ja ln ie p rz y s to s o w a n e dla d y d ak ty k i p o p rz ez u p ro sz cze n ie i zred u k o w a n ie leksy ki o ra z tru d n iejszy c h s tru k tu r gra m a ty czn o
234 A nc la S lrzclc ck a
(Dunin-Dudkowska, Trębska-Kcmtopf 1998, s. 41). Przykładem tekstu orygi nalnego wykorzystywanego na lekcjach języka polskiego jako obcego mogą być różnorodne teksty literackie, począwszy od epiki, poprzez lirykę, aż do dramatu. „Tekst literacki może być różnorako wykorzystywany na zajęciach języka polskiego jako obcego. Najczęściej jest on elementem inicjującym dys kusję na zaplanowany przez lektora temat, ponieważ w sposób naturalny wprowadza nową leksykę. Często także jest pretekstem do odwołania się do emocji czytelników, tym samym sprowokowania konkretnej sytuacji komuni kacyjnej. Generalnie na zajęciach lektoratowych pracuje się na tekstach krót kich, częstokroć spreparowanych do poziomu i potrzeb grupy” (Achtelik 2004, s. 418).
Żeby ułatwić studentowi pracę z tekstem, należy zwrócić uwagę na uważną analizę rysunków do tekstu i wykorzystywanie ich podczas czytania, dokładną analizę tytułu tekstu i domyślanie się na jego podstawie tematu. Należy także wracać w trakcie czytania do pewnych słów, które okazały się ważne i spraw dzać ich znaczenia (por. Czarnecka, Gaszyńska 1992).
Praca z tekstem autentycznym lub po adaptacji powinna uwzględniać trzy fazy procesu glottodydaktyczncgo: prezentację, objaśnienie i utrwalenie. Prezentacja tekstu może polegać na przeczytaniu go przez lektora, przez ucznia lub odsłuchaniu nagrania. Po prezentacji tekstu lektor ma do wyboru ustną lub pisemną formę pracy z tekstem, mającą na celu objaśnianie i utrwalanie poznanego materiału (por. Dunin-Dudkowska, Trębska-Kcrnlopf 1998, s. 39-41). Nauczyciel musi pamiętać o tym, że proces czytania spełni cele dydaktyczno-komunikacyjne pod warunkiem, że będzie traktowany jako działalność aktywna, tzn. czytający musi wykonać pewne zadanie, zrobić coś z przeczytanym tekstem, a nie tylko go przeczytać (por. Majkiewicz
20 0 1).
Interesującymi tekstami autentycznymi wykorzystywanymi w nauczaniu ję zyka polskiego jako obcego są legendy (por. Sabela 2005). Umożliwiają one nabywanie kompetencji językowych, komunikacyjnych i kulturowych. Zaprezen tuję ćwiczenia rozwijające sprawności językowe na poziomie zaawansowanym, wykorzystując jako materiał tekstowy legendy łódzkie zebrane i spisane przez Stanisława Rachalewskiego i Zdzisława Koneckiego oraz Jolantę Fiszbak. Uka zały się one pod tytułem Łódź w baśni i legendzie. Jest to zbiór czternastu legend. Każda historia ma swój tytuł i opatrzona jest obrazkiem, ilustrującym główny wątek danej legendy.
Spośród zbioru legend, na potrzeby artykułu wybrałam jedną pt. „Legenda Janusza, czyli skąd pochodzi nazwa miasta Łódź” . Tekst ten jest dość długi,
-sk ład n io w y c h . T e k sty sek u n d á rn e, inaczej pre p aro w an e, s ą o p ra co w y w an e sp ec ja ln ie d la celów d y d a k ty c z n y c h , p rz ew a żn ie słu ż ą d o zilu stro w a n ia o k re ślo n y c h p ro b lem ó w g ra m a ty czn y c h , w p ro w a d zen ia no w ej leksyki lub prz ek az y w an ia określo n ych w iad o m o ści kultu ro zn a w cz o -rc alio zn aw czy c h . (p o r. D u n in -D u d k o w sk a. T rę b s k a -K c rn lo p f 1998).
L eg e n d y łó d zk ie ja k o teksty p o m ocn icz e.. 235 dlatego skróciłam go, pomijając niektóre fragmenty. Ćwiczenia przygotowane przeze mnie są jedynie zarysami ćwiczeń, podaję tylko dwa trzy przykłady, bowiem celem tego referatu jest zaprezentowanie różnorodności ćwiczeń.
