Piotr Kajak
Teksty kultury popularnej w
nauczaniu języka polskiego jako
obcego
Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 16,
207-211
A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S
K S Z T A Ł C E N IE P O L O N IS T Y C Z N E C U D Z O Z IE M C Ó W 16. 2008
Piotr Kajak
„ P o lo n icu m ” U niw e rsy tet W a rsza w sk i
TEK STY K ULTURY PO PU LA R N E J
W NAUCZANIU JĘ Z Y K A PO L S K IE G O JA K O O B C EG O
Lekcja języka polskiego w polskim systemie edukacyjnym ma przygotować uczniów - młodych Polaków - do odbioru bardzo różnych tekstów kultury1. Dojrzały odbiorca, uczestnik i współtwórca kultury musi nie tylko umieć odbierać uznane arcydzieła, ale także musi wiedzieć, jak żyć w popkulturowym świecie (por. Janus-Sitarz 2004, s. 11-12). Cudzoziemcy, także ci uczący się języka polskiego i kultury polskiej (jako obcych - jpjo i kpjo), zostali przygotowani przez system edukacyjny swojego kraju do życia we współczesnej kulturze. Właśnie dlatego oczekują od nauczycieli jpjo wykorzystania na lektoracie nie tylko tekstów kultury popularnej, ale i treści popkulturowych, które współtworzą polską kulturę narodową2.
Teza o pedagogicznym charakterze współczesnej kultury popularnej została już obroniona (por. liczne prace Zbyszka Melosika i Tomasza Szkudlarka, np. 1998), nie ma więc potrzeby rozpisywania się na ten temat. Jeśli ludzkie doświadczenie jest zapośredniczone z mediów - np. elektronicznych, oraz jeśli to reklama i tzw. przemysł rozrywkowy mówią dziś ludziom najwięcej o ich świecie, trzeba się pogodzić z faktem, iż to kultura popularna przejęła rolę pedagogii konstruującej granice sensu ludzkiego życia (Melosik, Szkudlarek 1998, s. 97).
Pedagogika kultury uczy, że „człowiek staje się człowiekiem poprzez za nurzenie w kulturze” (Melosik, Szkudlarek 1998, s. 100), oczywiście postrzeganej w kategoriach antropologicznych, wolnych od dyskryminujących ograniczeń.
1 A . Ja n u s -S ila rz w y m ien ia tek sty k ultu ry „o d sztu k i s ło w a p rz e z tea tr, film , m alarstw o, fo to g ra fię, m u z y k ę , aż p o b u d z ą c e k o n tro w e rsje aw an g ard o w e in sta lacje w e w sp ó łcz esn y ch g ale riach i tek sty k u ltu ry m a s o w e j” (2 0 0 4. s. 9).
2 K u ltu ra n a ro d o w a d efin io w a n a w s p o só b w sp ó łcz esn y n ie b ęd z ie w ięc , zg o d n ie z o k re śle n iem Pio tra G a m c a rk a , u p o rc zy w y m u w y p u k lan ie m roli sp u ścizn y , trad y c ji i d z ie jó w , niez ro zu m iały m dla c u d z o z ie m c ó w (p rzew ażn ie ) n iep o siad a ją cy c h d o statec zn ej w ied z y o p o lsk ie j histo rii i m itologii (G am carek 2 0 0 6 , s. 14).
208 P iotr K ajak
Nauka języka obcego jest zanurzeniem w kulturze - dokonywanym dzięki wykorzystywaniu w procesie nauczania jpjo różnorodnych tekstów kultury popularnej, ale również treści popkulturowych. Oba wymienione „instrumen ty” nie są obce autorom podręczników i innych materiałów do nauki wiedzy 0 Polsce3, ale nadal można zaobserwować opisane przez Mirosława M o n kiewicza uleganie „magicznej presji obowiązującego kanonu” (2004, s. 43-44).
