Jan Karnowski
Pogląd historyczny na pracę
kaszubolodzką w latach 1908–1910
Acta Cassubiana 14, 209-212
Pogląd historyczny na pracę kaszubolodzką
w latach 1908-1910
Abyś mógł się orientować w przesłanych papierach tyczących kaszubologii,
określę Ci18 w krótkości historyczny przegląd mej pracy i myśli na tej dziedzinie.
W zimowym semestrze pierwszego roku mego pobytu w seminarium przez
czytanie roczników Tow[arzystwa] N[aukowego] w Toruniu zostałem naprowa
dzony przypadkowo niejako na kwestię językową na Kaszubach. Czytałem chci
wie rzeczy odnoszące się do tej sprawy, a zawarte w Rocznikach. Owocem tych
studiów był odczyt: A. Przebieg i wynik badań nad językiem kaszubskim, który
się wprawdzie podobał, lecz dyskusji rzeczowej nie wywołał żadnej, gdyż oprócz
mnie nikt wtenczas tych rzeczy ani w przybliżeniu nie znał.
Przez rozmowy prywatne z kolegami zostałem naprowadzony na myśl zało
żenia klubu kaszubskiego w seminarium. W wakacjach zamierzaliśmy urządzić
w tym celu pogadankę, którą miał aranżować Wiecki (Wielkanoc 1908). Nie przy
szła do skutku. Natomiast poruszyłem myśl założenia klubu pielęgnowania rze
czy kasz[ubskich] na komersie abitur[jentów] w Brusach, zresztą bez skutku
najmniejszego.
Wróciwszy do Pelpl[ina] zająłem się na dobre przeprowadzeniem raz pow
ziętej myśli. Zwoływałem prywatne pogadanki. Dla jednej takiej wypracowałem
pracę: B. Konieczność i potrzeba zajmowania się sprawami kaszubskimi. Poparcie
mych myśli znalazłem u kol. Wojciechowskiego, zresztą jego zachęcie i pomocy
zawdzięczam w ogóle odwagę podniesienia kw[estii] kasz[ubskiej].
Wszystko co się pracuje w sem[inarium] przybiera zaraz jakiś cel polityczny,
narodowy; raczej każdą pracę w tej perspektywie się ocenia. To się stało też
z kaszubologią.
Sprawa kaszubska, która u mnie wynikła ze studiów językowych miała na-
samprzód charakter naukowy, bez właściwego określenia celu politycznego. Przy
210
J
anK
arnowskip o g a d a n k a c h p ry w [atn y ch ] staw ian o m n ie p y tan ie k o n k retn e: Jakie k o rzy ści p rz y n ie ść m a za jm o w a n ie się sp ra w a m i k a sz u b sk im i naszej sp raw ie p o lsk iej n a K a szu b ach ?
O k reślen ie p o lity czn ej stro n y p ra c y k aszu b sk iej stało się tru d n e m i sp o tk ało się z o p o zy cją. W y c h o d z ą c ze stu d ió w ję z y k o w y c h , o p a rłe m w n io sk i p o lity czn e n a sp raw ie ję z y k o w e j. Id ą c p ie rw o tn ie z a R a m u łte m , a rg u m e n to w a łe m tak:
„ N au k a dow iodła, że g w a ra k asz[ubska] je s t o so b n y m języ k iem . Z ty m faktem trz e b a się liczyć. N ic n ie p o m o ż e n a m d a lsze n e g o w a n ie teg o . T rz e b a p o sta w ić k w estię k a s z u b s k ą tak: W p ra w d z ie ję z y k o d rę b n y je s t - ale to je s z c z e n ie daje p o d sta w y do u tw o rz e n ia o d ręb n ej n a ro d o w o śc i k a sz [u b sk ie j]. P rz e c iw n ie - n a ro d o w o śc ią K a sz u b y je s t n a ro d o w o ść p o lsk a, g d y ż istn ieje 1/ w s p ó ln o ść h isto r y c z n a], 2 / g e o g ra fic zn e p o ło ż e n ie , 3 / sz c z u p ło ść sz c zep u k a sz [u b sk ie g o ], 4 / P a n o w a nie ję z y k a p o l[sk ieg o ] i k u ltu ry p o lsk iej n a K a sz u b a c h o d d aw n a, 5 / W sp ó ln o ść id ei n a ro d o w e j, 6 / W s p ó ln a n ie d o la ” .
