[2017/Nr 3] Bromatologia nr 3 do pobrania - całość

(1)

BROMATOLOGIA

I CHEMIA TOKSYKOLOGICZNA

Czasopismo poświęcone zagadnieniom badań ochrony zdrowia i środowiska

Wersja internetowa wydawanego czasopisma jest wersją pierwotną

TOM L 2017 Nr 3

TREŚĆ

A. Kurek-Górecka, R. Balwierz, Z. Dzierżewicz: Dietetyczne aspekty zastosowania pyłku pszcze-lego . . . 191 Z. Goluch-Koniuszy, R. Moroch: Ocena częstotliwości spożycia produktów zawierających kofeinę

i/lub taurynę przez młodzież męską przed egzaminami na różnych poziomach edukacji . . . 201 P. Witt, M. Śmiechowska: Ocena zawartości kwasu szczawiowego jako składnika antyodżywczego

w cydrach . . . 221 A. Kukułowicz: Aspekty zdrowotne i jakość mikrobiologiczna zsiadłego mleka . . . 227 T. Pukszta, A. Platta: Truskawki jako źródło składników bioaktywnych wspomagających profi

lak-tykę chorób nowotworowych . . . 234 A. Karmańska, I. Bąk-Sypień, M. Panek, B. Karwowski: Badanie zawartości związków

polifeno-lowych oraz aktywności przeciwutleniającej szpinaku (Spinacia oleracea L.) . . . 241 I. I. Bąk-Sypień, A. Karmańska, K. Kubiak, B.T. Karwowski: Aktywność przeciwutleniająca

świe-żego i termicznie przetworzonego zielonego i czerwonego jarmużu . . . 246 P. Rożek, A. Znamirowska, D. Kalicka, M. Pawlos, M. Buniowska: Zastosowanie Saccharomyces

bayanus oraz Saccharomyces cerevisiae vel. bayanus w produkcji napoju z serwatkowego per-meatu niskolaktozowego . . . 252

(2)

BROMAT. CHEM. TOKSYKOL. – L, 2017, 3, str. 191 – 200

Anna Kurek-Górecka, Radosław Balwierz, Zofi a Dzierżewicz

DIETETYCZNE ASPEKTY

ZASTOSOWANIA PYŁKU PSZCZELEGO Wydział Ochrony Zdrowia

Śląskiej Wyższej Szkoły Medycznej w Katowicach Kierownik projektu: prof. dr hab. n. farm. Z. Dzierżewicz

Słowa kluczowe: pyłek pszczeli, antyoksydanty, produkty pszczele, dieta. Key words: bee pollen, antioxidants, bee products, diet.

Pyłek pszczeli jest niedocenianym naturalnym produktem, zbieranym i przetwa-rzanym przez pszczoły z pyłków kwiatowych, posiada udowodnione działanie proz-drowotne. Może wzbogacać dietę w naturalne witaminy, minerały i związki biolo-gicznie czynne, takie jak: kwasy fenolowe, fl awonoidy, wykazując szerokie spektrum zastosowań (1). Wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe, przeciwbakte-ryjne i przeciwgrzybiczne(2). Działa przeciwmiażdżycowo, przeciwnowotworowo, hipoglikemicznie, obniża ciśnienie krwi, ma działanie adaptogenne. Wspomaga tera-pię alkoholową, stosowany jest w stanach depresyjnych, obniżonego nastroju i innych chorobach psychicznych. Jest świetną odżywką dla sportowców i osób niedożywio-nych. Znajduje zastosowanie w terapiach farmakologicznych, wzmacniając ich efekt lub chroni przed szkodliwym działaniem m.in. radioterapii (2, 3).

Celem pracy było przedstawienie właściwości dietetycznych pyłku i możliwości wykorzystania go w diecie.

Charakterystyka pyłku pszczelego

Pyłek pszczeli jest pyłkiem kwiatowym zebranym i przetworzonym przez pszczo-ły. Ziarno pyłku otoczone jest dwuwarstwową ścianą komórkową. Wygląd ściany oraz wielkość i kolor ziaren zależą od gatunku roślin z których pochodzą. U roślin owadopylnych ściana jest nierówna, z licznymi bruzdkami, wyrostkami, zagłębie-niami. Pokrywa ją balsam pyłkowy. Budowa ściany ułatwia zaczepianie i przykle-janie pyłku do ciała owada, który następnie przenosi je na inne rośliny. W przypad-ku roślin wiatropylnych ściana pyłprzypad-ku kwiatowego często jest gładka, pozbawiona nierówności, u niektórych gatunków roślin np. u sosny mogą na niej występować pęcherzyki lotne, które pomagają w transporcie pyłku przez wiatr (4).

Powstawanie pyłku pszczelego

Pyłek kwiatowy jest zbierany przez pszczoły robotnice. Największa aktywność zbioru pyłku przypada na godziny przedpołudniowe (5). W przypadku zbioru pyłku

(3)

Nr 3

192 A. Kurek-Górecka i współpr.

z roślin wiatropylnych, zbieraczki wyruszają tylko w bezwietrzną pogodę. Przed wylotem gromadzą w swoim wolu miód, który będzie stanowił źródło energii do pokonania odległej drogi. Posłuży także jako klej do zlepienia drobnych ziarenek pyłku i uformowania z nich obnóży pyłkowych (4).

Zbieraczka potrafi otworzyć torebki pylnikowe żuwaczkami znajdującymi się przy otworze gębowym. Porusza pylniki i powoduje obsypywanie się pyłku, który osadza się na jej ciele (6). Przednią parą odnóży, które pokryte są włoskami, za-czesuje sobie ziarenka pyłku w stronę głowy, zwilżając je śliną i miodem, formuje kuleczki. Następnie unosi się w powietrze i drugą parą odnóży zaopatrzoną w szcze-cinki wyczesuje pyłek z tułowia i brzucha oraz z przedniej pary kończyn, w których uformowane są już kulki. Przechwytując tylnymi nóżkami, ściąga zgromadzony na szczecinkach drugiej pary odnóży pyłek i umieszcza go w tzw. koszyczku, który znajduję się na zewnętrznej stronie goleni tylnej pary kończyn. W koszyczku nawija go na sprężystą szczecinkę i tworzy kulkę (4).

Pszczoła równomiernie rozkłada pyłek na obu odnóżach, waży pyłek, zawisając w powietrzu i kiedy zbierze odpowiednią ilość, leci złożyć zbiory do ula. Pozostawia obnóża pyłkowe w komórkach plastra wosku i tu pracę nad pyłkiem przejmują nielot-ne młode pszczoły robotnice. Mieszają onielot-ne pyłek z każdej pary odnóży z kroplą śliny i miodu oraz ubijają żuwaczkami i układają w komórkach, w których wcześniej wy-kluły się larwy. Takie komórki są bardziej zaokrąglone, co zapobiega powstawaniu pleśni w załamaniu komórki. Na końcu taką komórkę powlekają miodem i zalepiają woskiem. W tak przetworzonym pyłku pod wpływem ciepła jakie panuje w ulu rozwijają się bakterie kwasu mlekowego. Następuje beztlenowa fermentacja mleko-wa, która zabezpiecza pyłek przed rozkładaniem białek. Tak zabezpieczony przed psuciem pyłek zwany jest pierzgą. Pierzga jest podstawą pożywienia pszczół (6, 7).

Dla pszczół pyłek kwiatowy w postaci pierzgi stanowi główne źródło białka w ich pożywieniu, dostarcza im cennych aminokwasów, tłuszczów, soli mineralnych i wi-tamin, które są im potrzebne do budowy ciała. Pyłek jest tym owadom niezbędny do odżywienia larw oraz rozwoju młodych pszczół. Bez niego młode robotnice nie mogły by spełniać swoich funkcji w rodzinie pszczelej (5).

Młode pszczoły robotnice po przeistoczeniu się z larwy intensywnie odżywiają się pyłkiem. W zależności od pełnionych przez nie funkcji ,,niańki” lub woszczarki, odżywczy pyłek spowoduje rozwój odpowiedniego gruczołu gardzielowego produ-kującego mleczko lub gruczołu woskowego produprodu-kującego wosk (5).

Przy okazji spożywania pierzgi z miodem, niańki karmią starsze larwy przeby-wające w pobliżu komórki z pierzgą. A kiedy już u młodych robotnic wykształci się gruczoł gardzielowy i rozpoczną produkcję mleczka, karmią młode larwy, które wykluły się z jajek. Natomiast dorosłe pszczoły odżywiają się resztkami pyłku, który znajduje się w miodzie (5).