Przedstawię ćwiczenia słownikowe, sprawdzające zrozumienie tekstu, utrwa lające słownictwo, zawierające tematy do dyskusji i wypowiedzi pisemnych, aby rozwijane były wszystkie sprawności językowe.
L egenda Ja n u sz a , czyli skąd pochodzi nazw a m iasta Łódź
Próbą ukazania początków naszego miasta jest legenda o łodzi chłopa Janusza i założeniu przez niego osady nad rzeczką. O chłopie przezwiskiem Janusz wiemy z czternastowiecznych dokumentów, że był pierwszym łódzkim sołtysem, a urząd swój sprawował we wsi o nazwie Łodzią. Poza tym nic pewnego o tym Januszu nie wiadomo, toteż szybko wszedł do legendy.
Spotykamy tego pierwszego łodzianina z wiosłem w dłoni, jak przedziera się chybotliwym czółnem przez chaszcze. U źródeł Bzury, na Rogach i Rożkach, pełno było błota i kałuż. Tylko wąski, dziki dukt leśny przedzielał je wówczas od nowych źródeł drugiej rzeczki zaczynającej swój bieg już na późniejszych Dołach i Sikawie. Była to dzisiejsza Łódka, przed wiekami zwana po prostu Starą Strugą.
Janusz przeciągnął po tych błotach swą łódź dalej na południe i zachód. Z trudem odpychał się drągiem o płytkie dno owej strugi. Dopłynął do miejsca, gdzie dziś stoją stare kamienice przy Zgierskiej w parku Staromiejskim. Tu Janusz poczuł, że jego stara ojcowska łódź jakby była pełna kamieni i dalej ruszyć nie może. Przez mieliznę wyciągnął ową łódkę ku wyższemu, północnemu brzegowi. Chciał sporządzić sobie szałas na nocleg, by na drugi dzień łódź oporządzić i próbować płynąć dalej, lecz gdy chwilę pobył na brzegu, spotkała go pierwsza przygoda - zaczął padać ulewny deszcz. Ściął kilka grubszych gałęzi i ustawił na nich swą łódź dnem do góry. Łódka stała się pierwszym ludzkim dachem w tej okolicy. Okolica przemawiała do niego swojsko i kusiła:
- ...tu się zadomowisz; będzie nam z sobą dobrze, pracę ci dam - mówiła dalej puszcza - nie poskąpię drzewa na budulec ni miodu z dzikich barci, a może czasem i tur, żubr lub łoś ci się trafi...
Został. Dopiero nadchodząca jesień wygnała go z domku „pod łódką” . Począł ścinać kłody pod pierwszą prawdziwą chatę. Później związał się z jakąś dziewczyną z dalszych stron, być może aż z odległego o milę Widzewa...
Następne chaty już z synami i wnukami wznosił. Przyszłe pokolenia, słucha jąc opowieści, jak to ich odważny prapradziad przedzierał się przez gęstwinę swoją mizerną łódką, która na mocy jakiegoś dziwnego uporu płynąć dalej nie chciała i tu nabrawszy wody w miejscu stanęła - nazwali to miejsce na wieczną pamiątkę po prostu Łodzią.
Mieszkańcom tej osady wydało się jednak z czasem, że to zbyt mały dowód szacunku i miłości dla przodków, na dodatek więc i rzekę, która była niegdyś
236 A ncla S trzele ck a
drogą ucieczki, a stala się przez samotną wyprawę przodka nadzieją lepszego jutra, nazwali podobnie - Łódką... (Konicki, Rachalewski 2001, s. 21-23).
Ć w i c z e n i e 1 - przeprowadzone przed słuchaniem. Ogniskuje ono uwagę. Bodźcem do mówienia jest obrazek ilustrujący legendę oraz jej tytuł. Proszę opowiedzieć historię, która, Państwa zdaniem, kryje się pod tytułem „Legenda Janusza, czyli skąd pochodzi nazwa miasta Ł ódź” . Proszę zwrócić uwagę na obrazek, który Państwo widzą. Być może stanie się on dla Państwa inspiracją. Legenda o pochodzeniu nazwy miasta została zilustrowana właśnie tym obrazkiem.