Z a rz u c o n o m i, że p rz e c iw n ie , za jm o w a n ie się sp ra w a m i k a sz u b [sk im i] i p ie lę g n o w a n ie m ia n o w ic ie ję z y k a m o że d o p ro w a d z ić do sep aracji n a ro d o w ej.
A k o n to te g o o p raco w ałem n o w y odczyt: C. O p o trzeb ie z a jm o w a n ia się sp ra w a m i k a sz u b sk im i. Tutaj ab stra h u ję z u p ełn ie o d rz e c z y k asz [u b sk ic h ] ja k o k a- sz[u b sk ich ], je d y n ie w y k a z u ję , że za jm o w a n ie się n im i ze sta n o w isk a p o lsk ie g o je s t k o n ie c z n ie p o trzeb n e. O d c z y t te n w y g ło siłe m n a b ilce. N ie b y ło o p o zy cji. N ie p o d ałem żad n eg o p ro g ra m u pracy, je d y n ie cho d ziło m i o to , b y u zy sk ać p lacet n a stu d ia k a sz u b sk ie i w sp a rc ie m a te ria ln e n a z a k u p n o k siążek . C o się u zy sk ało .
W sem estrze lato w y m op ró cz teg o o d czy tu in au g u racy jn eg o w ięcej od czy tó w nie by ło . P rz e d w a k a c ja m i o d b y ło się z e b ran ie k a sz u b o lo g ó w i n a d a n o te m a ty do o p ra c o w a n ia , z k tó ry c h ż a d e n nie z o sta ł o p raco w an y . Z o rg a n iz o w a n o tu taj k a sz u - b o lo g ó w w o so b n y w y d ział.
W n astęp n y m sem estrze zim o w y m za c zęła się ch w iać sp raw a k aszubska. P rz y czyny: 1/ O p ró cz m n ie i W o jc ie c h o w sk ie g o n ie b y ło in n y c h z d e k la ro w a n y ch p ra c o w n ik ó w n a tej n iw ie. 2 / Ja w p o g a d a n k a c h p ry w a tn y c h ro z w ija łe m p o g lą d p o li ty c z n y k a sz[u b sk i] o p o z y c ji b a rd z o n iep rzy jem n y . P o w ie d z ia łe m , że m o ż liw e m m o ż e b y ć , że K a szu b i s tw o rz ą o s o b n ą k u ltu rę , ale n a ro d o w o ść i id e a ły p o lity c z n e m o g ą b y ć je d y n ie z P o la k a m i w sp ó ln e. S tw o rzen ie K a sz u b ó w sw o jsk iej kultury, k tó ra b y im w y sta rc z y ła , w z ię to m i z a złe; stąd o p o z y c ją - c h o c ia ż te g o z d a n ia o ficjaln ie n ie w y p o w ie d z ia łe m . W c e lu w y ja śn ie n ia tej k w e stii zasad n iczej b y ło z eb ran ie, g d zie sam z W o jc[iech o w sk im ] w a lc z y łe m z o p o z y c ją b e z n ic z y je g o p o p arcia. M ój p ro g ra m stre śc iłe m w M a n u sk ry p c ie D. pt. M y śli, k tó ry ta m p rz e czy tałem . B ez n a m a c a ln eg o skutku.
D ru g ie z eb ran ie, lepiej p rz y g o to w a n e , d o p ro w a d z iło do p o ż ą d a n e g o celu. O św iad czy łem , że 1/ je d y n ie ch o d z i tu o ro zp a trz en ie sp raw k a sz [u b sk ich ] ze stan o w isk a p o lsk ieg o , 2 / że je s t ogólne p rzek o n an ie, że tak ie rozpatrzenie kw [estii] k a sz [u b sk iej] je s t p o trzeb n e. K to się z ty m nie g o d ził, m ia ł sw o je zd an ie z a z n a
czyć. N ik t. O p o z y c ja u c ich ła. K ie ru n e k dalszej p ra c y w k a sz u b o lo g ii streściłem w m a n u sk ry p c ie E ., k tó ry ta m p rz eczy tałem .