Wystarczy przyjrzeć się propozycjom programowym zawartym w tomie
Kultura w nauczaniu języka polskiego ja ko obcego pod red. Władysława
T. Miodunki (2004a)4. Znajdują się tam m.in.: zarys programu kompetencji socjokulturowej w nauczaniu jpjo na poziomie progowym (Miodunka 2004b); program nauczania cudzoziemców realiów polskich (Gębal 2004); inwentarz tematyczny i funkcjonalno-pojęciowy do nauczania jpjo w aspekcie kulturowym (Burzyńska, Dobesz 2004). Choć nigdzie nie mówi się wprost o tekstach kultury popularnej, czy też treściach popkulturowych, jasne jest, iż muszą one zostać uwzględnione przy przekładaniu punktów programowych na konkretne konspekty lekcji lub zawartość pomocy dydaktycznych. Przecież - jak już wspomniano - nauka języka obcego jest zanurzeniem w kulturze, także popularnej.
W wymienionych wyżej propozycjach programowych A. Burzyńska 1 U. Dobesz piszą: „Sądzimy, że nauczając języka polskiego jako obcego w aspekcie kulturowym należy uwzględnić fakt, iż [...] polskość jest kategorią, której elementy kanoniczne, składowe podlegają stale zmieniającej się ocenie. Dlatego też inwentarz tematyczny obejmujący materiał językowy nacechowany kulturowo musi być poddawany nieustannej weryfikacji, uzupełniany po to, aby dotyczył zarówno tych obszarów, które są tradycyjnie w powszechnym odczuciu uznawane za charakterystyczne (typowe) dla polskiej kultury, jak i tych, które obecnie rzeczywiście funkcjonują w świadomości Polaków czy też są jedynie przez różnorodne grupy opiniotwórcze postulowane” (2004, s. 121). Co prawda, nie jest to powiedziane wprost, ale chodzi o zmiany zachodzące we współczesnej kulturze oraz o jej wpływ na formowanie (post)nowoczesnej tożsamości ludzi. „Pewna nieśmiałość” we wprowadzaniu większej liczby treści i tekstów popkulturowych (albo w przyznawaniu, że to wprowadzanie jest potrzebne) jest
3 B ard z o cie k aw y p ro g ram za ję ć p oza lek to rato w y c h . p o św ięc o n y ch k u ltu rze p olskiej, p rzedstaw ia z w ła szcz a U . D o b e s z - m ie s z c z ą się w nim A n d rzej W a jd a, W is ła w a S z y m b o rs k a i L ech W ałęsa (o raz w a rto ści p rz e z n ich re p rez en to w a n e), ale ró w n ie ż ze sp ó ł Ich T ro je , d isco po lo, program y ty p u B ig B ro th er o ra z R ad io M ary ja (20 0 4, 50 8 ). J eśli c h o d z i o p o d rę czn ik i do n au c za n ia jpjo n ajlep ie j o s a d z o n e w tek stac h i treśc iach ku ltu ry po p u larn e j s ą n a jp ra w d o p o d o b n iej o b ie części
H u r r a !!! P o p o ls k u (M a ło le p sz a, S zy m k iew icz 200 5 o ra z B urkat. J a s iń s k a 2 0 0 5).
■* Z e w z g lę d u n a b ra k m iejsca, s p o w o d o w a n y za lece n ia m i re d a k to ró w n in iejszeg o tom u. autor arty k u łu n ie m o że p rz e d s ta w ić do k ład n e j an a liz y w y m ien io n y ch p ro p o z y cji p ro g ram o w y ch . W ydaje s ię je d n a k , iż u o g ó ln io n e o b s e rw a c je w tej sy tuacji w y starczą.