Pozyskiwanie pyłku pszczelego

Pszczelarze, chcąc pozyskać cenny pyłek, montują urządzenia do poławiania pył-ku. Poławiacze pyłku mogą być wylotowe, dennicowe, powałkowe lub plastrowe, które zamieszczone są w gnieździe pomiędzy plastrami wosku (8). Wylotowe zawie-szone są na wylocie z przodu ula, dennicowe znajdują się na spodzie ula w

(4)

denni-Nr 3 Dietetyczne aspekty zastosowania pyłku pszczelego 193 cy, natomiast powałkowe zamieszcza się w górnej części ula. Urządzenia są różne, natomiast sposób ich działania jest podobny i składa się z trzech elementów: oczek do strącania pyłku, siatki zabezpieczającej oraz pojemnika na strącony pyłek. Pierw-szym z elementów jest miejsce, w którym dochodzi do strącania obnóży pyłkowych. Pszczoły zbieraczki, które wracają do domu ze zbiorami pyłku muszą przecisnąć się przez dopasowane oczka, które powodują gubienie części zbiorów oraz strącenie ziaren pyłku z korpusu pszczoły. Drugim elementem jest siatka, która oddziela zbior-nik i zabezpiecza go przed przedostaniem się do niego pszczół. Ostatnim elementem jest pojemnik, do którego są strącane obnóża pyłkowe. Pyłek ze zbiornika musi być szybko wybrany przez pszczelarza. Najlepiej w ciągu jednej doby, ponieważ zawiera w sobie dużo wody, przez co jest nietrwały i szybko ulega psuciu. Mogą się w nim wytworzyć szkodliwe toksyny. Najlepszym sposobem na zabezpieczenie go jest suszenie, zamrażanie lub zmieszanie obnóży pyłkowych z miodem (4, 5).

Skład pyłku pszczelego

W pyłku pszczelim występuje ponad 250 różnych substancji (1). Skład pyłku kwiatowego może różnić się ze względu na gatunki roślin, a także rodzaj gleby z któ-rej pochodzi. Zawartość i ilość składników zależy również od strefy klimatycznej i pory roku, w której został zebrany przez pszczoły (1, 9–13).

W pyłku pszczelim cukry stanowią 33,7%. Cukry redukujące obecne w pyłku reprezentuje: fruktoza, glukoza, maltoza oraz turanoza. Natomiast cukry niereduku-jąceznajdujące się w pyłku stanowią sacharoza i trehaloza. Polisacharydy wchodzące w jego skład to skrobia, dekstryny, pollenina i celuloza (1).

Białka występujące w pyłku stanowią ok. 23,9% jego składu. Obejmują frakcje albumin, globulin, gluteliny, prolaminy, enzymów i innych (1).

Aminokwasy zawarte w pyłku mieszczą się średnio w 17,6%. Dominuje prze-ważnie 18 z 20 proteogennych aminokwasów: treonina, kwas glutaminowy, kwas asparaginowy, seryna, prolina, walina, glicyna, metionina, alanina, leucyna, feny-loalanina, izoleucyna, tyrozyna, histydyna, arginina, tryptofan, lizyna, cystyna (1). W obnóżach pyłkowych zawarte są także kwasy nukleinowe – kwas deoksyry-bonukleinowy (DNA), kwas rydeoksyry-bonukleinowy (RNA) oraz nukleoproteiny, białka, które są materiałem genetycznym komórki (1).

Enzymy zawarte w pyłku pochodzą ze śliny pszczół, jak również mają pocho-dzenie roślinne. Występują alfa i beta amylazy, inulaza, celulaza, inwertaza, lipazy i fosfolipazy, proteazy i peptydazy, hydrolazy, izomerazy, oksydoreduktazy, liazy, transferazy, fi taza alkaliczna (1).

W pyłku pszczelim pozyskanym z rzepaku można znaleźć brassinolid, sterol, któ-ry jest roślinnym hormonem wzrostu (1).Lipidy całkowite w pyłku kwiatowym sta-nowią ok. 5,4%, w tym fosfolipidy 1,3%, a fi tosterole stasta-nowią 1,1% (1). W polskim pyłku pszczelim występują kwasy tłuszczowe nasycone, takie jak kwas palmityno-wy, który stanowi 27,2% wszystkich lipidów, kwas stearynowy 1,6%, mistynowy 0,7%, lignocerynowy 0,7%, arachidowy 0,8%, behenowy 0,4% (14). Kwasy tłusz-czowe wielonienasycone reprezentuje kwas alfa linolenowego oraz kwas linolowy 13% (1). Kwasy tłuszczowe jednonienasycone stanowią 4,6% zawartości wszystkich lipidów i reprezentuje je kwas oleinowy (14).

(5)

Nr 3

Pyłek pszczeli odznacza się wysoką zawartością związków fenolowych: leukoan-tocyjanów, kwasów fenolowych, katechin, fl awonoidów, związków triterpenowych, alkaloidów pirolizydynowych i kanabinoidów (1, 10, 15). Stanowią one ok. 1,2% składników pyłku (1). Najwięcej polifenoli wykryto w pyłku o zabarwieniu fi oleto-woczarnym (10).

Ogólna zawartość witamin w pyłku stanowi 0,2%. Do witamin rozpuszczalnych w wodzie zalicza się inozytol (wit. B8), którego jest najwięcej ok. 105,6 mg/100 g, kwas askorbinowy (wit. C) ok. 30,5 mg/100 g, niacynę (wit. B3 lub PP) ok. 13,7 mg/100 g, kwas pantotenowy (wit. B5) 2,3 mg/100 g, rybofl awinę (wit. B2) 1,8 mg/100 g, tiaminę (wit. B1) 0,9 mg/100 g, pirydoksynę (wit. B6) 0,6 mg/100 g, kwas foliowy (wit. B9) ok. 0,4 mg/100 g, biotynę (wit. H lub B7) 0,1 mg/100 g oraz śladowe ilości cyjanokobalaminy (wit. B12) (1).

Do witamin rozpuszczalnych w tłuszczach zalicza się tokoferol (wit. E), który wy-stępuje w największych ilościach ok. 29,4 mg/100 g, karotenoidy (prekursory wit. A) ok. 12,9 mg/100 g (1). Najwięcej karotenoidów wykryto w pyłku pomarańczowym (16), beta-karoten występuje w ilościach 7,3 mg/100 g, występują też kalcyferol w niewielkich ilościach 0,04 mg/100 g (1).

W pyłku obecne są również biopierwiastki. Do makroelementów należy fosfor 436 mg/100g, potas 422 mg/100 g, wapń 217 mg/100 g, magnez 161 mg/100 g, sód 50 mg/100 g. W skład mikroelementów wchodzą: żelazo 14,4 mg/100 g, mangan 13,8 mg/100 g, cynk 7,1 mg/100 g, miedź 1,2 mg/100 g, nikiel 0,19 mg/100 g, kobalt 0,05 mg/100 g. W śladowych ilościach poniżej 1 mg/100g występują mikroelementy takie jak rubid, cez, beryl, stront, bar, skand, tytan, cyrkon, wanad, chrom, molibden, srebro, kadm, bor, glin, gal, krzem, cyna, ołów, arsen, selen, brom, cer, uran (1).

Obnóże pszczele jest bogate w błonnik, zawiera 22,4% celulozy. Pozostałe skład-niki znajdujące się w pyłku, takie jak woda stanowią 25% (1).

Właściwości dietetyczne pyłku pszczelego

Pyłek pszczeli ze względu na swój cenny skład powinien być obecny w codziennej diecie. Jest on źródłem pełnowartościowego białka i aminokwasów. Znajdziemy w nim wszystkie aminokwasy egzogenne, takie jak: lizyna, leucyna i izoleucyna, metionina, fenyloalanina, treonina, tryptofan, walina. Trzeba je dostarczać z poży-wieniem, ponieważ organizm sam nie może ich syntetyzować. Zawiera także argini-nę i histydyargini-nę. Aminokwasy egzogenne są niezbędne do prawidłowego funkcjono-wania organizmu, gdyż biorą udział w syntezie hormonów peptydowych, enzymów, przeciwciał. Są potrzebne do prawidłowej pracy mózgu, przemiany lipidowej, bu-dowy mięśni i chrząstek. Pyłek zawiera albuminy, które biorą udział w utrzymaniu ciśnienia onkotycznego krwi. Albuminy są odpowiedzialne za przenoszenie związ-ków biologicznie czynnych: lezwiąz-ków, witamin czy hormonów. Globuliny natomiast wchodzą w skład wszystkich komórek, tworząc przeciwciała (12, 16).

Pyłek dostarcza również węglowodany. Węglowodany w organizmie człowieka są głównym źródłem energii. Glukoza stanowi główne źródło energetyczne dla mózgu. W pyłku występują też znaczne ilości błonnika pod postacią celulozy, która jest nierozpuszczalna w wodzie i jest odpowiedzialna za prawidłowe funkcjonowanie całego przewodu pokarmowego (16).