Studenci prezentują swoje hipotezy na temat pochodzenia nazwy miasta. Ć w i c z e n i e 2 - przedkomunikacyjne2, mające rozwinąć leksykę studenta. Proszę dopisać do podanych słów lub wyrażeń synonim lub definicję. Jako wskazówka służą zdania zawierające wyrażenie do wyjaśnienia. W razie prob lemów proszę skorzystać ze słownika.
1) osada - ...wieś, miejscowość...
Próbą ukazania początków naszego miasta jest legenda o łodzi chłopa Janusza i założeniu przez niego osady nad rzeczką.
2) sołtys - ...urzędnik wiejski....
O chłopie przezwiskiem Janusz wiemy z czternastowiecznych dokumentów, że był pierwszym łódzkim sołtysem, a urząd swój sprawował we wsi o nazwie Łodzią.
3. chaszcze - ...zarośla, krzaki...
Przedziera się przez chaszcze, znacząc od czasu do czasu siekierką nadbrzeżne konary.
Ć w i c z e n i e 3 - rozwijające sprawność słuchania, przeprowadzone w trak cie słuchania.
Proszę uważnie wysłuchać oryginalnej wersji legendy. Proszę wypisać jak najwięcej informacji dotyczących tekstu. Nagranie zostanie odtworzone tylko raz. a) imię bohatera le g e n d y :... b) skąd wiemy o Januszu: ... c) kim był Janusz: ... d) nazwa wsi: ...
Ć w i c z e n i e 4 - rozwijające sprawność mówienia. Na podstawie notatek proszę opowiedzieć historię Janusza.
2 P o d s ta w ą n au c za n ia sp ra w n o ści m ó w ien ia je s l u p rz ed n io w p ro w ad z o n e i o p an o w an e sło w n ic
tw o o ra z s iru k iu ry sk ład n io w e. D late g o - lak ja k w prz y p ad k u ro z w ija n ia in ny ch spraw no ści ję z y k o w y c h - w a ż n ą ro lę o d g ry w a ją tu ćw ic ze n ia p rz ed k o m u n ik acy jn e - lek sy k aln e i gra m a ty czn e (por. S ere tn y , L ip iń sk a 2 0 0 5 ).
L eg e n d y łó d zk ie ja k o lek siy po m o cn icz e.. 237 Ć w i c z e n i e 5 - rozwijające sprawność rozumienia ze słuchu. Proszę zaznaczyć P - prawda, F - fałsz.
1. 0 c h ło p ie p rz ezw isk ie m J a n u s z w iem y z s z c s n asto w iccz n y ch d o k u m e n tó w P F 2. P u szcz a o b ie c a ła Ja n u s z o w i zw ierzęta. P F 3. J a n u s z zb u d o w ał d o m z d rew n a. P F 4. J a n u s z m ieszk ał ca ły cz as sam w n o w ym m iejscu. P F
Ć w i c z e n i e б - rozwijające sprawność pisania.
Proszę napisać historię nazwy miejscowości, w której Pan/i mieszka. Historia może być prawdziwa lub wymyślona.
Ć w i c z e n i e 7 - przeprowadzone po przeczytaniu tekstu. Rozwija spraw ność czytania ze zrozumieniem.
Proszę wybrać właściwą odpowiedź.
1.
a) Janusz próbował stworzyć legendę o założonej przez siebie osadzie. b) Legenda o Januszu przedstawia początki miasta.
c) Próbowano ułożyć legendę o Łodzi.
2.
a) Warunki atmosferyczne zmusiły Janusza do zbudowania chaty. b) Okolica namawiała Janusza do zbudowania chaty.
c) Żona kazała Januszowi zbudować chatę.
Ć w i c z e n i e 8 - przeprowadzone po przeczytaniu tekstu, rozwijające sprawność czytania ze zrozumieniem.
Proszę przeczytać jeszcze raz fragment tekstu. Zaznaczone w tekście zwroty proszę zastąpić zwrotami podanymi w nawiasach, wybierając te o najbardziej zbliżonym znaczeniu.
Następne chaty (domy, wioski, budynki) już z synami i wnukami wznosił. Przyszłe pokolenia (potomkowie, dzieci, żyjący współcześnie), słuchając opowie ści jak to ich odważny prapradziad przedzierał się przez gęstwinę swoją mizerną łódką, która na mocy jakiegoś dziwnego (strasznego, niewytłumaczalnego, niespotykanego) uporu płynąć dalej nie chciała i tu nabrawszy wody w miejscu stanęła - nazwali to miejsce na wieczną pamiątkę po prostu Łodzią.
