Zarys archeologii pradziejowej (ćwiczenia, bez korekty!)

Zarys archeologii pradziejowej

Notatki z ćwiczeń

rok akademicki 2011/2012

Opracowanie notatek:

Paweł Borycki

Ćwiczenia prowadziła:

mgr Ewa Marczak

Instytut Archeologii

Uniwersytet Warszawski

20 czerwca 2012

Wstęp

Dokument nie jest oficjalnym skryptem do wykładu zatwierdzonym przez prowadzącego zaję-cia. Zawiera notatki z zajęć będącym swobodnym zapisem poruszonych tematów w zakresie ustalonym przez autorów notatek.

Notatki zapisane w języku LA_{TEX mogą być rozwijane i poszerzane przez wszystkich}

uczest-ników zajęć. Osoby chętne do poszerzania notatek proszone są o kontakt mailowy. Wszystkie materiały w wersjach aktualnych oraz wersje archiwalne dokumentów znajdują się pod adresem internetowym projektu http://code.google.com/p/notatki-archeo/.

Wszelkie uwagi dotyczące notatek należy zgłaszać na adres e-mailowy

Spis treści

2 Kultury archeologiczne paleolitu 8 2.1 Paleolit dolny . . . 8

2.2 Paleolit środkowy . . . 9

2.3 Paleolit górny . . . 9

3 Neolit 11 3.1 Kultura ceramiki wstęgowej rytej . . . 12

3.2 Kultura ceramiki wstęgowej kłutej . . . 13

3.3 Kultura lendzielsko-polgarska . . . 14

3.4 Kultura pucharów lejkowatych (KPL) . . . 15

3.5 Kultura amfor kulistych . . . 17

3.6 Kultura ceramiki promienistej . . . 19

3.7 Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej . . . 19

3.8 Kultura ceramiki sznurowej . . . 20

3.9 Kultura rzucewska . . . 21

3.10 Kultura złocka . . . 21

3.11 Kultura pucharów dzwonowatych . . . 22

4 Epoka brązu 22 4.1 Kultura unietycka . . . 23 4.2 Kultura grobsko-śmiardowska . . . 25 4.3 Kultura iwieńska . . . 25 4.4 Kultura mierzanowicka . . . 25 4.5 Kultura strzyżowska . . . 26 4.6 Kultyra bałtyjska . . . 27

4.7 Kultura przedłużycka (mogiłowa) . . . 27

4.8 Kultura trzciniecka . . . 28 4.9 Kultura otomańska . . . 30 4.10 Kultury pól popielnicowych . . . 30 4.11 Kultura łużycka . . . 30 5 Epoka żelaza 33 5.1 Okres halsztacki. . . 33 5.2 Kultura pomorska. . . 36

5.3 Kultura kurhanów zachodniobałtyjskich. . . 37

5.4 Scytowie . . . 38

5.5 Celtowie . . . 40

5.6 Kultura przeworska . . . 42

5.7 Kultura oksywska . . . 45

5.8 Kultura jastorfska . . . 45

5.9 Kultura kurhanów zachodnibałtyjskich . . . 46

5.11 Kultura luboszycka . . . 47

5.12 Etnogeneza Słowian . . . 47

1

Krzemieniarstwo

1.1

Paleolit dolny

28,8 mln lat p.n.e. – II poł 9 tys. p.n.e. trwał paleolit.

W paleolicie dolnym dominuje technika rdzeniowa, a pojawia się już technika odłupkowa. Techniką rdzeniową w paleolicie dolnym wykonywano narzędzia otoczakowe (starsze) i pię-ściakowe (występujące też w paleolicie środkowym, zwłaszcza we wczesnej fazie). Technika rdzeniowa polega na ociosaniu bryły surowca. Negatywy służą nadaniu narzędzia odpowied-niego kształtu, ale też zaostrzenie krawędzi pracujących.

W technice odłupkowej narzędzie powstaje z odłupka. W Paryżu, na stanowisku Levallois-Perret, powstawały rdzenie lewaluaskie. W technice rdzeniowej uderzano od zewnątrz. Od rdzenia odłupkowego, np. lewaluaskigo, uzyskiwano najczęściej owalne odłupki. Można jednak było uzyskać odłupek trójkątny, który mógł być od razu wykorzystany jako ostrze np. grot skały. Był gotowym narzędziem.

Odłupek mógł mieć też kształt prostokątny i był wtedy tzw. parawiórem. Technika wió-rowa pojawiła się jednak dopiero w paleolicie górnym. Prostokątne odłupki, parawióry, były otrzymywane metodą odłupkową, a nie wiórową.

Jeśli od bryły surowca odpito jeden odłupek, staje się on rdzeniem. Pięta rdzenia równa płaszczyzna, prostopadła do osi symetrii rdzenia, w którą uderzano, aby uzyskać odłupek lub wiór. Wierzchołek rdzenia znajduje się po przeciwległej stronie. Po zbiciu wierzchołka powstaje pięta.

W górnym paleolicie występują rdzenie dwupiętowe oraz wielopiętowe. Pięty mogą na siebie nachodzić, nie muszą być równoległe. Odłupnia rdzenia to powierzchnia, na które znajdują się negatywy po odłupkach.

Elementami wióra są:

• piętka odłupka – część pięty rdzenia, która odpada od rdzenia, stanowi mały fragment płaszczyzny.

• powierzchnia dolna (pozytywowa) – powierzchnia, którą odłupek przyle

• sęczek odbicia – zagłębienie powstające w wyniku silnego uderzenia po stronie pozytywo-wej,

• stożek odbicia – wybrzuszenie powstające na wskutek odbicia, silnego uderzenia, znajduje się poniżej piętki, ale tuż obok niej, po stronie pozytywowej.

• fale odbicia – fale rozchodzące się wokół stożka na skutek uderzenia na powierzchni po-zytywowej.

• powierzchnia górna (negatywowa) – powierzchnia zewnętrzna, może zawierać fragmenty kory (odłupki odbite jako pierwsze) lub negatywy po innych odłupkach (odłupki odbite w dalszej kolejności).

Narzędzia otoczakowe dzielimy na:

• jednostronne (chopper) – krawędź pracująca obrobiona jednostronnie, • dwustronne (chopping-tool) – krawędź pracująca obrobiona dwustronnie. • podłużne – obrobiona jest dłuższa krawędź,

• poprzeczne – obrobiona jest krótsza krawędź. Narzędzia otoczakowe powstawały techniką rdzeniową.

Narzędzia pięściakowe pojawiły się w dolnym paleolicie, powstawały wyłącznie techniką rdzeniową. Pięściaki abwilskie (stanowisko Abbeville we Francji) były produkowane m.in. przez kulturę abwilską. Krawędź pracująca abwilska była zygzakowata, miała ostre załomy. Po-wierzchnia nie była całkowicie obrabiana, były fragmenty kory, głębokie negatywy po odłupkach odbitych wcześniej, nie jest zachowana symetria, wierzchołek nie musi być na osi. Od pięściaka odbijano duże, niestaranne odłupki. Pięściak taki był wielofunkcyjny, służył do rozcinania, przebijania. Są charakterystyczne dla paleolitu dolnego.

Pięściak aszelski występował w dolnym i środkowym paleolicie. Stanowiskiem eponimicznym jest Saint-Acheul we Francji. Pięściaki aszelskie są staranniej obrobione, mają więcej odłupków, wierzchołek leży na osi symetrii, krawędź pracująca jest prosta lub lekko falista. Mogą być zachowane fragmenty kory w pobliżu wierzchołka. Pięściaki aszelskie są starannie obrobione. Są częściej kojarzone z paleolitem środkowym, niż dolnym.

W dolnym paleolicie występowały techniki: klaktońska i lewaluaska.

W technice odłupkowej narzędzia powstawały z odłupków. Technika lewaluaska (Levallois) charakteryzuje się owalnym rdzeniem. Odłupnia powstaje wskutek dośrodkowych uderzeń. Była lepsza pod względem oszczędności surowca. Mówimy o kręgu kulturowym lewaluaskim.

Technika klaktońska (Clacton-on-Sea) charakteryzuje się masywnymi, dużymi rdzeniami oraz masywnymi odłupkami. Rdzenie mają kąt rozwarty między piętą, a odłupnią.

1.2

Paleolit środkowy

Paleolit środkowy (200 tys. – 36 tys. p.n.e.) to okres, gdy pojawił się neandertalczyk. Go-spodarka wciąż była zbieracko-łowiecka. W krzemieniarstwie dominowały techniki odłupkowe lewaluaska i mustierska.

Technika mustierska (Le Moustier we Francji) powstała dzięki kulturze mustierskiej. Odłup-nię tworzono dośrodkowymi uderzeniami. Rdzenie mustierskie są krążkowate, a nie owalne. Odłupki miały kształt trójkątny, podobnie jak lewaluaskie, ale różnią się od nich tym, że mu-stierskie mają oś symetrii położoną ukośnie do podstawy. Odłupki trójkątne lewaluaskie mają oś symetrii prostopadłą do podstawy.

Technika mustierska rozwinęła się później niż lewaluaska i jest uważana za doskonalsza od niej.

W paleolicie środkowym pojawia się retusz, czyli dodatkowa obróbka krawędzi pracującej. W wyniku tej obróbki krawędź pracująca uzyskiwała kształt i stawała się jeszcze ostrzejsza. Może być też retusz zatępiający, a nie wyostrzający. W wyniku retuszu mogła powstawać krawędź prosta, zębata (jak piła do piłowania). Przekrój poprzeczny mógł być schodkowy.

W środkowym paleolicie produkowano ostrza, które mogły być wykorzystywane jako groty. Ostrza mogą być pojedyncze lub podwójne (jeden lub dwa wierzchołki pracujące, położone na przeciwległych krańcach), jednostronne lub dwustronne (jedna lub dwie strony poddane retuszowi). Ostrza, według definicji, mają ostro zakończony wierzchołek leżące na osi symetrii. Ostrza były trzoneczkowate (trzonek służył do osadzania), trójkątne lub inne.

Dla środkowego paleolitu typowe są zgrzebła, produkowane techniką odłupkową. Służyły do skrobania, np. oprawiania skór.

Noże-zgrzebła to narzędzia środkowopaleolityczne przypominające zgrzebło, ale posiadające też ostrą krawędź do przecinania. Były obrobione obustronnie.