(6)

Nr 3 Dietetyczne aspekty zastosowania pyłku pszczelego 195 W skład pyłku wchodzą również cenne kwasy tłuszczowe: jedno- i wieloniena-sycone kwasy tłuszczowe omega3 i omega6, fi tosterole i fosfolipidy, które są bardzo ważnym składnikiem codziennej diety. Wielonienasycone kwasy tłuszczowe, które organizm musi dostarczać z pożywieniem, są konieczne do prawidłowego wzro-stu i rozwoju dzieci, młodzieży i nie tylko. Odpowiadają również za utrzymanie odpowiedniego stanu zdrowia. Do fosfolipidów występujących w pyłku zalicza-my: lecytynę w postaci fosfatydylocholiny, kefalinę jako fosfatydyloetanolamina, mio-inozytol w postaci fosfatydyloinozytolu. Lecytyna, kefalina i mio-inozytol są substancjami lipotropowymi tzn. zapobiegające odkładaniu się tłuszczu i choleste-rolu w wątrobie, przez co chronią wątrobę przed stłuszczeniem oraz zapobiegają powstawaniu miażdżycy. Budują błony komórkowe, błony organelli komórkowych oraz tworzą struktury błoniastych wewnątrz komórki – siateczka śródplazmatyczna. Ze względu na rolę tych składników są one polecane osobom z zaburzeniami czyn-nościowymi wątroby oraz pacjentom z chorobami układu krążenia (1). Mio-inozy-tol zmniejsza insulinooporność działając jako czynnik uwrażliwiający tkanki na działanie insuliny, przez co jest wykorzystywany w terapii zespołu policystycznych jajników (17). Fitosterole: β-sitosterol, kampesterol mają działanie estrogenne, z tego powodu pyłek jest polecany kobietom w okresie menopauzy (13, 18).

Zawarte w pyłku pszczelim związki fenolowe głównie fl awonoidy, ale też ka-techiny i kwasy fenolowe, pełnią funkcje antyoksydantów, które przeciwdziałają spotęgowanym procesom utleniania w organizmie (9). Najwyższą taką aktywność antyoksydacyjną wykazuje pyłek o zabarwieniu żółtym, prawdopodobnie dzięki dużej zawartości fl awonoidów, które wpływają na liczne procesy zachodzące w organizmie człowieka. W znacznym stopniu mogą one zapobiegać lub łagodzić przebieg wielu schorzeń m.in. chorobie wieńcowej i miażdżycy, mogą wzmacniać ściany naczyń krwionośnych, poprawiać mikrokrążenie, czy też zapobiegać zmianom nowotworowym (9, 19).

Skład witaminowy pyłku pszczelego – który podano wyżej – jest imponujący. Pyłek pszczeli można kojarzyć z reklamowanym suplementem „Witamina B com-plex” albowiem są zbiorem takich samych witamin z grupy B. Zarówno suplement „Witamina B complex” jak i pyłek pszczeli zawierają po dziewięć witamin z grupy: B1, B2, B3, B5, B6, B7, B8, B9, B12. Na ogół wszystkie witaminy z grupy B w naturze występują zbiorowo i odpowiadają za podobne funkcje życiowe, pomimo tego iż ich budowa chemiczna i strukturalna jest bardzo zróżnicowana. Ten „kompleks” witaminowy uwarunkowany jest wzajemnymi zależnościami pełniąc ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu organizmu poprzez wpływ na prawidłową pra-cę układu nerwowego, krążenia, odpornościowego, pokarmowego, poprzez uczest-nictwo w przemianie węglowodanów, tłuszczów, białek, poprzez udział w synte-zie hemoglobiny, hormonów oraz poprzez zarządzanie gospodarką hormonalną. Nadmiar tych witamin nie ulega kumulacji w organizmie, stąd nie istnieje ryzyko zatrucia nimi jak to bywa w przypadku witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Py-łek pszczeli również zawiera prowitaminę A w postaci beta-karotenu, karotenoidy, kalcyferol, czyli witaminę D oraz tokoferol, czyli witamina E, której wystarczające dzienne zapotrzebowanie pokrywa 30,5 g pyłku (9). Pyłek pszczeli jest niezwykłym produktem roślinnym, który posiada w swoim składzie prawie cały zestaw witamin zarówno tych rozpuszczalnych w wodzie jak i w tłuszczu (9,16).

(7)

Nr 3

Witaminy, mimo że nie są materiałem budulcowym oraz nie dostarczają energii, są konieczne dla zachowania zdrowia organizmu. W ustroju pełnią rolę niebiałko-wych części enzymu w reakcjach enzymatycznych, decydują wówczas o swoistości enzymu, a często i o rodzaju reakcji np. dekarboksylację i transaminację aminokwa-sów katalizują enzymy o różnych apoenzymach (część białkowa) ale tych samych koenzymach. Występowanie witamin w roli tzw. koenzymów daje duże możliwości ich udziału w wielu przemianach biochemicznych i w pełni tłumaczy ich wielofunk-cyjność.

Organizmowi oprócz witamin są potrzebne również składniki mineralne za-równo o charakterze makro- jaki i mikroelementów. W pyłku pszczelim, najwięcej jest mikroelementów takich jak: żelazo, mangan, cynk, miedź, nikiel, kobalt oraz makroelementów, takich jak: fosfor, magnez, wapń, sód, potas. Organizmowi do utrzymania prawidłowej funkcjonalności jest potrzebne 14 składników mineralnych. Pyłek zawiera aż 11 takich składników, co stanowi większość. Składniki minerale tak samo jak witaminy muszą być dostarczane do organizmu wraz z dietą. Spełniają w organizmie różne funkcje: biorą udział w utrzymaniu równowagi kwasowo-za-sadowej, w gospodarce wodno-elektrolitowej, uczestniczą w przenoszeniu tlenu do komórek, w sprawnym działaniu mięśni i układu nerwowego, są materiałem budul-cowym i wchodzą w skład komórek, hormonów, enzymów, płynów ustrojowych, kości (1, 9, 16).

Pyłek pszczeli zawiera w swoim składzie enzymy, które ułatwiają rozkładanie substancji pokarmowych, dzięki czemu substancje te są łatwiej wchłaniane. W skła-dzie pyłku zawarte są alfa i beta amylazy, które rozkładają skrobie i glikogen. En-zym inulaza rozkłada inulinę, celulaza – celulozę, inwertaza (sacharaza) rozkłada sacharozę. Lipazy i fosfolipazy powodują rozkład lipidów i fosfolipidów, proteazy zaś białek i peptydów. Ważnym enzymem jest fi taza alkaliczna rozkładająca kwas fi tynowy. Fityniany powodują zmniejszenie biodostępności składników odżywczych zawartych w pożywieniu. Dzięki rozłożeniu kwasu fi tynowego możliwe jest większe wchłonięcie substancji odżywczych zawartych w pyłku (1).

Pyłek posiada właściwości adaptogenne, czyli przystosowawcze organizmu do nie-korzystnych warunków środowiska, podwyższające odporność fi zyczną, psychiczną i immunologiczną organizmu. Podnosi sprawność fi zyczną w niekorzystnych wa-runkach środowiskowych np. przy wysokiej lub niskiej temperaturze, braku tlenu czy przy zbyt dużym obciążeniu wysiłkiem. Wzmacnia odporność, zmniejsza stres wywołany chorobą i przyspiesza powrót do pełnej sprawności fi zycznej (20, 21).

Pyłek pszczeli ze względu na swoje działanie odżywcze znajduje zastosowanie w diecie u osób starszych, niedożywionych oraz w diecie łatwostrawnej bogato-białkowej, która odznacza się zwiększoną zawartością białka oraz większą kalo-rycznością. Dietę bogato białkową stosuje się min. u osób wyniszczonych chorobą, w chorobach nowotworowych, u pacjentów z oparzeniami po naświetleniach oraz u rekonwalescentów po przebytej chorobie. U tych chorych istnieje duże ryzyko niedożywienia, które skutkuje zwiększoną podatnością na infekcje, zmniejszeniem skuteczności leczenia, a w konsekwencji opóźnieniem powrotu do zdrowia lub na-wet śmiercią. Pyłek pszczeli, który odznacza się wysoką wartością odżywczą może pomóc w zapobieganiu stanom niedożywienia i w uzupełnianiu już utraconych sub-stancji pokarmowych w szybkim czasie (1, 2, 16).

(8)

Nr 3 Dietetyczne aspekty zastosowania pyłku pszczelego 197 W przeprowadzanych badaniach na myszach i szczurach obnóże pszczele powo-dowało zwiększenie zawartości hemoglobiny i czerwonych krwinek, witaminy C oraz magnezu w tkankach. Ponadto, pyłek pszczeli powodował szybsze przybieranie na masie ciała u zwierząt karmionych paszą bezwitaminową z dodatkiem pyłku pszczelego niż karmionych zwykłą paszą (2, 11). Wpływ na to miały zapewne ami-nokwasy, witaminy oraz biopierwiastki zawarte w obnóżach pszczelich.