Ć w i c z e n i e 9 - rozwijające sprawność mówienia.
Proszę zinterpretować fragment legendy o tym jak okolica namawia Janusza do osiedlenia się. Czy uważa Pan/i, że to był sen, czy autentyczna rozmowa, a może odczucie Janusza?
238 A nc la S trzele ck a
Ć w i c z e n i e 1 0 - rozwijające sprawność mówienia.
Jedna osoba z pary wciela się w rolę Janusza, druga w kronikarza zbierającego informacje o pierwszym łódzkim sołtysie. Proszę przeprowadzić wywiad z Ja nuszem. Kronikarz może zapytać np. o to, dlaczego wybrał się w podróż? czy ktoś mu towarzyszył? czy bał się nocować w nowym miejscu? gdzie zapoznał żonę? Itp., itd.
Ć w i c z e n i e 11 - rozwijające leksykę, polegające na opanowaniu łącz- liwości leksykalno-składniowej.
Proszę do podanych słów dopisać wyrazy lub związki wyrazowe, z którymi mogą się one łączyć, tworzyć tzw. kolokacje.
sprawować - urząd, godność, obowiązki gospodarza, mandat poselski, pat ronat. władzę, rządy, nadzór, kontrolę, opiekę nad kimś
wejść - do legendy, od tyłu, w jakiś znak (zodiaku), na drogę czegoś, na wojenną ścieżkę, w kogoś
ściąć - trawę, drzewo, zakręt, z nóg Ć w i c z e n i e 1 2 - rozwijające leksykę.
Proszę wyjaśnić przysłowia (przysłowia zawierają wyrazy, które pojawiły się w tekście).
(Lektor, do każdego z przysłów, może podać trzy warianty wyjaśnienia przy słowia, a student będzie musiał wybrać odpowiedni.)
1) Myślał indyk o niedzieli, a w sobotę mu łeb ścięli. 2) Wyrzucisz go drzwiami, wejdzie oknem.
3) Coś jednym uchem wchodzi, a drugim wychodzi. 4) Kiedy wejdziesz między wrony, musisz krakać jak i one.
Zaprezentowane ćwiczenia można dowolnie modyfikować, zmieniać ich kolejność. Tekst może być wysłuchany lub przeczytany w zależności od potrzeb grupy i lektora.
Lektor może ułożyć szereg innych ćwiczeń do tekstu legendy3, np. układanie pytań do tekstu, opowiadanie tekstu narracyjnego, układanie dialogów na pod stawie przeczytanego tekstu, ćwiczenia porównawcze i translatorskie, recenzja tekstu, pisanie tekstu ze słuchu, poprawianie tekstu w trakcie słuchania itp.
Tekst nie powinien być jedynie przeczytany. Powinien być pretekstem do rozmów, materiałem do ćwiczeń pisemnych i ustnych. W prowadzanie tekstów autentycznych służyć ma rozwijaniu umiejętności rozumienia, uchwyceniu naj ważniejszej informacji na dany temat oraz stanowić punkt wyjścia pisemnego lub ustnego działania językowego (Majkiewicz 2001, s. 135).
3 A . D u n in -D u d k o w s k a i A . T rę b s k a -K e rn to p f p o d ają p ro p o z y cje w ielu form u sm y ch i p isem n ych p ra cy z tekstem .
L eg e n d y łó d zk ie ja k o ick siy pom o cn icz e.. 239
B IB L IO G R A F IA
A c h t e l i k A .. 20 0 4 , T ekst lite r a c k i ja k o źró d ło w ie d zy o k u ltu rze p o ls k ie j, [w :] A . D ą b r o w s k a (red ), W ro cła w ska d ysk u sja o j ę z y k u p o lskim j a k o ob cy m , W ro cław .