1.3

Paleolit górny

Paleolit górny to okres 36 tys. p.n.e. – 14/13 tys. p.n.e. Pojawił się wtedy człowiek współ-czesny. W krzemieniarstwie dominowała technika wiórowa. Produkowano narzędzia takie jak drapacze, rylce (do rycia rowków w drewnie lub kości), wiórowce (ostrza), tylczaki (ostrza z jedną krawędzią zatępioną), ostrza.

Wiór jest długi, wąski i ma krawędzie boczne równoległe do siebie. Narzędzia wiórowe też były długie.

Drapacze górnopaleolityczne robiono techniką wiórową, ale też odłupkową i rdzeniową. Miały drapisko – krawędź pracującą, skrobiącą, prostopadłą do osi symetrii. Drapisko słu-żyło do zdrapywania, skrobania. Drapiska mogły być owalne, wachlarzowate, krążkowate.

Rylce były wykonywane tylko techniką wiórową. Posiadały ostry wierzchołek pracujący. Rylce mogą być klinowate, zboczone, boczne, zagięte w zależności od kształtu wierzchołka pracującego. Istniały rylce węgłowe z łuskowiskiem, czyli bardzo dokładnym, miniaturowym retuszem. Rylce węgłowe powstawały od paleolitu górnego aż do mezolitu.

Narzędzia mogły być kombinowane – czyli łączyć cechy różnych narzędzi. Przykładem może być narzędzie łączące rylec i drapacz w jednej bryle. Miały wtedy dwie oddzielne krawędzie pracujące, położone na innych płaszczyznach.

Półtylczaki i tylczki wykonywane były wyłącznie techniką wiórową. Miały jedną krawędź z retuszem zatępiającym. Retusz zatępiający mógł znajdować się tylko na części krawędzi bocznej. Wtedy mówi się o półtylczakach. Tylczaki miały całą jedną krawędź zatępioną. Tylczaki były wykorzystywane jako ostrza – groty lub noże. Zatępiona krawędź nazywana jest tylcem lub półtylcem. Tylczaki w niektórych kulturach zaczynają dominować i istnieją także, w formie tylczaków geometrycznych tzw. zbrojników, w mezolicie. Mogły być półtylczaki podwójne, z dwoma niełączącymi się półtylcami.

Tylczaki miały różne formy – m. in. tzw. ostrza tylcowe wykorzystywane jako groty. Wiórowce i ostrza (najczęściej produkowane techniką rdzeniową, ale też rdzeniowe i odłup-kowe) są typowymi narzędziami paleolitu schyłkowego. Wyróżniają się m.in. ostrza liściowate (nie mylić z liściakami). Ostrza liściowate były retuszowane na całej powierzchni, są charakte-rystyczne dla paleolitu górnego.

Wiórowce to ostrza wiórowe, zaostrzone dodatkowo retuszem zaostrzającym, wzdłuż całej krawędzi po obu stronach. Poza retuszem wiórowce mają ostre ostrze na zakończeniu. Są charakterystyczne wyłącznie dla paleolitu górnego.

W paleolicie górnym występował symetryczny retusz, który zaciera ślady informujące o tech-nice, którą wykonane było narzędzie. Retusz taki, symetryczny i bardzo staranne, wykonywała kultura solutrejska, której nazwa pochodzi od stanowiska Solutré we Francji. Tego rodzaju retusz nie występował już w paleolicie schyłkowym.

1.4

Paleolit schyłkowy

Paleolit schyłkowy to okres 14/13 tys. p.n.e. – 9 tys. p.n.e. Obecne były wtedy drapacze i rylce.

W schyłkowym paleolicie pojawiają się liściaki (groty strzał), które oprawiano. Liściaki są typowe dla paleolitu schyłkowego, ale występują także w mezolicie.

Zaczęły pojawiać się pierwsze narzędzia mikrolityczne, które rozpowszechniły się w mezoli-cie. Trzonek, służący do oprawy posiadał retusz zatępiający.

Drapacze w paleolicie schyłkowym produkowane były techniką wiórową, a nie odłupkową. Drapacze wiórowe występowały też w neolicie.

1.5

Mezolit

Mezolit to okres od II poł. 9 tys. p.n.e – 5 tys. p.n.e. Jest to okres, gdy dominowały lasy. Narzędzia miały formę mikrolityczną i geometryczną. Przykładem były zbrojniki, czyli mikrolityczne tylczaki, charakterystyczne dla mezolitu, choć pojawiły się już w schyłkowym paleolicie.

Narzędzia musiały być oprawiane, by można było z nich korzystać. Dlatego posiadały wyróżniony trzonek służący do oprawiania, znajdujący się naprzeciwko ostrza.

Wyróżniamy m.in. następujące gatunki krzemienia:

• czekoladowy – posiada charakterystyczną brązową barwę oraz korę,

• świeciechowski – szary, nakrapiany jaśniejszymi plamkami, pochodzi z Polski,

• pasiasty – posiada paski na powierzchni, wydobywany metodą górniczą w neolicie i epoce brązu.

2

Kultury archeologiczne paleolitu

2.1

Paleolit dolny

W paleolicie dolnym żyły takie formy człowieka jak australopitek, homo habilis, homo erectus. Według tez australopiteki wytwarzały narzędzia z kości zwierzęcych – pawianów. Teza ta nie została jednak udowodniona. Okazało się jednak, że nawet szympans jest w stanie wykonać proste narzędzie kamienne. Nie odnaleziono jednak narzędzi wykonanych

W paleolicie dolnym pojawiła się otoczakowa kultura olduwajska. Jej nazwa pochodzi od stanowiska w wąwozie Olduvai w Tanzanii. W Wąwozie Olduvai znaleziony ślady australopi-teka.

Istniała też kultura abwilska. Odkrycia pięściaków abwilskich, z zygzakowatą krawędzią dokonał Jacques Boucher de Crèvecoeur de Perthes, kolekcjoner i literat.

Kolejną kulturą dolnopaleolityczną była kultura aszelska, która wytworzyła pięściaki z pro-stą krawędzią pracującą. Pięściaki aszelskie mają różne formy – trójkątne, sercowate, migdało-wate. Na stanowiskach aszelskich pojawiają się ślady palenisk, na których ogień był podtrzy-mywany świadomie przez człowieka. Obozowiska kultury aszelskiej odkryto na stanowiskach:

• Terra Amata koło Nicei – ślady po szałasach mieszkalnych na planie koła lub owalnym, na plaży. Konstrukcje kamienne podtrzymywały szkielet szałasu wykonanego z drewna, przykrytego skórami.

• Jaskinia Czu-Ku-Tien koło Pekinu – ślady obozowiska, • Vértesszőlős na Węgrzech.

Kultura klaktońska związana jest z odłupkową techniką klaktońską. Jej nazwa pochodzi od stanowiska Clacton-on-Sea. Z kulturą wiążą się też pięściaki aszelskie, zgrzebła i inne narzędzia wykonane techniką klaktońską, z masywnymi odłupkami.

W Polsce nie ma wczesnych dolnopaleolitycznych stanowisk. Ale z kulturą aszelską wiąże się Makowie w Polsce południowej. Znaleziska są jednak kontrowersyjne. Podobnie jest z obecnością kultury klaktońskiej w Polsce.

Produkowano także narzędzia z kości, które nie zachowały się do naszych czasów.

Oprócz walorów technicznych, łatwości obróbki, o wyborze surowca do produkcji narzędzi decydowały także walory estetyczne.

Człowiek do schronienia się wykorzystywał jaskinie i nawisy skalne. Przy wejściu do jaskini lub wewnątrz niej budowano szałasy. Wejścia do szałasu znajdowały się od wewnątrz jaskini, co dodatkowo chroniło mieszkańców szałasu przed zimnem oraz dzikimi zwierzętami. Ściany jaskiń mogły służyć do ustawiania konstrukcji szałasowej. W pobliżu wejść do jaskini znajdowane są ślady palenisk. Szałasy przykrywano skórami zwierzęcymi. W pobliżu szałasów znajdowane są kości zwierzęce i ślady konsumpcji.

2.2

Paleolit środkowy

Neandertalczyk pojawił się w paleolicie środkowym. Narzędzia były produkowane techniką rdzeniową oraz odłupkową.

Najważniejsze kręgi kulturowe środkowopaleolityczne to:

1. zespoły z pięściakami aszelskimi – na terenie całej Europy. Produkowano też różne narzę-dzia odłupkowe, głównie zgrzebła. Ludność zamieszkiwała tereny wyżynne, podgórskie, mieszkała w jaskiniach i polowała na bizony, dzikie osły, niedźwiedzie.

2. krąg mustierski – produkowano krążkowate rdzenie mustierskie. W tym kręgu wyróżnia się ostrza mustierskie z odłupków mustierskich, zgrzebła, narzędzia wnękowe odłupkowe, wyroby kościane, głównie ostrza. Ludność mieszkała na terenach otwartych i w jaskiniach. Polowała na nosorożce, lwy, mamuty. W Polsce Jaskinia Raj jest związana z kręgiem mustierskim.

3. kultury z ostrzami liściowatymi – występują w całej Europie, w tym w Polsce. Wyko-nywano narzędzia techniką lewaluaską. Wśród nich ostrza liściowate, zgrzebła, początki techniki wiórowej Polowano na zwierzęta leśne, mieszkano w jaskiniach.

2.3

Paleolit górny

W górnym paleolicie dominował gatunek homo sapiens sapiens. Produkowano wiórowe narzę-dzia z retuszem. Górnopaleolityczne kręgi kulturowe obejmują m.in.

1. kultury z ostrzami liściowatymi – ostrza liściowate stanowiły 70% wyrobów, pojawiają się ziemianki mieszkalne owalne lub prostokątne. Wykorzystywano nadal jaskinie oraz szałasy, Produkowano kościane wyroby z poroża.

2. kultury z ostrzami tylcowymi (tylczakami),

3. kultury oryniakoidalne – w tym kultura oryniacka. Nazwa pochodzi od jaskini Auri-gnac we Francji. Kultura oryniacka charakteryzuje się narzędziami wiórowymi, takimi jak drapacze, rylce, ostrza liściowate, kości zwierzęce (poroże), półziemiankowe obiekty mieszkalne, pochówki intencjonalne m.in. Crô-Magnon. Kultura oryniacka występuje też w Polsce. Produkowano figurki zwierzęce z kości zwierzęcych oraz ryty na kościach i skałach.

4. drugi krąg kultur z ostrzami tylcowymi – produkowano wyroby kościane z poraża (groty wrzecionowate), tylczaki, figurki Wenus, malowidła i ryty naskalne, cmentarzyska z po-chówkami szkieletowymi z obstawami kamiennymi.