T e k sty k u ltu ry p o p u larn e j w n au c za n iu ję z y k a p o lsk ie g o ja k o o b ce g o 209 konsekwencją przestarzałego, n i e a n t r o p o l o g i c z n e g o postrzegania (i de finiowania) kultury, co przy wciąż dominującym podejściu komunikacyjnym skutkuje tym, co Jerzy Kowalewski nazwa! „zbyt pochopnym ograniczeniem do nauki funkcjonowania ucznia/studenta w życiu codziennym” (2006b, s. 45)5. Nie jest to - niestety - sposób na zyskanie możliwości uczestniczenia w kulturze danego języka obcego. Rację ma J. Kowalewski, pisząc, iż „język jest częścią kultury, na zajęciach służy pomocą w poznaniu kultury jako szerszej całości, ale jesl tylko jednym z kodów, który może być uzupełniany przez inne: muzykę, ruch (np. taniec), śpiew, obraz, gesty, dźwięki” (2006a, s. 81). Funkcjonować w kulturze można nie tylko dzięki znajomości języka (por. Kowalewski 2006b, s. 54), choć trudno zaprzeczyć, że to język jest najlepszym nośnikiem - obrazem ważnych dla wszystkich Polaków wartości. Polska linguakultura narodowa - co stwierdza Grażyna Zarzycka - składa się nie tylko z głównego nurtu, wspo magają ją bowiem nieustannie linguakullury środowiskowe, peryferyjne (Zarzycka 2004, s. 437), choć ciężko powiedzieć, że peryferyjną jest akurat współcześnie dominująca popularna.
Jak wiele jest tekstów kultury oraz jak ciężko jest nie nazwać ich tekstami kultury popularnej, przekonuje lektura publikacji poświęconych właśnie tekstom kultury. Na przykład autorzy artykułów zawartych w dwutomowym wydawnic twie pt. Teksty kultury. Oblicza komunikacji XXI wieku pod red. Jana Mazura i Małgorzaty Rzeszutko-Iwan (2006) badają m.in.: wypowiedź egzaminacyjną, musical, tzw. prasę kobiecą, rozprawę sądową, tłumaczenie prawnicze, blog, e-mail, reklamę, kazanie, piosenkę religijną, ogłoszenia, internetowe listy dys kusyjne, literaturę piękną, teksty prasowe, aforyzmy, fotografię, film, słowniki, akt notarialny, teksty publicystyczne, rozmowę radiową polityków, uczniowską wypowiedź maturalną, wypracowanie maturalne, komunikację internetową, hip hop, folklor, cmentarz.
Słownik pojęć i tekstów kultury pod red. Ewy Szczęsnej (2002) zawiera
niezbyt aktualną definicję tekstów kultury popularnej, zgodnie z którą teksty te przeznaczone są „dla szerokiego kręgu odbiorców, nastawione na zaspokojenie potrzeb przeciętnego uczestnika kultury. Współczesne teksty kultury popularnej
5 N a w et P rz e m y sła w G ę b al, o d w o łu jąc się do „p o d staw o w y ch k ate g o rii a n tro p o lo g icz n y ch p rz ejęty ch p rz e z n iem iec k ie g o g lo tto d y d a k ly k a G e rh ard a N c u n e ra " (2 0 04, s. 135), d e fin iu ją c term in ..re alia" n a p o trze b y g lo tto d y d a k ty k i p o lo n isty c zn ej p rz y jm u je, że „ r e a lia ” w g lo lto d y d a k ty ce „ o z n ac zać b ę d ą z ja w isk a n ale żąc e d o k u ltury ż y c ia co d z ie n n e g o (k ultu ra > n isk a< ). W opo zy c ji do niej > k u ltu ra < za ś u to ż s a m ia n a będ z ie z a rty s ty c z n ą i u m y s ło w ą c z ę ś c ią d zia ła ln o śc i czło w iek a oraz j e j w y tw o ram i, np. lite ratu rą, filozo fią, s z tu k ą (k u ltu ra „ w y s o k a ” ) ” (2 0 0 6 , 206). A u to r len n ajw yraźniej nic w id zi p o trze b y w y ró żn ian ia ku ltury p o p ularn e j w g lo tto d y d a k ty ce. U ż y c ie term in ó w ch a ra k te ry sty czn y c h d la p o p u l a r n e g o d y sk u rsu so cjo lo g ii k u ltu ry (p o d z ia ł na k u ltu rę „ w y s o k ą ” i „ n is k ą " ) , d z iś u w a żan y c h za p rz estarz ałe, n iez b y t p rz y sta je d o w s p ó łcz esn ej reflek sji na tem at kultury. U ż y c ie term in u „ k u ltu ra ” ja k o o zn a cz en ia treści ch a ra k te ry s ty c z n y c h (tylko) d la w y sokiego kanonu j e s t k o n tro w e rsy jn e; arty sty c zn a i u m y sło w a d z ia ła ln o ść cz ło w ie k a d a je e fe k t tak ż e w postaci tek stó w k u ltu ry p o p u la rn e j, o d u ży m sto p n iu zró żn ico w a n ia fo rm y i estety k i.