Aminokwasy są potrzebne do regeneracji i odbudowy uszkodzonych tkanek. Py-łek dostarcza cennych kwasów tłuszczowych omega 3, które zmniejszą stan zapalny. Zawarte w nim enzymy poprawiają przyswajanie składników odżywczych, ułatwia-ją trawienie. Pyłek pszczeli wykazuje również właściwości zwiększaułatwia-jące apetyt, na którego brak często skarżą się chorzy pacjenci (1, 16, 19).

Pyłkiem pszczelim można wzbogacić dietę osób ciężko pracujących fi zycznie, sportowców lub osób, które uprawiają sport i zależy im na polepszeniu swoich wy-ników. Pyłek pszczeli poprzez swoje właściwości adaptogenne potrafi polepszyć kondycję fi zyczną, poprawić osiągnięcia sportowe, nawet w ciężkich warunkach atmosferycznych, przy braku tlenu lub przy dużym obciążeniu fi zycznym. Poprawia również koncentrację i sprawność psychofi zyczną, co jest niezwykle ważne u za-wodowych sportowców i osób wykonujących pracę fi zyczną, gdzie nie tylko spraw-ność fi zyczna decyduje o efektach, ale również umiejętspraw-ność skupienia się. Ponadto zawartość aminokwasów egzogennych pomaga w regeneracji mięśni. Uzupełnia straty makroelementów, jakie zostały utracone podczas wysiłku. Polepsza trawienie i metabolizm oraz zwiększa apetyt, co u sportowców z wysokim zapotrzebowaniem energetycznym jest zaletą (2, 21).

W diecie wegetariańskiej, w której ciężko jest pokryć zapotrzebowanie na wszyst-kie niezbędne aminokwasy egzogenne, warto wzbogacić dietę naturalnym pyłwszyst-kiem pszczelim, który również pomoże pokryć zapotrzebowanie na żelazo i wapń (1).

U osób odchudzających się i stosujących diety niskoenergetyczne pyłek pszczeli może zminimalizować ryzyko niedoborów składników pokarmowych np. białka, aminokwasów, a także żelaza, magnezu, wapnia oraz witamin z grupy B, zwłaszcza gdy dieta jest źle skomponowana. Dodatkowo pyłek wspomaga metabolizm (1).

Suplementacja pyłkiem będzie doskonałym rozwiązaniem w przypadku osób uczących się, pracujących umysłowo lub mających problemy z koncentracją i zapa-miętywaniem. Pyłek pszczeli dzięki zawartości witamin z grupy B, aminokwasom egzogennym i swoim właściwościom adaptogennym wpływa na centralny układ nerwowy poprzez poprawę funkcji mózgu, takich jak myślenie, zapamiętywanie, uczenie się, rozumienie. Skutkuje to poprawą sprawności umysłowej i szybkości myślenia (11, 20, 21).

Przegląd suplementów diety zawierających pyłek pszczeli dostępnych na polskim rynku

Obecnie na rynku polskim dostępnych jest wiele preparatów zawierających pyłek pszczeli. Nabywając nieprzetworzone ziarna pyłku należy pamiętać, że nie przetwo-rzony pyłek jest wykorzystywany przez organizm tylko w ok. 1–10% (2). Po roz-drobnieniu mechanicznym lub naturalnym wzrasta biodostępność pyłku do 60–80% (2). Pyłek możemy rozdrobnić przez mielenie lub namaczanie w ciepłej wodzie.

(9)

Nr 3

W środowisku wodnym ziarna pyłku puchną, a po upływie 2–3 godz. pękają, przez co zostają z nich uwolnione składniki odżywcze. Pyłek można mieszać z wielo-ma produktami w stosunku 1:1 lub 1:4, takimi jak: miód, wielo-masło, twaróg, jogurt. U dorosłych stosuje się terapeutycznie 20–40 g na dobę czystego pyłku pszczelego. Jedna łyżeczka zawiera ok. 7,5 g pyłku, czyli dzienna dawka wynosi 3–5 łyżeczek tego produktu dla dorosłych i 1–2 łyżeczek dla dzieci. Mniejsza dawka pyłku jest stosowana podczas prowadzenia terapii innymi lekami (np. przeciwdepresyjnymi, przeciwzapalnymi) oraz w chorobach przewlekłych (2).

Pyłek powinno się przyjmować trzy razy dziennie przed jedzeniem. Czas tera-pii wynosi 1–3 miesięcy i może być powtórzony 2 do 4 razy na rok. Najlepszym momentem leczenia pyłkiem jest okres pomiędzy zimą a wiosną i między latem a jesienią (2).

Pyłek pszczeli, który jest składnikiem suplementów występuje w postaci tabletek, kapsułek lub w postaci proszku.

W ofercie fi rmy Gal znajdziemy pyłek nieprzetworzony, drożdże selenowe z do-datkiem pyłku kwiatowego, pyłek kwiatowy w formie kapsułek, który zawiera 500 mg pyłku w 1 kapsułce oraz tabletki z mleczkiem pszczelim z dodatkiem pyłku kwiatowego, którego zawartość wynosi 200 mg. Suplement jest zalecany w stanach wyczerpania, osłabienia i obniżonej odporności, dodatkowo preparat z drożdżami se-lenowymi z dodatkiem pyłku pszczelego wspomaga prawidłowy wzrost włosów i pa-znokci oraz jest szczególnie przeznaczony dla ludzi z obniżoną odpornością (22–25). Kapsułki fi rmy Swanson o nazwie RoyalJelly zawierają w jednej kapsułce 1000 mg pyłku kwiatowego (26).

Kwiatowy pyłek pszczeli fi rmy Solgar zawiera 500 mg pyłku kwiatowego w 1 kapsułce. Jest polecany dla sportowców (27).

Kolejnym suplementem diety są drożdże piwowarskie z dodatkiem pyłku kwiato-wego fi rmy Lewipollen, którego zawartość w jednej tabletce wynosi 23 mg. Jest za-lecany w celu: zwiększenia odporności na infekcje bakteryjne i wirusowe, obniżenia poziomu cholesterolu oraz w celu poprawy funkcjonowania wątroby i trzustki (28).

Suplement diety Apibon fi rmy Bonimed Zioła Ojca Grzegorza Sroki zawiera głównie propolis i pyłek pszczeli, na 1 tabletkę przypada 400 mg pyłku oraz 20 mg propolisu.

Bonimel miód z dodatkiem pyłku pszczelego i propolisu tej samej fi rmy zawiera 12% pyłku kwiatowego/100g miodu. Ten produkt zalecany jest w celu uzupełnie-nia codziennej diety w składniki, które mają wzmacuzupełnie-niać system immunologiczny w walce z wirusami, bakteriami i grzybami. Zalecany jest osobom, które są narażone na zatrucia chemiczne (29).

Firma Apipol Farma w swoim asortymencie suplementów diety posiada pyłek pszczeli w produktach o nazwie Propolis Plus. Produkty te występują w formie kapsułek i tabletek. Kapsułki Propolis Plus bez cukru w swoim składzie posiadają pyłek pszczeli w ilości 255 g w jednej kapsułce. Oprócz pyłku preparat ten zawiera ekstrakt z propolisu w ilości 25 mg, cynk 5 mg w postaci cytrynianu cynku oraz kwas L-askorbinowy 40 mg. Ten produkt jest wskazany dla osób dorosłych i mło-dzieży w okresie zmniejszonej sprawności fi zycznej oraz w czasie zwiększonych zachorowań, czyli wiosną, jesienią i zimą, w celu poprawienia odporności całej rodziny (30, 31).

(10)

Nr 3 Dietetyczne aspekty zastosowania pyłku pszczelego 199 Tabletki Propolis Plus zawierają 150 mg pyłku pszczelego oraz 25 mg standary-zowanego ekstraktu propolisowego. Ten produkt odznacza się mniejszą zawartością pyłku oraz brakiem dodatkowych substancji takich jak: cynk czy kwas askorbinowy. Tabletki fi rmy Apipol Farma podobnie jak wyżej opisywane kapsułki tej samej fi rmy są polecane dla osób o obniżonej odporności w okresie zwiększonego zachorowania (30, 31).

Tabletki witaminowe Propollen z propolisem i pyłkiem kwiatowym zawierają 300 mg pyłku w jednej tabletce oraz koncentrat z propolisu. Skład tabletki bogaty jest w dodatkowe substancje, takie jak cukier, stearynian magnezu, kwas mlekowy jako regulator kwasowości, pektyny i metylocelulozy (32).