5. środkowoeuropejskie kultury z tylczakami – figurki zoomorficzne, antropogeniczne, także Wenus. Z tym kręgiem związane jest stanowiska Dolni Vestonice na Morawach oraz Willendorf w Austrii, gdzie znaleziono figurki Wenus.

6. dniepro-desneńskie kultury z tylczakami – m.in. stanowisko Kostienki z szałasami wyko-nanymi z kości mamutów,

7. zachodnioeuropejskie kultury ostrzy liściowatych – m.in. kultury solutrejska, magdaleń-ska. Kultura magdaleńska występowała także w Polsce, w Jaskini Maszyckiej. Znaleziono tam narzędzia kościane pokryte charakterystycznymi rytami. Krąg znany jest z malowideł skalnych w regionie franko-kantabryjskim.

Kultura solutrejska wykonywała ostrza liściowate. Stanowisko eponimiczne Solutré mieści się pod malowniczym nawisem skalnym. Znaleziono tam wyroby krzemienne pokryte charakte-rystycznym, starannym, symetrycznym retuszem pokrywającym obie strony narzędzia. Retusz solutrejski pozwala rozpoznać narzędzia wywodzące się z tej kultury.

W obozowiskach górnopaleolitycznych istniała gospodarka przyswajająca. Ludzie wędrowali np. za stadami reniferów, wracając w te same miejsca w cyklach rocznych.

Kultury solutrejska i magdaleńska tworzyła malowidła i ryty naskalne. Kultury te tworzyły ostrza liściowate z późnego okresu górnego paleolitu. Malowidła naskalne przedstawiające w sposób naturalistyczny zwierzęta znajdują się w jaskiniach w Lascaux i Altamirze.

Barwnikiem w dużym stopniu była ochra. Kontury zwierząt zaznaczone są ciemniejszą kreską. Dominującymi kolorami są czerwony, brązowy i czarny. Na malowidłach przedstawiano różne gatunki zwierząt – konie, jelenie z porożem, bawoły. Na ścianach przedstawiono także inne znaki – prostokąty z poprzecznymi kreskami. Mają one niejasne znaczenie. Mógł być to zapis operacji matematycznych lub symbol domostwa.

Jedna ze scen w Lascaux zwana jest ”płynącymi jeleniami“. Zwierzęta na malowidłach mają zróżnicowane rozmiary. Wygląd malowideł świadczy o dobrej znajomości anatomii zwierząt przez paleolitycznych artystów.

W Altamirze, jaskini kultury magdaleńskiej, przedstawiono m.in. byki.

André Leroi-Gourhan podzielił malowidła z jaskiń paleolitycznych na różne style, w celu przeprowadzenia ich datowania. Zebrał także symboliczne przedstawienia oraz mniejsze przed-stawienia ludzi towarzyszące malowidłom zwierząt. Wyodrębnił także zbiór znaków żeńskich, nawiązujących do anatomii kobiety. Mogą one przekazywać informacje związane z wierzeniami. Ludzie przedstawiani są stosunkowo rzadko.

Jedno z malowideł w jaskini Trois Frères przedstawia istotę łączącą cechy ludzkie ze zwie-rzęcymi – prawdopodobnie jelenia. Malowidło może przedstawiać myśliwego przebranego w skóry zwierzęce w celu zamaskowania ludzkiego zapachu w trakcie polowania lub szamana od-prawiającego rytuały.

Górny paleolit to nie tylko ryty i malowidła naskalne, ale także figurki. Kultura grawecka, znana z ostrz tylcowych (tylczaków), tworzyła figurki antropomorficzne. Zasięg kultury gra-weckiej rozciągał się od Hiszpanii wschodniej i północnej aż po Bosfor, wschodnią Ukrainę, Kalabrię, środkową Francję, Niemcy i Polskę.

Figurki pozbawione są zarysów twarzy i cech indywidualnych, czasem schematycznie przed-stawione są włosy. Mogą przedstawiać kobiety w ciąży – boginie płodności. Figurki Wenus robione były z kamienia, gliny lub kości zwierzęcych.

Znane figurki górnopaleolityczne graweckie to m.in. Wenus z Willendorfu, Wenus z Dolnich Vestonic. Wenus z Willendorfu jest zaliczana do tzw. kultury willendorfskiej, wchodzącej w skład kręgu kultur graweckich. Ma ona karbowane włosy, ale całkowicie pozbawiona jest twarzy. Wenus czasami przedstawiana była nie na figurkach, ale na jaskiniowych rytach naskalnych. W Jaskini Maszyckiej (14 tys. lat temu) kultura magdaleńska pozostawiła wyroby kościane z nacięciami, m.in. ostrza.

W mezolicie nie ma rytów i malowideł naskalnych. Tworzono zatem zoomorficzne figurki zwierzęce. W Europie północno-wschodniej figurki takie robione były z bursztynu i kości zwie-rzęcych. Na kościach i porożach tworzono także ryty będące formą ornamentu lub zapisem informacji, np. kalendarza.

Od środkowego paleolitu do mezolitu występowały różne ozdoby – naszyjniki, zawieszki. Były produkowane z organicznych materiałów – kości, zębów zwierzęcych, muszli. Ozdoby te mogły mieć znaczenie symboliczne np. jako amulety.

3

Neolit

Neolit to młodsza epoka kamienia. Na przełomie XIX/XX wieku John Lubbock wydzielił tę epokę z epoki kamienia. Neolit rozpoczął się na Bliskim wschodzie w 9 tys. p.n.e., na Bałkanach w 6 tys. p.n.e., a w Polsce 5-4 tys. p.n.e. Najnowsze datowania przesuwają jednak tę datę do tyłu. Trwał do 2 tys. p.n.e. na terenie Europy Środkowej, a na Bliskim Wschodzie zakończył się wcześniej.

Na Bliskim Wschodzie wyróżnia się fazę preceramiczną i ceramiczną neolitu. W Europie kultury neolityczne pojawiają się jednak równolegle z ceramiką naczyniową, więc nie wyróżnia się neolitu preceramicznego.

Od początku neolitu pojawiła się gospodarka wytwórcza. Człowiek najpierw zbierał dziko rosnące rośliny, a potem zaczął je uprawiać. Pojawiły się narzędzia związane z rolnictwem – narzędzia do spulchniania ziemi, motyki kamienne, narzędzia do zbierania traw, siewnie, motyki z poroża zwierzęcego.

Rolnictwo wymaga osiadłego trybu życia, dlatego musiały pojawić się osady długotrwałe na żyznych glebach, w pobliżu cieków wodnych. Osady powstawały głównie w żyznych dolinach dużych rzek – w Polsce w dolinach Wisły i Odry. Dzięki temu możliwa była uprawa zbóż i hodowla zwierząt. Osady te były większe niż osady paleolityczne.

Produkowano też narzędzia i ozdoby miedziane. Związane z nimi kultury zwane są eneoli-tyczne (Europa) lub chalkolieneoli-tyczne (Bliski Wschód). W 1928 roku Gordon Childe przedstawił hipotezę o rewolucji neolitycznej, która była związana ze zmianami klimatycznymi na przełomie plejstocenu i holocenu. Uważał, że narodziny rolnictwa miały gwałtowny charakter. Hipoteza ta została później odrzucona.

Na Bliskim Wschodzie i w Anatolii powstają pierwsze protomiasta, ośrodki związane z rolnictwem o charakterze obronnym, w których koncentrowało się życie religijne i gospodarcze. Tam też zaczynał rozwijać się handel. Zmieniała się także struktura społeczna.

W fazie ceramicznej neolitu istniały gliniane naczynia ceramiczne, które do niedawna były podstawą podziału kultur neolitycznych. W Polsce i Europie Środkowej neolit dzieli się na: wczesny, środkowy i późny. Środkowy i późny neolit zalicza się do eneolitu – istniała wtedy metalurgia miedzi.

Kultury wczesnoneolityczne do Europy przywędrowały przez Bałkany, ale także inną, drugą drogą...

Do neolityzacji doszło niezależnie na Bliskim Wschodzie (X tys. lat temu), na Saharze, w Chinach i Indochinach, Mezoameryce i Andach Środkowych.

Kultura Natufijska z Syrii zapoczątkowała neolityzację. Potem była kultura sultańska (Tell el-Sultan, Jerycho) oraz inne kultury neolitu preceramicznego. Uprawiano różne zboża, zbierano dzikie trawy, hodowano kozy i owce – małe przeżuwacze. Żarna, rozcieracze, sierpy krzemienne

to pierwsze naczynia krzemienne rolnicze. W fazie A neolitu preceramicznego pojawiły się domy okrągłe, a w fazie B – prostokątne.

Z Bliskiego Wschodu ludność rolnicza migrowała wzdłuż wybrzeży Morza Śródziemnego na zachód do Francji i Hiszpanii.

Z początkami neolityzacji związane są duże osady rolnicze. Na Bliskim Wschodzie i w Anatolii osady rolnicze były ufortyfikowane, posiadały wieże obronne. We wczesnej fazie neolitu preceramicznego zmarłych chowano w obrębie osad. Pochówki są często niekompletne. Głowy chowano pod podłogami domostw. W fazie B głowy te pokrywano gliną malowaną.

W Anatolii pojawiają się przedstawienia siedzącej (być może rodzącej) kobiety, zwane figur-kami bogini-matki.

3.1

Kultura ceramiki wstęgowej rytej

Krąg kultur wstęgowych (naddunajskich) rozwinąć się w Europie Środkowej, w tym w po-łudniowej Polsce. Gdy pojawiły się kultury neolityczne, w Europie północnej, wschodniej i zachodniej wciąż istniały kultury mezolityczne.

Na ziemiach polskich w neolicie występowały kultury z kręgi naddunajskiego: 1. kultura ceramiki wstęgowej rytej (KCWR),

2. kultura ceramiki wstęgowej kłutej (KCWK),

3. kultura lendzielsko-polgarska z regionów nadcisańskich.

Pojawiły się one w VI tys. p.n.e., razem z naczyniami glinianymi. Na ziemiach polskich nie było więc neolitu preceramicznego. Kultury pojawiły wraz z napływową, migrującą ludnością. Ludność ta uprawiały ziemię i hodowały zwierzęta. Zamieszkiwała głównie na żyznych glebach – madach rzecznych, które nie wymagały też nawadniania. Pierwsza ludność pojawiła się w górnych odcinkach dolin dużych rzek – Wisły i Odry, a potem migrowała na północ do Wielkopolski, Ziemi Pyrzyckiej.