210 P iolr K ajak
często wykorzystują media elektroniczne jako zdolne do zwielokrotnienia od działywania na emocje [...]. Teksty kultury popularnej ukierunkowane są przede wszystkim na rozrywkę, likwidowanie barier społecznych, ekonomicznych, ko munikacyjnych'’ (2002, s. 307-308). Teksty popularne faktycznie adresuje się do szerokiego kręgu odbiorców, jednak i liczba odbiorców, i liczba tworzonych tekstów każą wątpić w ich zawartą w podtekście masowość. Nie wydaje się, aby istniał ktoś taki, jak „przeciętny uczestnik kultury” - co jest zresztą konsekwencją niesamowitego bogactwa i h e l e r o g e n i c z n o ś c i kultury po pularnej. A zaspokajanie potrzeb i oddziaływanie na emocje towarzyszą wszyst kim dziełom stworzonym przez człowieka.
Teksty kultury popularnej wymienione w Słowniku pojęć i tekstów kultury to: graffiti, horoskop, krzyżówka, quiz, rebus, sennik, skecz, teleturniej, wyli czanka, zagadka, żart (Szczęsna 2002, s. 308-310) - bardzo ważne lecz, niestety, najbardziej typowe. W Słowniku literatury popularnej pod red. Tadeusza Zab- skiego (2006) znajduje się bardzo istotne spostrzeżenie: kultura popularna „nadal stale powiększa zbiór obiektów włączanych do kanonu popularnych uniwersaliów. Prócz tradycyjnych dziedzin (literatura, widowiska, podróże, ceremonie etc.) obejmuje teraz całokształt praktyk życiowych i zachowań publicznych, sytuacje potoczne (np. >style prowadzenia samochodowe, scenariusze dokonywania za kupów etc.), okazjonalną, płynną przestrzeń (ruch uliczny, pochody karnawa łowe), ikonosferę i grafemikę (plakaty, reklamy, napisy, flagi), dźwięki (np. głosy miasta), zapachy i smaki” (Żabski 2006, s. 292)6. Tekstem kultury popularnej może być wszystko, co stanowi obiekt zainteresowania człowieka, czemu nadaje się znaczenie w kontekście s p o ł e c z n y m . Kultura popularna jest bowiem - według Johna Fiske’a - ciągłym procesem, w którym nie są ważne same kulturowe arlekfakty, lecz to, co robią z nimi ludzie. Znaczenia tekstów zmieniają się już wtedy, gdy dany przekaz trafia w sferę kultury: w tym momencie rozpoczyna się nieustający proces jego reinterpretacji. Użyt kownik kultury popularnej (czyli każdy z nas) nie jest więcej bezwolnym pionkiem manipulowanym przez system (jak chcieli przedstawiciele szkoły frankfurckiej); staje się t w ó r c ą z n a c z e ń . Popkultura jest zatem kulturą wolnego wyboru, indywidualnego bądź zbiorowego uczestnictwa w różnorakich formach sztuki i rozrywki, zbiorem czynności kulturowych, przenikających do obyczaju i warunków codziennego życia (Fiske 1995).