C u d a k R ., 1998, T ekst p o e ty c k i w kszta łce n iu ję z y k o w y m c u d z o z ie m c ó w na p o z io m ie śred n im , „A cia U n iv ersita tis L o d zie n sis. K ształcenie p o lo n isty c zn e c u d z o z ie m c ó w ” , n r 10. s. 2 3 -3 3 . C z a r n с с к а - D о b e s z U ., G a s z y ń s k a M ., 1992. T eksty lite r a c k ie w p r o c e s ie na u cza n ia
ro zu m ien ia , „ A c ta U n iv ersita tis L o d ziensis. K sz ta łc en ie p o lo n isty c z n e cu d z o z ie m c ó w ” , n r 4.
s. 5 -1 1 .
D u n i n - D u d k o w s k a A .. T r ę b s k a - K e r n t o p f A .. 1998, T eksty p rym a rn e , a d a p to w a n e
i s e k u n d á r n e , „ A c ta U n iv ersita tis L o dziensis. K sz ta łc en ie p o lo n isty c z n e cu d z o z ie m c ó w ” , n r 10,
s. 3 5 -4 1 .
M a j k i e w i c z A .. 2 0 0 1 . R ó żn e o d m ia n y tek stó w n a le k c ji ję z y k a p o ls k ie g o j a k o obceg o, czy li
o p o tr z e b ie za ch o w a n ia a u te n ty c z n o ś c i ję z y k o w e j, [w :] R. C u d a k , J. T a m b o r (red.). Inne op tyki. N o w e p ro g ra m y, n o w e m etod y, n o w e tec h n o lo g ie w n a u c z a n iu k u ltu r y p o ls k ie j i ję z y k a p o ls k ie g o , K ato w ice.
M a r t y n i u k W ., 1998, W a rto ść d yd a k tyczn a te k stó w w n a u cza n iu j ę z y k a o b ce g o , „ A c ta U n iv er sita tis L o d zie n sis. K sz ta łc en ie p o lo n isty c zn e cu d z o z ie m c ó w ” , n r 10, s. 9 1 -9 6 .
M a r t y n i u k W .. 1996, P ra c a z tek ste m a u ten tyc zn ym u* na u cza n iu ję z y k ó w , „ A c ta U n iv ersita tis L o d zie n sis. K sz ta łc en ie p o lo n isty c z n e c u d z o z ie m c ó w ” , n r 7 /8 , s. 4 1 -4 6 .
M i c h a l c w s k i K ., 1989, C el n a u cza n ia a d o b ó r m a te ria łu , „ A c ta U n iv ersita tis L odzien sis. K sz ta łc en ie p o lo n isty c z n e c u d z o z ie m c ó w ” , n r 2, s. 7.
P r ó c h n i a k W ., 2 0 0 1 , , , P rzep ro w a d zka d o n o w e g o ję z y k a , c z y li lite ra tu ra j a k o w ta je m n iczen ie , [w :] J. T a m b o r , R. C u d a k (red.), In n e optyki. N o w e p ro g ra m y, n o w e m etody, n ow e
tec h n o lo g ie w n a u c z a n iu k u ltu r y p o ls k ie j i ję z y k a p o ls k ie g o ja k o o b ce g o , K a to w ic e, s. 2 0 5 -2 1 4 .
R a c h c l c w s k i S. , K o n i c k i Z „ 20 0 1 , Ł ó d ź w b a ś n i i leg e n d zie , Ł ód ź.
S a b e l a E ., 2 0 0 5 , W y ko rzystyw a n ie b a śn i i le g e n d w n a u cza n iu ję z y k a , h is to r ii i ku ltu ry polskiej, [w :] P. G a r n c a r e k (red .), N a u cza n ie j ę z y k a p o ls k ie g o j a k o o b c e g o i p o ls k ie j k u ltu r y w n o w e j
rz e c z y w is to ś c i eu ro p e jsk iej. M ateriały z VI M ięd zy n a ro d o w e j K o n fere n cji G lo tlo d y d ak ty cz n ej.
W a rsza w a, s. 2 9 4 -3 0 3 .
S e r e t n y A. , L i p i ń s k a E „ 200 5, A B C m e lo d y ki na u cza n ia ję z y k a p o ls k ie g o ja k o obce g o , K raków . S e r e t n y A. . L i p i ń s k a E .. 2 0 0 6 , Z za g a d n ień d y d a k ty k i ję z y k a p o ls k ie g o j a k o o b c e g o , K raków . U niw e rsaln y sło w n ik ję z y k a p o lsk ie g o P W N , 20 0 6 , red. S. D u b isz, W arsza w a.