Długotrwałe osady powstawały w pobliżu cieków wodnych. Domy mieszkalne były na-ziemne, drewniane, na planie prostokąta lub na planie trapezu. Ich rozmiary wynosiły 6m na 12-60m. Wewnątrz występowały jamy gospodarcze, zasobowe i paleniska. Domy miały konstrukcję słupową. Słupy stały pionowo, były wkopane z ziemię blisko siebie. Po słupach tych zachowały się negatywy, miejsca, gdzie były wbite w ziemię. Dzięki temu można ustalić dokładnie wielkość i wygląd takich domów. Ściany pionowe były wykonane z belek pionowo wkopanych w ziemię. W niektórych pomieszczeniach przetrzymywano zwierzęta. Paleniska powstawały także poza domami.

Wokół długotrwałych osad powstawały krótkotrwałe osady satelitarne. Ich powstawanie było konieczne ze względu na konieczność odłogowania ziemi.

Z kręgiem naddunajskim związane są duże osady – tzw. osady macierzyste i osady krótko-trwałe powstające wokół nich. Osady macierzyste istniały około 40-60 lat.

Pierwsza fala migracji na ziemie polskie wiąże się z KCWR. Jej nazwa pochodzi od rytych, wstęgowych ornamentów na naczyniach glinianych. Naczynia te przypominają rozciętą na pół kulę. Występują charakterystyczne półkuliste misy. Ornamentem są falujące, wijące się linie ryte robione w mokrej glinie przed wypaleniem, układające się w wijące w różnych kierunkach się wstęgi. Pojawiają się też inne, plastyczne ornamenty – rowki, dołki.

Naczynia robione były ręcznie z łączonych ze sobą taśm. Niektóre narzędzia były chro-powacone. Ceramika kuchenna była grubościenna i chropowacona. Ceramika stołowa miała ornament wijącej się wstęgi i jest wykonana bardziej starannie, z cieńszej gliny.

Oprócz ceramiki do kultury KCWR należą kamienne motyki w kształcie kopyta szewskiego służące do spulchniania ziemi, motyki z surowców organicznych, przęśliki, sierpy krzemienne, narzędzia z kości i poroża, szydła, przekłuwacze kościane, narzędzia tkackie. Na wczesnoneoli-tyczne stanowiskach nie jest znajdowana broń, była to ludność typowo rolnicza.

Narzędzia krzemienne m.in. wiórowce, produkowano nadal technikami znanymi z paleolitu i mezolitu – wiórową, odłupkową i rdzeniową.

Przęśliki to okrągłe krążki o otworem w środku, o grubości zmniejszającej się od środka ku bokom. Są to narzędzia tkackie nakładane na wrzeciono, aby nie zsuwała się z nich nic, przęśliki pojawiły się po raz pierwszy w neolicie. Robione były z gliny, rzadziej z kamienia.

Ludność KCWR uprawiała dwa gatunki pszenicy, proso, jęczmień, groch, bug, soczewicę. Hodowała kozy, owce, bydło, świnie, psy. Szczątki zwierząt hodowlanych stanowią 90% pozo-stałości zooarcheologicznych. Polowano także na zwierzęta dzikie.

Kraków-Olszanica to stanowisko związane z KCWR. Jest badane przez Uniwersytet Jagiel-loński.

Kultury wczesnego neolitu chowały zmarłych w obrządku szkieletowym, w pozycji embrio-nalnej. Zmarły leżał na boku, z ugiętymi kolanami, z rękami ułożonymi pod głową. Grobom towarzyszyły dary grobowe – ceramika występujące zarówno w grobach męskich, jak i żeńskich. Dary układane były wokół ciała zmarłego. Groby były płaskie, bez nasypu kurhanowego.

W grobach męskich występują narzędzia krzemienne wykorzystywane w rolnictwie W gro-bach żeńskich ozdoby m.in. z zębów zwierzęcych, bransoletki z kości zwierzęcych, naszyjniki, paciorki kościane, zawieszki. W żeńskich grobach znajdowały się także naczynia oraz narzę-dzia związane z pracą kobiet m.in. przęśliki. Tkactwo było bowiem zajęciem przypisywanym kobietom. Nie budowano oddzielnych cmentarzysk, a pochówki umieszczano w obrębie osad, bezpośrednio w pobliżu domostw.

Dopiero w środkowym neolicie nastąpiły zmiany w obrządku pogrzebowym.

Narzędzia wykonywano wciąż z krzemienia, kontynuując wykorzystanie wcześniejszych tech-nik, np. wiórowej.

3.2

Kultura ceramiki wstęgowej kłutej

Na początku IV tys. p.n.e. pojawia się na ziemiach polskich KCWK. Jest ona związana z drugą falą migracji ludności znad Dunaju. Model gospodarki tej kultury był taki sam.

W kulturze tej formy naczyń są bardziej zróżnicowane, oprócz mis półkolistych pojawiają się charakterystyczne puchary na wysokiej, pustej wewnątrz nóżce, a także naczynia zoomorficzne. Naczynia zoomorficzne pochodzą także z kręgu nadcisańskiego, z kultury lendzielsko-polgarska. Nie pełniły one prawdopodobnie funkcji użytkowych, tylko ozdobne. Ornamenty były wyko-nywane inną techniką – za pomocą nakłuć punktowych. Ornamenty różniły się również od ornamentów KCWR.

Uprawiano jednak te same rośliny, podobnie lokowano osady w dolinach nadrzecznych i na żyznych glebach. Osady miały podobną formę.

W obrządku pogrzebowym KCWK nie nastąpiły ważne zmiany w stosunku do KCWK. Obrządek był szkieletowy, groby płaskie, zarys jamy grobowej był prostokątny. Zmarłych układano w pozycji embrionalnej.

3.3

Kultura lendzielsko-polgarska

We wczesnym neolicie pojawiła się kultura lendzielska i polgarska wywodzące się z ziem nadci-sańskich. Następnie migrowały na północ i dotarły na ziemie polskie. Kultury te występowały w dolinach górnej Wisły i Odry, na żyznych glebach, podobnie jak kultury wstęgowe. Na ziemiach polskich kultury te pojawiły się na przełomie V/IV tys. p.n.e., w końcowej fazie wczesnego neolitu i w środkowym neolicie. Był to dolny eneolit.

Kultura ta czerpała niektóre formy od kultur linearnych naddunajskich.

Z kręgiem tym związane są różne formy naczyń – pojawia się ceramika malowana. Mo-tywy linearne ceglaste są podobne do motywów naddunajskich, ale nie są kłute, ale malowana. Ceramika malowana była na ceglasty kolor, czasem czerwony, brązowy oraz biały. Charaktery-styczne są puchary na wysokiej, pustej wewnątrz nóżce. CharakteryCharaktery-styczne dla tej kultury są gliniane figurki, naczynia zoomorficzne, naczynia antropomorficzne przedstawiające kobiety.

Kultury ceramiki wstęgowej kłutej i rytej pochodzą z kręgu naddunajskiego wstęgowego – linearnego. Ich powstanie jest związane z migracjami ludności rolniczej w poszukiwaniu żyznych gleb pod uprawę. Poziom rolnictwa nie był wysoki, potrafiono uprawiać tylko urodzajne gleby m.in. mady rzeczne.

We wczesnym neolicie kultura lendzielsko-polgarska była jednolita na całym obszarze wystę-powania. Dopiero w środkowym paleolicie nastąpiło wyraźne zróżnicowanie terytorialne kultury lendzielsko-polgarskiej.

Nazwa kultury pochodzi od stanowiska Lengyel na Węgrzech. Kultura lendzielska trwa od przełomu V/IV tys. p.n.e. do końca III tys. p.n.e.

Hodowano głównie bydło (70%), ale też owce, kozy, świnie.

Osady KL-P były najczęściej duże i długotrwałe, ale istniały też mniejsze satelitarne osady oraz obozowiska. W środkowym paleolicie kultura ta wybudowała pierwsze osady obronne. Były one otoczone rowem i palisadą. Osady obronne odnaleziono głównie na terenach po-łudniowej Polsce, m.in. w Złotej koło Sandomierza na cyplu lessowym. W Strzyżowie koło Hrubieszowa odkryto osadę kultury lendzielskiej otoczoną palisadą.

Osady obronne mogły służyć jako miejsce schronienia dla ludzi oraz bydła w czasie najazdów. Mogą świadczyć o zróżnicowaniu plemiennym w tych czasach. Niektóre interpretacje mówią, że palisady miały charakter magiczny.

Domy KL-P były naziemne, słupowe. Miały zróżnicowaną wielkość. Oprócz nich pojawiły się małe ziemianki wkopane w podłoże.

Obrządek pogrzebowy wciąż był szkieletowy, groby płaskie, a zmarłych układano w pozycji embrionalnej. W grobach składano dary grobowe. Zmarłych chowano w obrębie osady, w pobliżu domostw. W niektórych osadach znajdują się tej nietypowe pochówki. Szkielety są pochowane niestarannie i bez darów grobowych. Mogą być to pochówki osób ukaranych śmiercią za przewinienia. Zarówno w kręgu naddunajskim jak i nadcisańskim jest mało grobów dzieci i młodzieży.

Średnia długość życia wynosiła 40 lat. Kobiety osiągały wzrost 148-158cm, a kobiety 150-170cm. Pałąkowe wygięcie kości udowych świadczy, że ludność tej kultury często przyjmowała pozycję kucającą.

KL-P wytworzyła ceramikę malowaną, także malowaną wewnątrz, m.in. puchary na pustej nóżce. Tworzono naczynia zoomorficzne i antropogeniczne związane z kultem, a nie użytkowe. Naczynia antropogeniczne były formowane w kształcie kobiet.

Produkowano nieduże gliniane figurki przedstawiające kobietę. Figurki takie występują także na ziemiach polskich, w jamach zasobowych. Powstawały też gliniane, ceremonialne ołtarzyki.

Ludność kultury lendzielskiej zajmowała się wydobywaniem soli, m.in. w okolicach Wie-liczki. Znaleziono naczynia, w których przechowywano sól. Sól miała wartość pieniądza, wy-korzystywana była w handlu. Służyła do konserwacji mięsa.

Nazwa kultury polgarskiej pochodzi od stanowiska Polgar nad Cisą. Kultura ta pojawiła się w V tys. p.n.e., a na ziemiach polskich na przełomie V/IV tys. p.n.e.