Podsumowanie

Pyłek pszczeli posiada nie tylko pożądane właściwości dietetyczne, wykazuje również działanie przeciwzapalne, przeciwbólowe, przeciwbakteryjne i przeciw-grzybiczne. Działa przeciwmiażdżycowo, przeciwnowotworowo, hipoglikemicznie, obniża ciśnienie krwi, ma działanie adaptogenne oraz terapeutyczne. Pyłek pszczeli ze względu na swoje działanie odżywcze znajdzie zastosowanie w diecie u osób starszych, niedożywionych oraz w diecie łatwostrawnej bogatobiałkowej. Stanowi również uzupełnienie diety wegetariańskiej czy diet redukujących masę ciała o ogra-niczonej kaloryczności. Suplementacja pyłkiem będzie doskonałym rozwiązaniem w przypadku osób uczących się, pracujących umysłowo lub mających problemy z koncentracją i zapamiętywaniem. Pyłek posiada właściwości adaptogenne czyli przystosowawcze organizmu do niekorzystnych warunków środowiska, podwyż-szając odporność fi zyczną, psychiczną i immunologiczną organizmu. Wspomaga terapię alkoholizmu, depresji i innych chorób psychicznych. Znajduje zastosowanie w terapiach farmakologicznych, wzmacniając ich efekt. Wielowymiarowe właści-wości pyłku winny zainspirować dietetyków do stosowania go w zalecanych przez nich dietach.

A. K u r e k - G ó r e c k a, R. B a l w i e r z, Z. D z i e r ż e w i c z DIETARY ASPECTS OF THE USE OF BEE POLEN

PIŚMIENNICTWO

1. Kędzia B.: Skład chemiczny i adaptogenne działanie pszczelego pyłku kwiatowego. Cz. I. Składchemiczny. Postępyfi toterapii 2008; 1: 47-58. – 2. Komosinska- Vassev K., Olczyk P., Kaźimierczak J., Mencner Ł., Olczyk K.: Bee Pollen: Chemical Composition and Therapeutic Application. EvidBa-sedComplement Alternat Med 2015. – 3. Basista K., Sodzawiczny K.: Pyłek kwiatowy – nowy surowiec naturalny, możliwości wykorzystania w lecznictwie i kosmetologii. Gazeta Farmaceutyczna 2011; 12: 30-32. – 4. Bornus L., Biliński M., Bobrzecki J., Gromisz M., Hartwig A., Jabłoński B., Konopacka Z., Lipiński M., Mruk H., Muszyńska J., Pidek A., Ruszkowski A., Skowronek W., Tomaszewska B., Wawryn T., Wilde J., Wojtacki M., Woźnica J., Żukowski R.: Encyklopedia pszczelarska. Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne 1989. – 5. Gałuszka H.: Podstawy pszczelnictwa., Skrypt dla Szkół Wyższych Akademia Rolnicza im. H. Kołłątaja w Krakowie. Kraków 1986. – 6. Gumowska I.: Pszczoły

(11)

Nr 3

i ludzie. Warszawa, Wydawnictwo Watra 1985. – 7. Czechowski W., Gajewski W., Garbaczewska G., Nowakowski E., Starck Z., Skwarło K., Sońta K., Trojan P., Czubaj A. Biologia. Warszawa, Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne 1952. – 8. Habryka C.: Pyłek pszczeli produktem pracy pszczół. [W:] Lewandowicz G., Le Thanh-Blicharz J., red. Bioprodukty – pozyskiwanie, właściwości i zastosowanie w produkcji żywności. Poznań, Wydział Nauk o Żywności i Żywieniu Uniwersytet Przyrodniczy w Po-znaniu 2016: 13-20. – 9. NogueiraC., Iglesias A., Feás X., Estevinho L.M.: Commercial bee pollen with different geographical origins: A comprehensive approach. Int. J. Mol. Sci. 2012; 13(9): 11173-11187. – 10. Paradowska K., Zielińska A., Krawiec N.: Skład i właściwości antyoksydacyjne barwnych frakcji wyodrębnionych z pszczelego pyłku kwiatowego. Postępy Fitoterapii 2014; 4: 209-215.

11. Kędzia B., Hołderna- Kędzia E.: Produkty pszczele w żywieniu i suplementacji diety. Postępy Fitoterapi 2006; 4: 213-222. – 12. Kędzia B., Hołderna- Kędzia E.: Nowe badania nad biologicznymi właściwościami pyłku kwiatowego. Postępy Fitoterapii 2012; 1: 48-54. – 13. Różalski H.: Fitoterapie dolegliwości okresu przekwitania. Lek w Polsce Drug in Poland 2006; 11: 87-104. – 14. Szczęsna T.: Long- chain fatty acids composition of honeybee – collected pollen. Journal of Apicultural Science 2006; 50(2): 65-79. – 15. Kędzia B., Hołderna- Kędzia E.: Usuwanie metali szkodliwych dla zdrowia z organizmu za pomocą produktów pszczelich. Herba Polonica 2009; 55(1): 98-108. – 16. Ciborowska H., Rudnicka A.: Dietetyka żywienie zdrowego i chorego człowieka. Warszawa, Wydawnictwo Lekar-skie PZWL 2014: 30-90. – 17. Jakimiuk A.J., Szamatowicz J.: Rola niedoboru inozytolu w patofi zjologii zaburzeń występujących w zespole policystycznych jajników. Ginekol Pol 2014; 85: 54-57. – 18. Mehta B.D., Jog S.P., Johnson S.C., Murthy P.P: Lily pollen alkaline phytase is a histidine phosphatase similar to mammalian multiple inositol polyphosphate phosphatase. Phytochemisty 2006; 67(17): 1874-1886. – 19. Salles J., Cardinault N., Patrac V., Berry A., Giraudet Ch., Collin M. L., Chanet A., Tagliaferri C., Denis P., Pouyet C., Boirie Y., Warlrand S.: Bee Pollen Improves Muscle Protein and Energy Metabolism In Malnourished Old Rats through Interfering with the MtorSingnaling Pathway and Mitochondrial Activity. Nutrients. 2014; 6(12): 5500-5516. – 20. Kędzia B.: Skład chemiczny i adaptogenne działanie pszczelego pyłku kwiatowego. C.II. Działanie adaptogenne. Postępy Fitoterapii 2008; 2: 115-124.

21. Kędzia B., Hołderna-Kędzia E.: Właściwości biologiczne i działanie lecznicze pyłku kwiatowego zbieranego przez pszczoły. Postępy Fitoterapii 2005; 3-4: 103-108. – 22. Pyłek kwiatowy, suplement diety. Informacja producenta S.P.R.P. Gal. – 23. Mleczko pszczele + pyłek kwiatowy, suplement diety. Informacja producenta S.P.R.P. Gal. – 24. Pyłek kwiatowy w kapsułkach, suplement diety. Informacja producenta S.P.R.P. Gal. – 25. Drożdże selenowe z dodatkiem pyłku kwiatowego, suplement diety. Informacja producenta S.P.R.P. Gal. – 26. RoyalJelly (Mleczko pszczele), suplement diety. Informacja producenta Swanson Health Products. – 27. Kwiatowy pyłek pszczeli, suplement diety. Informacja producenta Solgar. – 28. Lewipollen z drożdży piwowarskich z pyłkiem kwiatowym, suplement diety. Informacja producenta: Centuria Łomianki. – 29. Bonimel pyłkowo-propolisowy, suplement diety. Infor-macja producenta Bonimed Zioła Ojca Grzegorza Sroki. – 30. Propolis Plus, suplement diety. InforInfor-macja producenta Apipol Farma.

31. Apipol Farma: Propolis Plus kapsułki, suplement diety. Informacja producenta Apipol Farma. – 32. Propollen tabletki z pyłkiem kwiatowym i propolisem, suplement diety. Informacja producenta Bartpol S.C.

(12)

Zuzanna Goluch-Koniuszy, Robert Moroch

OCENA CZĘSTOTLIWOŚCI SPOŻYCIA

PRODUKTÓW ZAWIERAJĄCYCH KOFEINĘ I/LUB TAURYNĘ PRZEZ MŁODZIEŻ MĘSKĄ PRZED EGZAMINAMI NA RÓŻNYCH

POZIOMACH EDUKACJI Zakład Fizjologii Żywienia Człowieka

Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie Kierownik: prof. dr hab. M. Friedrich

Celem pracy była ocena częstotliwości spożycia produktów zawierających w swoim składzie kofeinę i/lub taurynę przez młodzież męską na trzech etapach edukacyjnych, na 2 tygodnie przed egzaminami gimnazjalnym/maturalnym/ sesyjnym, jako czynników stresogennych. Przeprowadzono badanie metodą wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego wśród 156 chłopców/mężczyzn: 62 studentów, 47 maturzystów oraz 47 gimnazjalistów. Stwierdzono, że dla ponad połowy badanej młodzieży egzamin był sytuacją stresową; z produktów zawierających kofeinę/taurynę w czasie przedegzami-nacyjnym gimnazjaliści głównie spożywali słodycze, maturzyści napoje typu cola, a studenci kawę; najmniejszą wiedzą dotyczącą działania kofeiny i tauryny w organizmie odznaczali się gimnazjaliści; zasadnym wydaje się prowadze-nie na wszystkich etapach edukacyjnych prozdrowotnej edukacji żywieniowej ukierunkowanej na zmianę sposobu żywienia w okresie przedegzaminacyjnym uwzględniającego stres.