W s p ó łc z e s n a k u ltu ra p o p u larn a - k u ltura u czestn ictw a, k u ltu ra k o n w e rg e n c ji m ed ió w - to tak ż e c o ra z to n o w e w y z w an ia, którym m usi sp ro stać n auc zyc ie l jp jo . W sp ó łc z e ś n ie z m ien ia się ra d y k aln ie k u ltu ra k o m u n ik acy jn a na m a so w ą sk alę, a sy m p to m e m tej zm ian y je s t - zdaniem E d w in a B en d y k a - m aleją ca p o p u larn o ść p o cz ty e le k tro n ic zn e j. K o m u n ik ato ry w y p ie ra ją c-m ail o ra z ro z m o w y telefo n ic zn e . T w o rz ą się lo k aln e w irtu aln o śc i - fiz y c z n ie o g ra n ic z o n e przestrzen ie, w k tó ry ch lud zie k o m u n ik u ją się p o p rz ez k o m pu ter, tw o rz ąc g ęste sieci w sp ó łp ra cy . N akład a się to n a zd o ln o ść m ło d y ch lu d zi d o m u ltitask in g u (w ic lo z ad a n io w o ści) (2 007, s. 1 8-20).
T e k s ly ku ltu ry p o p ularne j w n auczaniu ję z y k a p o lsk ie g o ja k o o b ce g o 2 1 1 B IB L IO G R A F IA
B e n d y к E., 20 0 7 , G ad u -G a d u , czy li n a tyc h m ia st w s ie c i, „ N ie z b ę d n ik In te lig e n ta ". B ezp łatn y d o d ate k ty g o d n ik a „ P o lity k a ” 39 , s. 18-21.
B u г k a l A .. J a s i ń s k a A .. 2 0 0 5 , H u rra !!! P o p o ls k u 2. P o d ręc z/iik s tu d e n ta , K rak ów . B u r z y ń s k a A. B. , D o b e s z U .. 2 0 0 4 , In w en ta rz te m a ty c z n y i fu n k c jo n a ln o -p o ję c io w y d o
n a u cza n ia j ę z y k a p o ls k ie g o j a k o o b ce g o w a sp ek cie k u ltu r o w y m ,[w :] W . M i o d u n k a (red.).
K u ltu ra w n a u c z a n iu ję z y k a p o ls k ie g o j a k o obce g o , K raków , s. 1 1 9 -1 2 8 .
D o b e s z U .. 20 0 4 , W 3 0 g o d zin d o o k o ła P olski. P ro g ra m z a ję ć k u ltu ro w ych w S z k o le J ę zyka
P o ls k ie g o i K u ltu ry d la C u d zo zie m có w U n iw ersytetu W ro c ła w skie g o , [w :] A . D ą b r o w s k a (red .), W ro c ła w ska d ysk u sja o ję z y k u p o ls k im j a k o o b cy m , W ro c ła w , s. 5 0 5 -5 0 8 . F i s k c J., 1995. R ea d in g th e P o p u la r, L on don and N ew Y ork.
G a r n c a r e k P., 2 0 0 6 , P rze s tr z e ń k u ltu ro w a w n a u cza n iu ję z y k a p o ls k ie g o ja k o o b ce g o , W arszaw a. G ę b a 1 P ., 2 0 0 4 , P ro g ra m n a u cza n ia cu d zo ziem có w rea lió w p o ls k ic h , [w :] W . M i o d u n k a (red.).
K u ltu ra w n a u c z a n iu ję z y k a p o ls k ie g o j a k o ob ce g o , K raków , s. 1 2 9 -1 4 7 .