W środkowych neolicie KL-P znała już metalurgię miedzi. Produkowano ozdoby z druci-ków miedzianych. Występują też tygle i inne narzędzia wykorzystywane w metalurgii miedzi. Świadczą one lepiej o metalurgii niż same wyroby, gdyż wyro Obie kultury są już kulturami eneolitycznymi. Znaleziono też wyroby ze złota, ale są to raczej importy.

Kultura KL-P wykorzystywała zwierzęta do upraw rolnych. Jest to tzw. sprzężajna uprawa ziemi. We wczesnym neolicie do spulchniania ziemi wykorzystywano jedynie motyki i siłę rąk ludzkich. Była to kopieniacza uprawa ziemi.

Z obserwacji etnologicznych wynika, że kopieniaczą uprawą ziemi zajmowały się kobiety, a sprzężajną mężczyźni.

3.4

Kultura pucharów lejkowatych (KPL)

Kultura pucharów lejkowatych (KPL) jest kulturą o silnym podłożu mezolitycznym. Jest jedną z najważniejszych kultur neolitycznych w całej Europie. Rozwinęła się w środkowym neolicie, czyli starszym eneolicie. Produkowała tygielki miedziane i miała własne warsztaty metalur-giczne.

Kultura powstała na podłożu wczesnoneolitycznych kultur Europy Zachodniej. W krzemie-niarstwie, ale także w osadnictwie i gospodarce widoczne są wpływy mezolityczne. W grupie południowej są wpływy kultur naddunajskich.

Kultura jest datowana na lata 4100/3900 – 3200/3000 p.n.e. Datowanie zostało opracowane na podstawie dat14C. Istniała na obszarach północnych Niemiec, południowej Szwecji do Sztok-holmu, Danii i Polski. Jest zróżnicowana terytorialnie. Wyróżniono cztery grupy terytorialne – północną, południową, wschodnią i zachodnią. Grupa północna, a także zachodnia, zawiera liczne wpływy mezolityczne, a grupy południowa i wschodnia zawierają liczne wpływy kultur nadcisańskich – ceramiki wstęgowej rytej i kłutej. Ślady widoczne są w ceramice, kształtach na-czyń i osadnictwie. W grupie północno-zachodniej są małe ziemianki, a południowo-wschodniej duże obiekty naziemne. Są też różnice wynikające z chronologii.

Najważniejsze stanowiska KPL w Polsce to Sarnowo, Jordanów, Ćmielów, Bronocice. Hodowano świenie, kozy, owcy. Poziom rolnictwa w KPL był wysoki.

Ludność zajmowała się uprawą roli z orką sprzężajną (pług ciągnie zwierzę). Świadczą o tym figurki z gliny lub miedzi przedstawiające woły zaprzężone w jarzmo. Za pomocą jarzma zaprzęgano woły do pługa. Są to dowody pośrednie. Zachowały się też też dowody bezpośrednie. W Sarnowie na Kujawach zachowały się ślady orki radłem pod grobem. Technikę kopieniaczą stosowano w małym zakresie. Taka technika umożliwiała uprawę ziem mniej urodzajnych.

Hodowano bydło, owce, kozy, świnie, polowano i łowiono ryby. Uprawiano pszenicę, proso, być może żyto. Poza rolnictwem rozwinął się także handel z terenami położonymi daleko na południu. W Krzemionkach Opatowskich koło Ostrowca Świętokrzyskiego wydobywano

krzemień pasiasty. Robiono z niego przede wszystkim siekiery i handlowano nimi. Cechowały się wysokimi walorami estetycznymi. W pobliżu Krzemionek znajdowała się osada w Ćmielowie. Poza krzemieniem pasiastym wykorzystywano krzemień świeciechowski, który jest szary i ma charakterystyczne białe plamki. Wydobywano też krzemień czekoladowy, z którego wytwarzano m.in. sierpy. Z krzemienia produkowano broń. Przedstawiciele kultury byli więc nie tylko rolnikami, ale też wojownikami. W kulturach naddunajskich broń nie była znajdowana, a jedynie narzędzia m.in. tkacie.

Nazwa pochodzi od glinianych pucharów z rozchylającym się ku górze kołnierzem. Forma ta jest charakterystyczna dla tych czasów. Naczynia była skromnie zdobione pionowymi rytymi kreskami. Puchary lejkowate przypominają lejki. Ornament ten jest typowy dla KPL. Jest umieszczany w górnej partii, w postaci wąskiego paska tuż pod samym wylewem z pucharu. Motyw ten występuje najczęściej i jest najbardziej typowy dla KPL.

Słynne jest gliniane naczynie, na którym przedstawiono wóz czterokołowy oraz zwierzęta. Pochodzi ono z 4725 ± 50 BP, a zostało znalezione w Bronocicach. Do wozy zaprzęgnięte są dwa konie. Stanowisko w Bronocicach jest jednym z najważniejszych dla KPL.

W Ostrowcu Świętokrzyskim znaleziono także naczynie, na którym przedstawiono jeden długi wóz z czterema kołami, umieszczony w górnych partiach naczynia. Wokół Ostrowca Świętokrzyskiego znaleziono wiele śladów KPL oraz Kultury Amfor Kulistych.

Na Węgrzech znaleziono gliniane modele takich wozów czterokołowych, dzięki czemu znany jest ich wygląd.

Powstawały ogromne kamienne konstrukcje grobowe budowane na planie prostokąta, trapezu lub trójkąta. Obiekty tego typu powstawały w Wielkopolsce i na Kujawach. Grobowce te zwane są Grobowcami Kujawskimi. Występują też na innych ziemiach zachodniej Polskich, na Śląsku i Pomorzu Zachodnim. Konstrukcje zachowały się do wysokości 3m, mają długośc dochodzącą do 130 m i szerokość 10 m. Są nazywane czasami piramidami.

Wewnątrz znajdują się pochówki szkieletowe. Zmarli układani byli na plecach, z wyprosto-wanymi nogami i rękami leżącymi wzdłuż ciała. W jednym Grobowcu Kujawskim znajdowały się pochówki kilku osób. Wewnątrz budowano drewniane konstrukcje, skrzynie, w których umieszczano ciało zmarłego. Grobowce Kujawskie są najciekawszym zjawiskiem nawiązującym do megalitycznych konstrukcji pojawiających się w tym czasie w całej Europie.

Poza nimi istniały także zwykłe, mniejsze groby z pojedynczymi pochówkami o wymiarach ok. 2m na 1,5m. Są one również konstrukcjami kamiennymi. Na cmentarzyskach KPL znaj-dują się bruki, na których układano ciało zmarłego i przykrywano kamieniami. Konstrukcje kamienne towarzyszyły więc też małym grobowcom.

W grobowcach znajdowane jest wyposażenie grobowe skromniejsze niż w kulturach nad-dunajskich i nadcisańskich. 80% grobów jest całkowicie pozbawione wyposażenia grobowego. Tam, gdzie ono było, składało się z naczyń, ozdób i narzędzi krzemiennych. Między grobami znajdują się wióry, odłupki krzemienne. W obrębie grobów znajdowane są skorupy małż i inne przedmioty, które mogą być związane z ceremonią pogrzebową.

Są pochówki częściowe, miejsca, gdzie pochowano tylko część ciała zmarłego. W czasie po-grzebu intencjonalnie odcinano zmarłemu czasami nogi w kolanach lub ręce w łokciach. Koń-czyny mogły być chowane w innym miejscu i w inny sposób. Czasami czaszka była rozbijana, wkładano kamień w usta lub związywano nogi. Obrzędy te można interpretować jako anty-wampiryczne.

Najczęściej pochówki są pojedyncze. W Bronocicach znaleziono jednak pochówek masowy składający się z kilkunastu osobników. Niektórzy dopatrywali się tam śladów kanibalizmu.

Występują też groby ciałopalne. Spopielone zwłoki umieszczano w popielnicach. Znaleziono także pochówki birytualne, gdzie część ciała pochowano szkieletowo, zaś drugą spalono i w popielnicy umieszczono w tym samym grobie.

Dla kultury pucharów lejkowatych charakterystyczne są kamienne topory z zaokrąglonym zakończeniem w postaci półokrągłej główki.

Neolit środkowy to starszy eneolit.

KPL produkowała też wyroby miedziane, ozdoby i narzędzia. Wiele przedmiotów to jednak importy z Europy Południowej i Skandynawii. Ale znaleziono też tygle, warsztaty metalur-giczne, więc miejscowa metalurgia miedzi też istniała.

Ludność KPL składała ofiary bóstwom w postaci darów wotywnych umieszczanych w wodzie i bagnach. Ofiary składano z pożywienia umieszczanego w naczyniach, a być może też z ludzi. Są to interpretacje wywodzące się ze Skandynawii.

Naczynia KPL mają różne formy – puchary lejkowate z ornamentem, kubki, dzbany, flasze z kryzą. Flasze z kryzą to nieduże naczynia robione z gliny. Są małymi butelkami znajdowanymi najczęściej w grobach jako wyposażenie grobowe. Ustawiane były w okolicy głowy zmarłego. We flaszach tych być może umieszczano opium – narkotyk. Tezę tę podano na podstawie analogii do podobnych naczyń egipskich stosowanych do przechowywania opium. Badania pozostałości organicznych potwierdziły tę tezę.

Produkowano też naczynia z głowami baranimi, które znaleziono w Ćmielowie. Głowy baranie znajdowały się na rączce, jako jej zdobienie. Owce i barany odgrywały prawdopodobnie rolę religijną w KPL i mogły być zwierzętami ofiarnymi. Naczynia z głowami baranimi też mogły pełnić inną rolę niż użytkową.

Na innych naczyniach pojawiały się też motywy solarne i głowy baranie. Najczęściej wy-stępował pasek z krótkimi pionowymi kreskami w górnej części naczynia. Puchary lejkowate są zazwyczaj pozbawione ornamentyki.

Produkowano narzędzia – gładzone siekiery, narzędzia z kości zwierzęcych – przekłuwacze, zgrzebła. Produkowano topory kamienne służące jako broń wojowniczej ludności KPL. Znale-ziono figurki przedstawiające barany np. w Jordanowie. Jest to przykład sztuki religijnej.

W grobach, jako wyposażenie znajdowano także fajki gliniane służące szamanom do palenia narkotyków.

W Tovstrup w Jutlandii znaleziono naczynia w depozycie ofiarnym czarownika. Grupa z Tovstrup zawiera m.in. flaszę z kryzą.