Hasła kluczowe: młodzież męska, częstość spożycia, kofeina, tauryna, stres egza-minacyjny.

Key words: male youths, consumption frequency, caffeine, taurine, examinational stress.

Problem stresu szkolnego wśród młodzieży istnieje od wielu pokoleń, a umiejęt-ność radzenia sobie z nim przychodzi dopiero wraz z nabywanym doświadczeniem. Labilność emocjonalna charakterystyczna dla okresu dojrzewania u chłopców prede-stynuje do jeszcze większej podatności na stres. Do najbardziej stresujących sytuacji w szkole młodzież zalicza sprawdziany, odpowiedzi ustne oraz zbliżające się egza-miny końcowe (1). W okresie przedegzaminacyjnym młodzież wiele czasu poświecą na naukę, również w porach wieczornych i nocnych, dlatego dla podtrzymywania rytmu czuwanie–sen oraz poprawy koncentracji stosuje produkty spożywcze i/lub suplementy diety zawierające w swoim składzie związki stymulujące ośrodkowy układ nerwowy (OUN) (2). Według Rush i współpr. (3) rokrocznie szczególnie wśród młodzieży rośnie popularność spożywania napojów zawierających dodatki stymu-lujące OUN takie jak kofeina i/lub tauryna.

(13)

Nr 3

202 Z. Goluch-Koniuszy, R. Moroch

Do najpopularniejszych źródeł kofeiny w diecie człowieka należą: kawa, herbata, produkty zawierające ziarno kakaowca, napoje typu cola oraz napoje energetyzują-ce. Jest ona również składnikiem wielu suplementów diety, jak i leków (4). Kofeina w swoim działaniu na organizm nie pozostaje obojętna wobec układu naczyniowo--sercowego, kostnego i hormonalnego, szczególnie przy niezbilansowanej diecie (5). Ponadto poprzez pobudzający wpływ na sekrecję kwasu solnego, może przyczyniać się to do powstawania zmian zapalnych w obszarze błony śluzowej żołądka, jak i jelit. Do produktów zawierających kofeinę zalicza się również guaranę (Paullinia-cupana), która zawiera 4 razy więcej kofeiny (2–7,5%) niż ziarna kawowca, a 1 g guarany to 40 mg kofeiny. Z tego względu dodaje się ją do herbat, soków owocowych, produktów energetycznych lub produktów przeznaczonych do redukcji masy ciała. Kofeina uwolniona z guarany wchłania się wolniej z przewodu pokarmowego (ze względu na obecność saponin, tanin, tłuszczu), dlatego jej stymulujące działanie na organizm utrzymuje się aż do 6 godz. (6).

Drugim popularnym związkiem o działaniu stymulującym OUN jest niebiałko-wy aminokwas tauryna (kwas 2-aminoetylosulfononiebiałko-wy) znajdujący się w tkankach, w nerkach, mięśniach szkieletowych, sercu i siatkówce (7). Tauryna jest niezbęd-na do prawidłowego rozwoju siatkówki oka, funkcjonowania układu rozrodczego oraz immunologicznego, koniugacji kwasów żółciowych, stabilizacji błon komór-kowych, osmoregulacji i cytoprotekcji. Działa agonistycznie z kwasem GABA (γ-aminomasłowym) oraz wpływa na przyspieszenie metabolizmu komórek gleju i neuronów, poprawiając funkcje poznawcze (8). Wykazuje również działanie anty-konwulsyjne, uspokajające, poprawiające samopoczucie oraz wzmacnia działanie kofeiny (9).

Celem pracy była ocena częstotliwości spożycia produktów zawierających kofeinę i/lub taurynę przez młodzież męską, będącą na różnych poziomach edukacyjnych, na 2 tygodnie przed egzaminem gimnazjalnym/maturalnym/sesją egzaminacyjną, jako czynnika stresowego.

MATERIAŁ I METODY

Badanie, metodą wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem kwestionariusza ankietowego, przeprowadzono wśród 156 chłopców/mężczyzn: 62 studentów (w wie-ku 19–26 lat) Zachodniopomorskiego Uniwersytetu Technologicznego w Szczecinie w okresie zimowej sesji egzaminacyjnej (luty); 47 maturzystów w wieku 18–21 lat (z Zespołu Szkół nr 2 w Szczecinie) oraz 47 uczniów (w wieku 15–17 lat) z III klasy Gimnazjum nr 34 w Szczecinie, w kwietniu na 2 tygodnie przed egzaminem gimnazjalnym/maturalnym.

Do badań wykorzystano autorski kwestionariusz ankietowy (wielokrotnego wy-boru) przygotowany na potrzeby tych badań. Kwestionariusz zawierał pytania m.in. o: postrzeganie zbliżającego się egzaminu (gimnazjalnego/maturalnego/sesyjnego) jako sytuacji stresowej; przyczyny i cel spożywania produktów (spożywczych/suple-mentów diety/leków) zawierających w swoim składzie kofeinę i/lub taurynę; pory ich spożywania; częstotliwość spożycia; odczuwane działania po ich stosowaniu oraz posiadaną wiedzę na temat ww. związków.

(14)

Nr 3 Spożycie produktów zawierających kofeinę i/lub taurynę 203 Oszacowano odsetki młodzieży męskiej spożywającej produkty zawierające ko-feinę i/lub taurynę z różną częstotliwością: codziennie (1–2 razy dziennie, >3 razy dziennie), często (2–3 razy w tygodniu), czasami (1 raz w tygodniu), rzadko (1 raz w miesiącu) i nigdy (10). W pracy nie zastosowano metod analizy statystycznej.

WYNIKI I ICH OMÓWIENIE

Egzaminy dla młodzieży na każdym etapie edukacji są częścią ich kształcenia, co dla wielu może stresorem. Odczuwanie stresu jest zjawiskiem naturalnym i w niskim natężeniu (eustres) jest siłą napędową i mobilizującą do osiągnięcia celów w nauce. Natomiast w nadmiernym stopniu (dystres) skutecznie osłabia umiejętności skupie-nia, wprowadza stan niepokoju, co przekłada się na osiągane niższe wyniki w nauce (11). Oszacowano, że częstość występowania niepokoju związanego z egzaminami wzrosła u młodzieży z 27% w 2009 r. do prawie 40% w 2010 r. (12). Jednymi z waż-niejszych czynników predysponujących do powstania stresu związanego z egzami-nem jest nacisk ze strony rodziny do osiągnięcia najlepszego wyniku, ważność wy-ników przekładająca się na dalszą przyszłość, brak dojrzałości emocjonalnej wśród młodych ludzi, a także negatywne nazbyt stymulujące oddziaływanie związków pobudzających (m.in. kofeiny) na OUN pochodzących z produktów spożywanych przed egzaminami.

U młodzieży bezsenne noce, niespokojne myśli, utrata apetytu, szybki puls i trzę-sące się ręce to typowe objawy strachu przed egzaminami, które są dla nich streso-rami. W przeprowadzonych badaniach własnych (tab. I) wykazano, że na każdym etapie edukacyjnym egzamin potwierdzający dotychczas nabytą wiedzę dla ponad połowy badanych chłopców/mężczyzn był sytuacją stresową. Sesja egzaminacyj-na lub matura były stresorem dla studentów i maturzystów bardziej niż egzamin gimnazjalny, gdyż odczuwanie stresu z nimi związanego zadeklarowało aż 64,5% studentów i 61,7% maturzystów.