W ty m p ro g ra m ie tk w iła tru d n o ść , g d y ż n a p e w n y m m ie jsc u m ian o się z a j m o w a ć sp raw am i, w k tó ry c h w sz y sc y b y u d z ia ł b ra ć m o g li - sp raw y n a u k o w e m ia ły p o z o sta ć za d a n ie m sp ecjalistó w . F a k ty c z n ie ta k ie g o k ie ru n k u p ra c a n a s z a n ie p rz y b ra ła , le c z p rz e k sz ta łc iła się w p ra c ę cz y sto fac h o w o -n a u k o w ą, z celem 1/ p ro d u k ty w n y m , 2 / in fo rm a c y jn y m . N a to n a p ro w a d z iła n as o rg a n iz a c ja naszej pracy. G d y ż w te n c z a s b y ła m y śl tk z w [tak zw anej] D e c e n tra liza c ji p ra c y (p ro je k t kol. W o jci echow skiego]). Pierw szym w ydziałem b y ła K aszubologia, 2. Socjologia. U strój znany. O k reślen ie p ra c ty c h w y d z ia łó w b y ło n ie ja sn e . To d o p ro w a d z iło do k o n flik tu p rz e w o d n ic z ąc e g o k a sz u b [ologii] z B ilk ą w n a stę p n y m roku. O d k ąd w e sz ła k a sz u b o lo g ia n a to ry fach o w ej p ra c y n a u k o w e j, o d tą d z y sk a ła g ru n t p o d n o g am i.
P rzez d alsze stu d ia n a u k o w e o sp raw ie k aszu b sk iej d o sz e d łe m do p rz e k o n a n ia - po 1/, że k u ltu ra lu d o w a k asz[ubska] je s t organicznie sp o jo n a z o g ó ln o p o lsk a k u ltu rą , 2 / że m o w a k a sz u b sk a n ie je s t o d rę b n ą w śc isły m te g o sło w a zn aczen iu . Z d a n ia te ro z p ro w a d z iłem w o d czy tach :
1/ D z isie jsz e p o ję c ie o k w e stii k a sz u b sk ie j,
2 / D aw niejsze i dzisiejsze zd an ia o stosunku język[ow ym ] P om orzan do Polaków . P rak ty c z n e w n io sk i ty c h d o k o n a ń ro z w in ą łe m w pracy: W c ie la n ie id e i m ło - d o k aszu b sk iej.
II. O p raco w an e te m a ty w y g łaszan e. I. S e m e str z im o w y 1908
1. O k sz ta łc e n iu m ło d z ie ż y kasz. w d u c h u n a ro d o w y m . K [arn o w sk i] 2. S to su n k i ro ln e n a K aszu b ach . R o szcz[y n ialsk i]
3. P o g lą d n a literatu rę o ry g in a ln ą k a sz u b sk ą. C y s[ew sk i] II. S e m e str la to w y 1909
1. D z isiejsze p o ję c ia o k w [estii] k aszu b sk iej K [arn o w sk i] 2. O p rz e m y śle kasz. P iech [o w sk i]
3. P ie lg rz y m k a do W e jh e ro w a i K alw arii. G ra b o w sk i 4. E ty m o lo g ia n a z w y K aszu b a. H [eyke]
5. W ak acje n a K aszu b ach . C z[ap iew sk i] III. S e m e str z im o w y 1909/10
1. S zkice o H elu . K [arn o w sk i]
2. S zerzen ie id ei m ło d o k a sz [u b sk ie j]. P [iech o w sk i] 3. O św ia ta n a K a sz[u b ach ]. G rab [o w sk i]
212
Jan K
arnowski5. A d m in istracja w ojew . p o m [orskiego] za czasó w pol[skich]. S m el[kow ski] 6. B an k i i sp ó łk i p o l[sk ie] n a K a sz[u b ach ]. C y s[ew sk i]
S p ecjaln e n a b ilce.
1/ D a w n ie jsz e i d zisie jsz e zd an ie o sto su n k u ję z y k [o w y m ] P o m o rz a n do P o laków .
2 / G e rm a n iz a c ja P o m o rz a w X I-X III. S tuleciu.
3/ K a sz u b i a rz ą d p ru sk i w o sta tn ic h 80. latach. P iech [o w sk i].