Ludność KPL miała wiedzę medyczną. Dokonywano trepanacji czaszek, nawet kilkakrotnie jednemu osobnikowi. Trepanacje te goiły się, co jest dowodem na to, że ludzie je przeżywali. Na kościach z cmentarzysk znaleziono ślady chorób np. gruźlicy w postaci zdeformowanych kości.

Znany jest też poziom higieny, sposób odżywiania się ludzi z KPL. Na stanowiskach osad-niczych znajdowane są narzędzia tkackie – przęśliki, kościane czółenka. Tkactwem zajmowały się głównie kobiety.

3.5

Kultura amfor kulistych

Kultura amfor kulistych (KAK) (poł III tys. p.n.e. – pocz. II tys. p.n.e.) istniała w późnym neolicie. Jest zaliczana do młodszego eneolitu.

Została podzielona na grupy terytorialne – wschodnią (ziemie polskie, dorzecze Wisły, sięga do Bugu), zachodnią (dorzecze Łaby). Niektórzy wyróżniają jeszcze grupę środkowopolską.

Wyróżniono także fazy chronologiczne – wczesną, klasyczną i końcową. W fazie końcowej pojawia się ornamentyka sznurowa na naczyniach. Są to odciski sznura wykonywane w mokrej, niewypalonej glinie. Świadczy to o wpływach kultury naczyń sznurowych.

Nazwa KAK pochodzi od formy naczynia – amfor kulistych. Kształt naczyń sprawia, że są one łatwe do odróżnienia od naczyń innych kultur. Naczynia w tej formie dominują.

KAK powstała na podłożu KPL. Ludność KAK zasiedliła się na obszarach zajętych wcze-śniej przez ludność KPL. Grobowce KAK są często wkopywane w Grobowce Kujawskie. Kultury postmezolityczne wciąż odgrywały ważną rolę na obszarze zachodnim, a kultury naddunajskie na obszarze wschodnim.

W młodszym eneolicie KAK obejmowało ziemie od Łaby po Bug, a także na północ od Karpat Wschodnich na Ukrainie. Jej wpływy wykraczają jednak daleko na wschód i na zachód, gdzie znajdowano naczynia.

Ludność KAK zajmuje się rolnictwem. Uprawiano pszenicę, jęczmień. Hodowano bydło rogate, świnie, konie, owce, kozy. Stosowano orkę sprzężajną.

Osady powstały na nizinach, w strefach lessowych, w pobliżu złóż mineralnych. Osady zakładano wszędzie tam, gdzie zakładała je KPL. Znane są zarówno małe, jak i duże osady. Domostwa były głównie naziemne, ale występowały też półziemianki i ziemianki. Domostwa naziemne miały konstrukcję słupową. Ściany budowano z pionowo wbitych w ziemię słupów.

Domy budowano na planie prostokąta, trapezu lub trapezu prostokątnego z jedną ścianą na ukos. Plan trapezu prostokątnego jest cechą charakterystyczną osadnictwa KAK, nie występuje powszechnie w innych kulturach. W centralnej części domu, wewnątrz znajdowało się palenisko. Przeciętna powierzchnia domu mieszkalno-gospodarczego wynosiła 20-25m2_.

Przykładem stanowiska osadniczego są Bieżanowice na wyżynie Opatowskiej. Jest to wy-jątkowo duża wielofazowa osada. Istniała osada w Złotej blisko Tarnobrzegu.

Obrządek pogrzebowy był szkieletowy. Groby skrzynkowe budowano z kamienia, co jest kontynuacją KPL. Miały one formę kamiennej skrzyni. Groby zawierały bruki i obstawy ka-mienne. Były to skrzynie kamienne przykrywające też grób od góry. Wykonywane były z kamieni ociosanych.

Ciało układano na boku, w pozycji embrionalnej, inaczej niż w KPL. Groby były pojedyn-cze, podwójne lub zbiorowe. W grobach znajdowano wyposażenie grobowe w postaci naczyń, narzędzi. W kobiecych grobach znajdowano ozdoby, a w męskich narzędzia krzemienne. Dary umieszczano w pobliżu głowy lub stóp zmarłego.

Znaleziono ślady ćwiartowania zwłok. W Wojciechówce na Wołyniu znaleziono grób, gdzie pochowano mężczyznę jako głównego zmarłego, dwie kobiety, dzieci obojga płci, starszy ku-lawy mężczyzna, być może służący. Po ułożeniu szkieletów można wywnioskować, że inne osoby były darami grobowymi, zabito je, by towarzyszyły zmarłemu w życiu pozagrobowym. Tradycja zabijania żony, dzieci, sług, by towarzyszyły zmarłemu utrzymała się do wczesnego średniowiecza.

Znaleziono też intencjonalne pochówki zwierząt w specjalnie wykopanych jamach. Zwierzęta układane są na boku, starannie. Towarzyszą im dary grobowe. Chowano w ten sposób zwierzęta hodowlane – bydło, konie i zwierzęta dzikie. Pochówki zwierzęce są pojedyncze i podwójne. Do grobów zwierzęcych wkładano ozdoby, m.in. paciorki stanowiące wyposażenie grobowe. Inten-cjonalne pochówki zwierząt ofiarnych miały miejsce w regionie śródziemnomorskim, pochodzą z Egiptu. Prawdopodobnie stamtąd dotarły na ziemie polskie.

Intencjonalne pochówki zwierzęce ponownie pojawiły się w epoce brązu.

W KAK, podobnie jak w KPL, wykonywano ozdoby z bursztynu w postaci tarcz słonecznych. Widać na nich promienie, ozdoby w kształcie litery V i T. Były to prawdopodobnie amulety.

Nawiązywały do symboliki solarnej. Ozdoby te stanowiły często wyposażenie grobowe. Tarcze słoneczne wykonywano także z kości zwierzęcych.

Spośród naczyń ceramicznych najczęściej produkowano amfory kuliste, a także głębokie misy. Naczynia wyróżniają się baniastym brzuścem. Na naczyniach występuje ornamentyka. Na naczyniach fazy późnej pojawia ornamentyka sznurowa – poziome odciski sznura wykonane na mokrej glinie. Ornamentyka ta występuje na naczyniach wielu kultur, które znalazły się pod wpływem kultury ceramiki sznurowej, m.in. w późnej fazie KAK.

Ornament występuje ryty-falisty lub sznurowy, w górnej części naczynia.

Wydobywano nadal krzemień pasiasty, a kopalnia w Krzemionkach Opatowskich funkcjono-wała nadal. Wydobywanym krzemieniem nadal handlowano.

W środkowym i późnym neolicie i na początku epoki brązu funkcjonowała kopalnia krzemie-nia pasiastego w Krzemionkach Opatowskich. Była budowana i eksploatowana przez ludność Kultury Pucharów Lejkowatych i Kultury Amfor Kulistych. Na powierzchni stały szałasy, gdzie poddawano wstępnej obróbce wydobyty krzemień. Korzystano z różnych metod drążenia szybu i doboru jego kierunku.

3.6

Kultura ceramiki promienistej

Kultura ceramiki promienistej (poł. III tys. p.n.e. - koniec III tys. p.n.e.) jest trzecią kulturą z kręgu naddunajskiego. Występowała w późnym neolicie.

Występowała na dużych obszarach Europy Środkowej w późnym neolicie. Rozwinęła się na tych samych obszarach, co wczesnoneolityczne kultury naddunajskie. Wkroczyła najpierw do Polski południowej. Potem migrowała na północ. Osadnictwo rozwijało się na żyznych glebach w dolinach rzek.

Naczynia tej kultury zdobione są ornamentem promienistym, rozchodzącym się promieni-ście ku górze. Jest to ornament żłobkowy, żłobki rozchodzą się promienipromieni-ście. Ornament nie występuje jednak na wszystkich naczyniach tej kultury.

Kultura związana jest z rolnictwem i jest podobna do najwcześniejszych, wczesnoneolitycz-nych kultur naddunajskich – osady powstają na ziemiach najżyźniejszych, w dolinach dużych rzek. Wokół dużej osady powstawały osady satelitarne. Uprawiano pszenicę.

W kulturze dominował obrządek szkieletowy. Zmarłych chowano w pozycji embrionalnej.

3.7

Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej

Kultura ceramiki grzebykowo-dołkowej (IV–III tys. pn.e.) to ważna kultura występująca w Europie północno-wschodniej, m.in. w północnej części Polski, na Mazurach, Suwalszczyźnie. Dokonała ważnego postępu cywilizacyjnego. Występowała w strefie lasów i jezior w późnym neolicie.

W kręgu kulturowym wciąż widać w krzemieniarstwie i modelu gospodarki silne wpływy mezolityczne. Ludność zajmowała się łowiectwem, polowano na leśne zwierzęta. Osady za-kładano nad jeziorami i dużymi rzekami. Domostwa często były krótkotrwały, obozowiska, z szałasami, jurtami, ziemiankami. Rzadziej powstawały długotrwałe domy drewniane.

Naczynia zdobione były ornamentem wykonywanym poprzez odciśnięcie grzebienia garncar-skiego. Dołki wykonywano palcami. Naczynia często były ostrodenne, wymagały włożenia w inne naczynie lub podwieszenia. Dno zakończone było szpiczaście.

Naczynia te są prymitywne z porównaniu z ceramiką z południowej Polski, mają gruboziar-nistą domieszkę schudzającą oraz domieszkę roślinną. Nie są wytrzymałe, łatwo tłuką się.

Występowały figurki zwierzęce i antropomorficzne, często wykonywane z bursztynu kopal-nianego. Pojawiają się na ziemiach polskich i na wschód od Polski. Świadczą, że bursztyn odgrywał rolę nie tylko w gospodarce, ale też w wierzeniach. Był otaczany kultem i czczony.

Krąg różni się od współczesnych mu kultur europejskich, gdyż wywodzi się bezpośrednio z kultur mezolitycznych. Wciąż wykorzystywane są tam krzemienie w mezolitycznych formach. Gospodarka związana była z lasami, jeziorami, rzekami. Nie rozwijano rolnictwo i hodowli zwierząt, ale opierano się na polowaniach i łowieniu ryb. Zwierzęta hodowano jedynie spora-dycznie.

Wydobywano bursztyn, którym handlowano i wykonywano figurki zoomorficzne. Zmarłych chowano w obrządku szkieletowym, na plecach.