Stres związany z egzaminami jest stresem psychologicznym, aktywującym oś podwzgórze – przysadka – nadnercza (HPA) do zwiększonej produkcji glikokor-tykoidów, które przyczyniają się do wzrostu stężenia w surowicy krwi hormonu leptyny, odgrywającą rolę w regulacji pobierania pokarmu i gospodarki energetycz-nej organizmu (13). Produktami reklamowanymi w mediach do walki ze stresem egzaminacyjnym są używki i/lub suplementy diety zawierające m.in. kofeinę i/lub taurynę. Produkty zawierające ww. związki swoją popularność wśród młodzieży za-wdzięczają rekomendowanym właściwościom pobudzającym, relaksującym, a także ich nieograniczoną dostępnością i przystępną ceną. Popularność tych produktów jest niepokojąca, gdyż dorastająca jeszcze młodzież jest szczególnie narażona na nega-tywne skutki oddziaływania nadmiaru związków psychoaktywnych na organizm z uwagi na wciąż kształtujące się mechanizmy metabolizowania substancji i doj-rzewania układu nerwowego, przejawiające się dłuższym okresem ich półtrwania w ustroju niż u zdrowych osób dorosłych. Na efekt działania najbardziej popularnej kofeiny na organizm ma wpływ jej dobowa dawka, stan organizmu, indywidualny próg wrażliwości oraz częstotliwość spożywania produktów bogatych w tę mety-loksantynę (14).

(15)

Nr 3

T a b e l a I. Wyniki badań ankietowych wśród młodzieży męskiej na różnych etapach edukacyjnych na 2 tygod-nie przed egzaminami (%)

T a b l e I. Results of questionnaire survey among male youth at various educational levels 2 weeks before the examinations (%) Odpowiedzi Młodzież męska (N=156) Ogółem G (15–17 lat) P (18–21 lat) S (19–26 lat) Postrzeganie egzaminu jako sytuacji stresowej 51,1 61,7 64,5 58,3 Przyczyny zainteresowania produktami

zawierają-cymi kofeinę/taurynę – chęć spróbowania – reklama

– zalecenie trenera – za namową znajomych

– częste spożycie przez członków rodziny – inne 77,0 0 0 0 19,1 8,5 68,1 17,0 0 4,3 23,4 4,3 66,1 9,7 1,6 3,2 24,2 1,6 69,9 9,0 0,6 2,6 22,4 4,5 Godziny spożywania produktów zawierających

kofeinę/taurynę – do 9:00 – 9:00-11:00 – 12:00-13:00 – 13:30-17:00 – 17:30-20:00 – po 20:00 23,4 14,9 14,9 36,2 14,9 10,6 44,7 17,0 14,9 46,8 21,3 4,3 50,0 17,7 24,2 29,0 16,1 4,8 40,4 16,7 18,6 36,5 17,3 6,4 Miejsce spożywania ww. produktów

– w domu – w lokalu – w szkole/w uczelni – w innych miejscach 78,7 8,5 4,3 19,1 83,3 10,6 19,1 19,1 71,0 12,9 45,2 3,2 76,9 11,0 25,0 12,8 Cel spożywania ww. produktów

– ze względu na smak

– dla zwiększenia koncentracji i wydajności – w celu pobudzenia i dodania energii – w celu porannego pobudzenia – dla towarzystwa – z przyzwyczajenia – inne 53,2 10,6 34,0 8,5 8,5 6,4 2,1 48,9 12,8 53,2 23,4 10,6 8,5 2,1 40,3 29,0 45,2 12,9 16,1 12,9 1,6 46,8 18,6 44,2 14,7 12,2 9,6 1,9 Odczucia występujące po spożyciu ww. produktów

– ogólne pobudzenie – mniejsza senność – poprawa nastroju – poprawa koncentracji – odprężenie – spokój wewnętrzny – mdłości – zmęczenie – dreszcze – otępienie – biegunka

– szybsze bicie serca – zaburzenia snu – zgaga – inne 38,3 38,3 23,4 19,1 14,9 6,4 0 0 0 0 0 14,9 0 0 12,8 53,2 46,8 29,8 25,5 14,9 12,8 4,3 6,4 4,3 2,1 6,4 19,1 4,3 2,1 2,1 46,8 54,8 24,2 35,5 11,3 4,8 0 3,2 1,6 1,6 1,6 8,1 3,2 0 3,2 46,2 47,4 25,6 27,6 13,5 7,7 1,3 3,2 1,9 1,3 2,6 13,5 2,6 0,6 5,8

(16)

Nr 3 Spożycie produktów zawierających kofeinę i/lub taurynę 205 Odpowiedzi Młodzież męska (N=156) Ogółem G (15–17 lat) P (18–21 lat) S (19–26 lat) Kofeina zawarta w napojach jest szkodliwa dla

zdrowia

– tak, nawet w małych ilościach – tak, ale w dużych ilościach

– nie, w małych ilościach jest nieszkodliwa – nie, nawet w dużych ilościach jest nieszkodliwa

14,9 57,4 27,7 0 14,9 61,7 21,3 2,1 16,1 53,2 27,4 4,8 15,4 57,1 25,6 2,6 Znane pozytywne działania kofeiny

– zmniejszenie senności – pobudzenia organizmu – nie wiem 10,6 40,4 53,2 6,4 76,6 8,5 11,3 66,1 16,1 9,6 61,5 25,0 Znane negatywne działania kofeiny

– wzrost pracy serca i ciśnienia tętniczego – zaburzenia snu

– uszkadzający wpływ na serce i inne narządy – wypłukiwanie magnezu z organizmu – działanie diuretyczne – nie wiem 14,9 6,4 0 0 0 68,1 25,5 0 27,6 17,1 0 25,5 27,4 16,1 16,1 9,7 9,7 21,0 23,1 8,4 14,7 9,0 3,8 36,5 Znane działanie tauryny na organizm

– pobudzenie organizmu – poprawa koncentracji – nie wiem 4,3 0 95,7 17,2 6,4 72,3 21,1 4,8 72,3 14,7 3,8 79,5 Korzystanie przy wzmożonej pracy umysłowej

(egzamin) z suplementów diety z kofeiną/tauryną 14,9 6,4 30,6 18,6

G – młodzież gimnazjalna (n=47); P – młodzież ponadgimnazjalna (n=47); S – młodzież studencka (n=62)

W dobie wszechstronnej dostępności mediów dla młodego człowieka (internet, telewizja, media społecznościowe) mogłoby się wydawać, że na zainteresowanie produktami zawierającymi kofeinę i/lub taurynę największy wpływ ma reklama. Jednak w przeprowadzonych badaniach własnych stwierdzono, że powodem za-interesowania produktami zawierającymi ww. związki dla blisko 70% osób (bez względu na etap edukacji) była chęć ich spróbowania. Również, co czwarty – piąty badany sugerował się częstym spożyciem takich produktów przez członków rodzi-ny, co wskazuje na ich wpływ na podejmowane decyzje nawet w okresie wczesnej dorosłości (15).

Z badań własnych wynika, że maturzyści i studenci spożywają napoje zawiera-jące kofeinę w godzinach porannych (do 9.00 rano) i w popołudniowych od 13.30 do 17.00. Wśród gimnazjalistów napoje te najczęściej były spożywane w godzinach popołudniowych (36,2%). Dla studentów wypijanie rano napojów z kofeiną jest swo-istym rytuałem w celu porannego pobudzenia, w odróżnieniu od gimnazjalistów, dla których ich spożywanie w godzinach popołudniowych ma służyć dodaniu sił po długim dniu w szkole. Większość ankietowanych (76,9%) zadeklarowała, że naj-częstszym miejscem spożywania napojów zawierających kofeinę jest dom i szkoła/ uczelnia (25,5%), co odpowiada przedziałom czasowym, w którym napoje te są spożywane.

T a b e l a I. (cd.) T a b l e I. (cont.)

(17)

Nr 3

Ważnym aspektem jest zadeklarowany przez badanych cel spożywania produk-tów zawierających kofeinę i/lub taurynę. W badaniach Górnickiej i współpr. (16) uwarunkowania spożywania napojów zawierających kofeinę różniły się dla poszcze-gólnych ich rodzajów: kawę spożywano głównie dla zwalczania senności, a napoje typu cola ze względu na smak. Gimnazjaliści spożywali napoje energetyzujące ze względu na smak, a studenci celem poprawy sprawności umysłowej i zwalczania senności. Natomiast w przeprowadzonych badaniach własnych wyniki były podob-ne w grupie studentów, wśród których 45% spożywała napoje zawierające kofeinę w celu pobudzenia i dodania energii. Dla zwiększenia koncentracji i wydajności 29% badanych spożywało te napoje, a 40% ze względu na smak. Maturzyści w wyborze odpowiedzi byli podobni do studentów. Natomiast potwierdzeniem badań Górnickiej i współpr. (16) była grupa gimnazjalistów, wśród których 53% z nich spożywało produkty zawierające kofeinę ze względu na smak, a w celu pobudzenia i dodania energii 34% z nich.