G ç b a 1 P ., 2 00 6 , R ea lia i ku ltu ra w n a u cza n iu ję z y k a p o ls k ie g o j a k o o b ce g o , (w :] E. L i p i ń s k a , A. S e r e t n y (red .), Z za g a d n ień d y d a k ty k i ję z y k a p o ls k ie g o ja k o o b ce g o , K rak ó w , s. 2 0 5 -2 4 2 . J a n u s - S i t a r z A ., 20 0 4 . M ię d z y słow em , o b ra zem i d źw ię kiem , c z y li u c z e ń w o b ec różnych
tek stó w kultur)', [w :] A . J a n u s - S i t a r z (red .). P rzy g o to w a n ie u c z n ia d o o d b io ru różnych
tek stó w k u ltu ry , K rak ó w , s. 9 -1 2 .
J e l o n k i e w i c z M ., 20 04 , W iedza o P olsce ja k o elem en t na u cza n ia cu d zo ziem có w ję z y k a po lskiego.
P r z e g lą d w yb ra n yc h m a te r ia łó w d yd a k tyczn y ch i p o m o c n ic z y c h , [w :] W . M i o d u n k a (red,).
K u ltu raw n a u c z a n iu ję z y k a p o ls k ie g o j a k o o b ce g o , K rak ó w , s. 3 7 -5 2 .
K o w a l e w s k i J., 2 0 0 6 a. Id e a p r o g r a m ó w k u ltu ro w ych a n a u c z a n ie ję z y k a p o ls k ie g o j a k o ob ce g o , „Ję zy k i O b c e w S zk o le. O po lsk im i P o ls c e ” , n r s p ec ja ln y 6, s. 8 1 -8 7 .
K o w a l e w s k i J., 2 0 0 6 b , M ick iew icz n a A 2 ? G ra w lite ra tu rę n a j ę z y k u p o ls k im ja k o ob cym , „Ję z y k i O b c e w S zk o le. O p o lsk im i P o ls c e ” , n r s p ec ja ln y 6, s. 4 5 -5 6 .
M a ł o l e p s z a M. , S z y m k i e w i c z A ., 20 05, H u rra !!! P o p o lsku I. P o d ręc zn ik stu d en ta . Kraków . M a z u r J., R z c s z u t k o - I w a n M . (red .), 200 6. T eksty ku ltu ry. O b licza k o m u n ik a c ji X X I w ieku.
L u blin , t. I i II.
M e l o s i k Z . , S z k u d l a r c k T . , 19 98 , K ultura, to żsa m o ść i edu k a cja - m ig o ta n ie znaczeń, Kraków . M i o d u n k a W . (red .), 20 0 4 a, K u ltu ra w n a u cza n iu ję z y k a p o ls k ie g o j a k o o b ce g o , K raków . M i o d u n k a W ., 2 0 0 4 b , K o m p eten c ja s o cjo ku ltu ro w a w n a u cza n iu j ę z y k a p o ls k ie g o ja k o o bcego.
Z a r y s p r o g r a m u n a u c z a n ia ,[w :] W . M i o d u n k a (red.). K u ltu ra w n a u c z a n iu j ę z y k a p o lsk ie g o
j a k o o b ce g o , K rak ó w , s. 9 7 -1 1 7 .
S z c z ę s n a E. (red .), 2 0 0 2 , S ło w n ik p o ję ć i te k stó w kultury. T eryto ria s ło w a . W arszaw a. Z a r z y c k a G ., 2 0 0 4 , L in g u a k u ltu ra - czy m je s t, j a k j ą b a d a ć i „ o tw ie ra ć " , [w :] A . D ą b r o w s k a
(red .), W ro c ła w ska d ysk u sja o ję z y k u p o ls k im j a k o o b cym , W ro c ła w , s. 4 3 5 -4 4 3 .
Ż a b s k i T . (red .), 2 0 0 6 , S ło w n ik lite ra tu ry p o p u la rn ej, W ro cław , s. 2 9 0 -2 9 3 , h asło: K ultura