3.8

Kultura ceramiki sznurowej

Kultura ceramiki sznurowej (początek – koniec III tys. p.n.e.) to ważna kultura późnego neolitu, która trwa do końca neolitu i wkracza do wczesnej epoki brązu. Rozciągała się na dużych obszarach Europy Środkowej i Wschodniej od Renu, na północ od Alp i Karpat po Dniepr na południu i Wołgę na wschodzie. Została podzielona na grupy terytorialne. Polska wliczana jest do grupy środkowoeuropejskiej. Występowała w południowej Polsce także w epoce brązu.

Terytorialnie kulturę tę podzielono na kultury toporów bojowych, środkowodnieprzańska, fatianowska, bałanowska.

Nazwa kultura pochodzi od ornamentu na naczyniach glinianych – odcisków sznura, które umieszczano w górnej partii naczynia, często poziomo. Charakterystycznymi naczyniami KCS są puchar o charakterystycznej długiej szyi, amfora zgnieciona od dołu i góry z dwoma uszkami, bardzo małymi uchwytami po obu stronach.

Wykonywano kamienne topory łódkowate, wykonywane z kamienia, które też są wyznaczni-kiem kulturowym. Wyposażenie składające się z trzech typów przedmiotów – topora łódko-watego, amfory i pucharu jest typowym wyposażeniem wchodzącym w skład grobu męskiego wojownika. Amfory miały uchwyty w połowie wysokości naczynia, w najszerszym miejscu brzu-śca. Amfory te były dwustożkowate, posiadały charakterystyczne załomy z widocznym kątem z wierzchołkiem w połowie wysokości. Ornamenty na amforach robiona także sznurem w kształ-cie jodełki. Puchary wyróżniały się długą szyją. Na szyjach pucharów widoczne są odciski sznura.

Była to ludność pasterska, ale także wojownicza, dzięki czemu tak szybko zajęła tak znaczne obszary Europy.

Ludność tej kultury mogła przybyć ze wschodu, ze stepów i migrować na zachód. Kultura ta wykorzystywała konie. Byli to wojownicy, dobrze uzbrojeni, poruszający się szybko konno. Ludność miała charakter pasterski, hodowano bydło i przepędzano je pomiędzy pastwiskami, co przyspieszało ekspansję.

Inni uważają jednak, że kultura ta pochodzi z Europy Zachodniej i południowej Skandynawii i migrowała na wschód. Teza ta opiera się na datowaniach 14_{C, z których najstarsze pochodzą}

właśnie z Niemiec.

Inni badacze widzą genezę kultury na ziemiach Polski i twierdzą, że wywodzi się ona z kultury KAK i kultury pucharów lejowatych.

Ludność tej kultury zajmowała się głównie hodowlą zwierząt, bydła i pasterstwem. Kulturę tę znamy głównie ze znalezisk grobowych. Osady nie zachowały się, co może świadczyć o tym, że ludność prowadziła koczowniczy tryb życia i nie zakładała stałych osad, nie uprawiała ziemi. Kultura wytwarzała narzędzia i broń (m.in. topory łódkowate, groty strzał) z krzemienia. Topory łódkowate są wyróżnikiem kultury KCS.

Kultura miała obrządek szkieletowy. Zmarłych chowano w grobowcach kurhanowych. Sta-nowiskami kurhanowymi tej kultury są Żernikach Górnych. Kurhany są dobrze zachowane, mają wysokość 1 m, i średnicę kilkunastu metrów. Kurhany zakładano na szczytach wzniesień. Wewnątrz kurhanu znajdowała się jama grobowa w kształcie prostokąta.

Zmarli leżeli na osi wschód-zachód. Mężczyźni na prawym boku, a kobiety na lewym boku, w pozycji embrionalnej. Groby były pojedyncze. W grobach było wyposażenie grobowe – narzędzia u obu płci, a ponadto broń w grobach męskich i ozdoby w grobach żeńskich.

Kurhan otoczony był rowkiem, wyznaczającym granice grobu, oddzielającym świat żywych od umarłych.

3.9

Kultura rzucewska

Nazwa kultury pochodzi od osady Rzucewo koło Pucka. Do niedawna kulturę tę uważano za grupę KCS, teraz jest to niezależna kultura datowana tak samo, jak KSC. Występuje w grupach zachodniej – nad Zatoką Gdańską, na mierzei wiślanej oraz w grupie wschodniej – na mierzei kurońskiej. Polowano na ssaki morskie – foki, łowiono ryby, hodowano świnie, bydło, konie. Zbierano bursztyn i nim handlowano. Zakładano długotrwałe osady naziemne.

Domy wznoszono w konstrukcji słupowej. Miały charakterystyczny otwarty przedsionek. Domy takie znaleziono w Suchaczu koło Elbląga i Rzucewie. Domy stały blisko siebie na tarasach zalewowych.

Groby wstępują w obrębie osad, pochówki są szkieletowe, pojedyncze, w pozycji embrional-nej, ale często bez wyposażenia grobowego.

Ceramika jest podobna do KCS, ale występowały też podłużne misy przypominające wa-nienki, które mogły służyć do wytapiania tłuszczu z fok. Jest to lokalna kultura pod wpływem KCS.

3.10

Kultura złocka

Jest też lokalną kulturą pod wpływem KCS, której nazwa pochodzi od osady w Złotej koło Sandomierza. Na naczyniach tej kultury występuje ornamentyka sznurowa. Jest rozbudowana i zróżnicowana, bogatsza niż na naczyniach klasycznej KCS. Dawniej także uważano ją za grupę terytorialną KCS.

Ludność zajmowała się uprawą ziemi, hodowlą bydła i świń. Zakładano osady długotrwałe z domostwami naziemnymi, m.in. w Złotej.

Zmarłych chowano w obrządku szkieletowym, pozycji embrionalnej, z wyposażeniem grobo-wym. Naczynia to głównie misy i amfory.

Wykonywano miedziane ozdoby z drucików miedzianych, ozdoby i wyroby kościane. Kultura złocka należała do eneolitu.

Znaleziono także pozostałości późnoneolitycznych domów z zachowanymi drewnianymi pa-lami, drzwiami. Są to bezpośrednie źródła informujące o stylu architektonicznym tych czasów. Drzwi wykonywano z drewnianej ramy, do której w środku przywiązywano skórę.

Większość kultur późnoneolitycznych wykracza poza ziemie polskie.

3.11

Kultura pucharów dzwonowatych

Nazwa kultury pochodzi od pucharów w kształcie dzwonów. Kultura ta jest zaliczana do kultur eneolitycznych, a według innych do kultur wczesnego brązu, czyli do I OEB. W tej kulturze pojawiają się pierwsze wyroby wykonane z brązu – stopu miedzi i cyny.

Charakterystyczne dla niej są puchary dzwonowate, rozchylające się, zdobione często orna-mentyką sznurową.

Ludność tej kultury też była pasterska, koczownicza i ekspansywna. Byli to wojownicy uzbrojeni m.in. w łuki, co ułatwiło im podboje. Świadczy o tym broń, np. groty strzał, występujące w grobowcach męskich. Broń składała się też ze sztyletów trójkątnych, grocików miedzianych, płytek czworokątnych z czterema otworami w narożnikach, chroniące dłoń przy strzelaniu z łuku. Poruszali się na koniach, które były hodowane. Są też hodowcami dużych stad zwierząt, m.in. bydła. Hodowano także świnie i owce. Świnie hodowano w sposób pasterski, a nie osiadły. Świnie są zdolne do wysiłku fizycznego i mogą przebywać znaczne odległości. Nie zajmowali się uprawą ziemi.

Kultura pochodziła z południowej Wielkiej Brytanii. Szybko opanowali oni Europe Środ-kową i Zachodnią. Kultura występuje od Andaluzji do Wisły, jest rozpowszechniona w połu-dniowej Polsce.

We wczesnej epoce brązu obszar Polski został podzielony kulturowo na dwa obszary, któ-rych granicą jest Wisła. Na zachód od Wisły występowały kultury posiadające wyroby brą-zowe, m.in. KPDz i unietycka. Kultury te były związane z Europą Zachodnią i tamtejszymi kulturami.

Na wschód od Wisły są silne wpływy KCS, a kultury wczesnobrązowe – mierzanowicka, strzyżowska są pozbawione wyrobów brązowych. Znajdują się wciąż pod silnym wpływem KCS.

Typowymi naczyniami były gliniane puchary dzwonowate, zdobione różnie, ornamentem geometrycznym, czasem sznurowym. Większość naczyń jest pozbawiona ornamentu.

Dominuje obrządek szkieletowy, w pozycji embrionalnej. Cmentarzyskiem tej kultury są groby na wielokulturowym cmentarzysku w złotej. Cmentarze lokowano na wzgórzach. Były to pochówki pojedyncze, a rzadziej podwójne. Była to ludność napływowa w Polsce, krótkogłowa, która nie występowała na tych ziemiach w neolicie.

Kultura znana jest głównie ze znalezisk grobowych, a nie z osadnictwa.

4

Epoka brązu

Wczesna epoka brązu – I OEB W epoce brązu pojawia się metalurgia brązu. Kultura pucharów dzwonowatych jest często zaliczana do I okresu epoki brązu. Brąz to stop 80-90% miedzi oraz 10-20% cyny i innych metali. Złoża miedzi i cyny występują głównie w Europie południowej, a szczególnie południowo-wschodniej. Migracja odbywała się z Anatolii za zachód i na północ w poszukiwaniu złóż miedzi. Bogate złoża miedzi znajdują się także na Półwyspie Iberyjskim. Złoża cyny znajdują się we Francji. Złoża miedzi i cyny występują w innych regionach, nie pokrywają się, co wymuszało handel.

Miedź jest miękka, plastyczna, łatwa do obróbki mechanicznej, ale ma wysoką temperaturę topnienia 1083 st. Celsjusza,co jest jej negatywną cechą, gdyż utrudnia produkcję odlewów.

Odlewy produkowano na wosk tracony – model przedmiotu robiono z wosku, oblepiano gliną, a następnie wlewano do formy miedź, która wypłukiwała stamtąd ciekły wosk. Pozyskany przedmiot trzeba było obrobić. Wyjęcie przedmiotu z formy wymagało rozbicia jednorazowej formy.

Istniały też dwuczęściowe składane formy wielokrotnego użytku – muszlowate lub skrzyn-kowate. Były też jednoczęściowe wielorazowe formy.

Brąz ma temperaturę topnienia 850 stopni Celsjusza, a więc niższą od miedzi. Jednocześnie jest twardszy i bardziej odporny na ścieranie i korozję i miedź. Można na przekłuwać na zimno. Decyduje o tym zawartość cyny. Zawartość cyny ponad 30% powoduje dużą kruchość stopu. Brąz lepiej od miedzi nadaje się do produkcji narzędzi i broni, choć do ozdób może lepiej nadawać się miedź. Choć ozdoby też czasem produkowano z brązu.

Przedmioty brązowe najczęściej powstają w formach odlewniczych. Rodzaj form odlewni-czych nie zmienia się.

W epoce brązu na ziemiach polskich, w kulturach mierzanowickiej i strzyżowskiej, broń i narzędzia wciąż były produkowane z kamienia i krzemienia. W Europie wschodniej kamień wciąż był głównym surowcem, a na zachód od Wisły dominował już brąz jako surowiec.

Podział epoki brązu wg Kostrzewskiego dla ziem polskich: • I Okres Epoki Brązu – 1800-1500 p.n.e.

• II Okres Epoki Brązu – 1500-1300 p.n.e. • III Okres Epoki Brązu – 1300-1100 p.n.e. • IV Okres Epoki Brązu – 1100-900 p.n.e. • V Okres Epoki Brązu – 900-700 p.n.e.

Oscar Montelius stworzył podział chronologiczny dla Skandynawii: • I Okres Epoki Brązu – 1700-1500 p.n.e.

• II Okres Epoki Brązu – 1500-1300 p.n.e. • III Okres Epoki Brązu – 1300-1100 p.n.e. • IV Okres Epoki Brązu – 1100-900 p.n.e. • V Okres Epoki Brązu – 900-700 p.n.e. • VI Okres Epoki Brązu – 700-400 p.n.e.

Po zakończeniu epoki brązu, w Europie Zachodniej już w 1200 roku p.n.e. rozpoczął się okres halsztacki. W Polsce okres ten rozpoczął się znacznie później, a w 1200 p.n.e. trwała jeszcze epoka brązu.

W I OEB dominowała kultura pucharów dzwonowatych. Kultura ta powstała w południowej części Wielkiej Brytanii, a ludność migrowała do Andaluzji, a następnie ruszyła na wschód i dotarła do Polski.

w I OEB w Niemczech pojawiła się kultura unietycka, która pojawiła się też na Śląsku i w Wielkopolsce. Na wschodzie, od Wisły na wschód występowały kultury postsznurowe, któ-rych naczynia były wciąż zdobione ornamentyką sznurową. Występują tam wyroby miedziane, ale w odróżnieniu od kultury unietyckiej kultury postsznurowe nie produkowały prawie wcale wyrobów brązowych.

W epoce brązu wciąż istniało i rozwijało się krzemieniarstwo.

4.1

Kultura unietycka

Kultura unietycka występuje w Niemczech, Czechach, Słowacji i w zachodniej Polsce (w Wiel-kopolsce i na Śląsku). Nazwa pochodzi od eponimicznego stanowiska Unieticze w Czechach.

Powstała pod wpływem kultury ceramiki sznurowej i kultury pucharów dzwonowatych. Jest datowana na 1800-1500 p.n.e. – cały I OEB.

Ludność tej kultury zajmowała się rolnictwem, hodowlą, metalurgią i handlem. Jest to kultura rolniczo-hodowlana. Handlowano wyrobami brązowymi.

W Polsce zachowały się cmentarzyska kultury unietyckiej. W kulturze unietyckiej domino-wał obrządek szkieletowy.

Budowano dwa rodzaje grobów – kurhanowe Groby Książęce (Śląsk i Wielkopolska) oraz zwykłe płaskie groby. Groby kurhanowe zwane Grobami Książęcymi miały bogate metalowe, w tym złote i brązowe, wyposażenie – sztylety trójkątne, berła sztyletowe. Zwykłe płaskie groby miały jedynie ubogie krzemienne i gliniane wyposażenie lub były go pozbawione. Groby Książęce mają średnicę 42 m i wysokość 8 m. Pod nasypem ziemnym była drewniana skrzynia, komora grobowa, obłożona kamieniami. Do skrzyni wkładano ciało zmarłego, tylko mężczyzny na plecach, z wyposażeniem grobowym. Często zabijano także żonę mężczyzny i składano wraz z nim do grobu. Główny zmarły leżał w centrum grobowca. Kurhany unietyckie odkryto w Łękach Małych w Wielkopolsce i Szepankowicach na Dolnym Śląsku.

Pochówki dziecięce mieściły się często w dużych naczyniach zasobowych.

Z obszaru kultury unietyckiej pochodzą liczne wyroby brązowe. Charakterystyczne dla tej kultury są sztylety trójkątne wykonane z brązu. Ostrze z rękojeścią łączono za pomocą nitów. Charakterystyczne są także siekierki brązowe z wachlarzowatym ostrzem, w kształcie złożonego wachlarza. Wachlarzowate siekiery są typowe dla I OEB i kultury unietyckiej. Na podstawie typologii siekier ustanowiono podział chronologiczny epoki brązu. Charakterystyczne dla kultury były też berła sztyletowe – insygnia władzy, występują w Grobach Książęcych.

Naczynia są proste, nieornamentowane z załomem brzuśca. Czasami występują na nich li-stwy plastyczne lub prosty ornament geometryczny. Formy naczyń glinianych naśladują kształ-tem wyroby brązowe. Jest to cecha charakterystyczna wczesnego brązu, gdy z gliny i kamienia produkowano wyroby imitujące droższe wyroby z brązu. Brzuśce są nisko, na wysokości 1/3 naczynia. Produkowano m.in. misy szerokootworowe, misy na czterech nóżkach. Dla późnej, V fazy klasycznej typowe na naczynia z bardzo nisko położonym, blisko dna, ostrym załomem brzuśca. Powstawały także misy bez nóżek.

Kulturę unietycką podzielono na 5 faz chronologicznych, z których ostatnią, piątą nazwano klasyczną. W V fazie produkowano liczne wyroby brązowe – m.in. trójkątne sztylety, a także brązowe bransoletki. Produkowano także szpile kościane z dekorowanymi kolistymi lub półkoli-stymi główkami. Szpile pojawiały się często w epoce brązu, w I OEB przeważają szpile kościane, a w II OEB pojawiły się już szpile brązowe. Szpile odegrały ważną rolę w periodyzacji epoki brązu.

Dla kultury unietyckiej typowy jest ornament trójkątny.

Osady były najczęściej otwarte, a czasami obronne, domy były słupowe, naziemne, na planie czworokąta. Występowały na żyznych ziemiach. Uprawiano pszenicę, proso, jęczmień, strącz-kowe, hodowano bydło, konie. Znaleziono żarna kamienne, świadczące o przetwarzaniu ziaren zbóż.

Naczynia są nieornamentowane, czasami posiadają listwę plastyczną. Naśladują swoim kształtem naczynia metalowe. Wydętość brzuśca jest największa w 1/3 wysokości.

Charakterystyczne są misy na 4 nóżkach lub misy bez nóżek. Spośród ozdób wykonywano bransolety, a także naszyjniki.

4.2

Kultura grobsko-śmiardowska

Nazwa kultury pochodzi od stanowisk Grobia i Śmiardowo Krajeńskie na Pomorzu Zachodnim. Występowała w Polsce północno-zachodniej, na Pomorzu Zachodnim i północno-zachodniej Wielkopolsce. Powstała pod koniec I OEB i istniała na początku II OEB, pod wpływem kultury unietyckiej, do której jest bardzo podobna.

Znaleziska brązowe są importami pochodzącymi z kultury unietyckiej, są takie same jak w kulturze unietyckiej.

Kultura znana się głównie z kamiennych konstrukcji grobowych.

Występuje jednak inny obrządek pogrzebowy. Obrządek również jest szkieletowy, a groby płaskie. Nie występują kurhany, ale pojawiają się kamienne konstrukcje grobowe, kamienie układano pod głowami, przykrywano ciała kamieniami, a także budowano skrzynie kamienne, trochę mniejsze niż w Kulturze Amfor Kulistych. Groby te należą do grobów skrzynkowych. Składano krzemienne dary grobowe.

Naczynia i bransolety są takie same jak w kulturze unietyckiej. Produkowano także szpile kościane. Naczynia pozbawiona są ornamentów, czasem są ozdobione listwami plastycznymi.

4.3

Kultura iwieńska

Powstała w Polsce zachodniej. Nazwa pochodzi od stanowiska Iwnie. Datowana jest na schyłek I EOB i początek II OEB. Na Kujawach, we wschodniej Wielkopolsce i północno-zachodnim Mazowszu.

Pochodzą z niej brązowe importy z kultury unietyckiej.

Spośród naczyń pojawiają się się najczęściej płaskie, szeroki misy na czterech nóżkach, cha-rakterystyczne dla kultury iwieńskiej. Mają bogatszy ornament niż kultura unietycka. Naczynia są zdobione listwami plastycznymi.

Ludność zajmowała się rolnictwem i hodowlą. Handlowano bursztynem i wyrobami z brązu. Dominuje obrządek szkieletowy, a wyposażenie jest skromne w porównaniu z kulturą unietycką.

4.4

Kultura mierzanowicka

Kultura mierzanowicka pochodzi z Polski południowo-wschodniej, nieznacznie wykracza na za-chód od Wisły. Na północ sięgała Bugu. Istniała w I OEB. Nazwa pochodzi od stanowiska wie-lokulturowego Mierzanowice, gdzie znajduje się osada oraz cmentarzysko tej kultury. Kultury z ornamentyką sznurową w I OEB występowały na wschód od Wisły, w Europie Wschodniej.

Jest to kultura typowo rolnicza, trochę starsza od strzyżanowskiej. Ludność tej kultury polowała także na zwierzęta, w tym ptaki.

Duże osady występowały na żyznych obszarach. Wokół nich powstawały 2-3 osady sate-litarne, co jest charakterystyczne dla kultur neolitycznych. Obiekty były naziemne lub pół-ziemiankowe. Występowały pracownie krzemieniarskie oraz pracownie tkackie. Obrządek po-grzebowy wciąż jest szkieletowy. Czasami pojawiał się obrządek ciałopalny. Cmentarzyska powstawały bardzo blisko osad lub nawet w obrębie osad.

Obrządek pogrzebowy był różnorodny. Dominują groby płaskie. Zmarłych układano na boku ze zgiętymi kolanami w pozycji embrionalnej, mężczyźni an prawym boku, a kobiety na lewym boku. Zmarli czasem leżą też na plecach. Czasami zmarłych chowano w kłodzie