Intensywna nauka może wpłynąć na wyczerpanie organizmu, pogorszenie nastro-ju a także na brak koncentracji. Dawka kofeiny w wysokości 200–250 mg, w wyniku blokady receptorów adenozynowych, może polepszyć nastrój, koncentrację, pew-ność siebie, wzrost czujności, zmniejszyć senpew-ność i zmęczenie poprzez wywołanie krótkotrwałych odpowiedzi układu autonomicznego (17). Natomiast wysokie dawki kofeiny w ilości 300–600 mg mogą spowodować wzrost napięcia, nadmierne pobu-dzenie, bezsenność, przyspieszony oddech, niepokój oraz zmniejszenie wydajności (18). Z badań własnych wynika, że najczęstszymi subiektywnymi odczuciami za-deklarowanymi przez badanych było zmniejszenie senności i ogólne pobudzenie, a u studentów dodatkowo poprawa koncentracji.

W przeprowadzonych badaniach ponad połowa respondentów (57,1%) bez wzglę-du na etap ewzglę-dukacji stwierdziła, że zawarta w napojach kofeina jest szkodliwa dla zdrowia, ale w dużych ilościach. Natomiast najmniejszy odsetek osób (2,6%) uwa-żał, że kofeina nawet w dużych ilościach jest nieszkodliwa dla zdrowia. Uzyskane wyniki mogą wskazywać na nieusystematyzowaną wiedzę względem szkodliwości tego związku na organizm. W zakresie wiedzy dotyczącej pozytywnego oddziały-wania kofeiny na organizm badana młodzież męska udzieliła w większości tylko 3 odpowiedzi: pobudza organizm (61,5%), nie wiem (25,0%) i zmniejszenie senności (9,6%), co świadczy o niewielkiej ich wiedzy na temat tego związku. Biorąc pod uwagę etap edukacyjny największy odsetek osób, który wskazał na pozytywne dzia-łanie kofeiny występował wśród maturzystów (83,0%), natomiast najmniejszy wśród gimnazjalistów (53,2%).

W zakresie posiadanej wiedzy dotyczącej negatywnego oddziaływania kofeiny na ustrój największy odsetek respondentów (36,5%) udzieli odpowiedzi nie wiem, następnie: wzrost pracy serca i ciśnienia tętniczego (23,1%), uszkadzający wpływ na serce i inne narządy (14,7%). Większy odsetek studentów wymienił więcej negatyw-nych skutków. Podobnie w zakresie posiadanej wiedzy dotyczącej działania tauryny na organizm ponad 2/3 respondentów (częściej gimnazjaliści) udzieliło odpowiedzi „nie wiem”, następnie: pobudzenie organizmu i poprawa koncentracji.

Z przeprowadzonych badań własnych wynika, że przy wzmożonej pracy umysło-wej jakim jest nauka do egzaminów, blisko co piąty z badanych korzystał z suple-mentów diety zawierających kofeinę i/lub taurynę, co jest potwierdzeniem wyników

(18)

Nr 3 Spożycie produktów zawierających kofeinę i/lub taurynę 207 uzyskanych przez Michotę-Katulską i współpr. (19). Największy odsetek korzystają-cych z ww. preparatów stanowili studenci (30,6%), a najmniejszy maturzyści (6,4%). Może to wynikać z działań marketingowych nakierowanych na grupę uczącej się młodzieży, jaką są studenci. Jednak stosowanie suplementów diety powinno być świadome i stosowane w sytuacjach zwiększonego zapotrzebowania na składniki odżywcze u osób z: zburzeniami łaknienia i/lub wchłaniania, spożywających po-niżej 1500–1600 kcal dziennie, stosujących diety ograniczające lub eliminacyjne, kobiet ciężarnych, kobiet karmiących, ze zwiększonym wysiłkiem fi zycznym lub też z wyraźnych wskazań medycznych.

Z badań własnych wynika, że w okresie przedegzaminacyjnym kawę średnio spożywa 29,9% gimnazjalistów, 47,3% maturzystów i 47,4% studentów. Odmiennie w badaniach Górnickiej i współpr. (16) spożycie kawy deklarowało prawie dwu-krotnie mniej gimnazjalistów (51%) w porównaniu ze studentami (88%), ale okres badawczy nie obejmował okresu przedegzaminacyjnego.

Wyniki badań częstotliwości spożycia: codziennie, często i czasami produktów zawierających w swoim składzie kofeinę i/lub taurynę obrazują tendencję ich zwięk-szonego spożycia w okresie badawczym – 2 tygodni przed egzaminami (tab. II).

Spośród kawy i napojów kawowych najczęściej (codziennie 1–2 razy) spożywa-nymi przez studentów (22,6%) i maturzystów (19,1) była kawa rozpuszczalna oraz sypana (14,5%; 10,6%), natomiast wśród gimnazjalistów kakao (12,8%). Niewielki odsetek badanych spożywał kawę i napoje kawowe częściej niż 3 razy dziennie. Natomiast kawy rozpuszczalnej nigdy nie spożywał co trzeci gimnazjalista i student oraz co czwarty maturzysta. Kawy parzonej nigdy nie spożywał blisko co drugi z badanych respondentów. Z tej grupy produktów ponad 70–80% badanych, bez względu na etap edukacyjny, nigdy nie spożywało Santiono Caffe Latte.

Z dostępnych źródeł wynika, że ilość kofeiny w jednym naparze kawy istotnie się różni, wahając się w przedziale od 27 do 282 mg. W głównej mierze na tak dużą róż-nicę zawartości kofeiny ma wpływ stopień uprażenia i zmielenia ziaren kawy, ilości kawy użytej na porcję, rodzaj kawy oraz technika przygotowywania naparu (20).

Efektywność wyciągu kofeiny z jednej porcji kawy w gotowym naparze waha

się od 75 do 100%. Biorąc po uwagę zawartość kofeiny fi liżance (150 cm3_{) kawy}

rozpuszczalnej (43,2 mg) (14), to jej spożycie przez młodzież męską w ilościach 1–2 razy dziennie nie jest niepokojące. Natomiast spożycie z tą samą częstotliwością

kawy parzonej (240 cm3_{) zawierającej 100–150 mg (21) przy dodatkowym spożyciu}

innych produktów zawierających kofeinę (herbaty, słodyczy, leków, suplementów diety) może budzić niepokój, gdyż przekroczona zostanie zalecana ilość nawet dla osób dorosłych – 300 mg/dobę.

W naparach herbat na różną zawartość kofeiny wpływ ma rozdrobnienie liści, ilość naważki na porcję, a także warunków parzenia, dlatego jej zawartość waha się od 14 do 65 mg. Z badań Jarosza i współpr. (22) wynika, że szklanka herbaty czarnej ekspresowej najwięcej kofeiny (38 mg) zawiera po 5 min jej parzenia. Po-nadto, pomiędzy naparami sporządzonymi z herbat ekspresowych, a sypkich nie odnotowano zróżnicowanych zawartości kofeiny. W jednych badaniach wykazano dwukrotnie mniejszą zawartość kofeiny w naparze z herbaty zielonej w porównaniu do naparu z herbaty czarnej, w innych porównywalną jej zawartość w obu naparach (22, 23).

(19)

T a b e la I I. C zę s to tl iw o ś ć s p o ż y c ia p ro d u k tó w s p o ż y w c z y c h z a w ie ra ją c y c h w s k ła d zi e ko fe in ę /t a u ry n ę p rz e z m ło d zi e ż m ę s k ą n a r ó ż n y c h p o zi o m a c h e d u k a c y jn y c h ( % , N = 1 5 6 ) T a b le I I. Fr e q u e n c y o f c o n s u m p ti o n o f c a ff e in e / ta u ri n e -c o n ta in in g f o o d s b y m a le y o u th s b e fo re e xa m in a ti o n s o n v a ri o u s e d u c a ti o n a l l e ve ls ( % , N = 1 5 6 ) Spożycie produktów Codzienne Często _{(2–3 razy} w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S K A W A I NAPOJE K A WOWE Rozpuszczalna 8,5 19,1 22,6 0 4,3 1,6 8,5 12,8 9,7 8,5 21,3 6,5 36,2 17,0 27,4 38,3 25,5 32,3 Sypana 2,1 10,6 14,5 2,1 2,1 3,2 6,4 4,3 3,2 8,5 17,0 9,7 23,4 21,3 22,6 57,4 44,7 46,8 Espresso 0 2,1 6,5 0 0 1,6 2,1 2,1 4,8 10,6 6,4 12,9 27,7 27,7 27,4 59,6 61,7 46,8 Cappuccino 2,1 4,3 3,2 0 0 4,8 8,5 8,5 8,1 8,5 19,1 14,5 42,6 34,0 35,5 38,3 34,0 33,9 Kawa Latte 0 4,3 4,8 0 0 1,6 2,1 6,4 11,3 6,4 12,8 11,3 29,8 34,0 25,8 61,7 42,6 45,2 Czekolada 2,1 8,5 4,8 6,4 0 3,2 12,8 21,3 19,4 25,5 21,3 19,4 42,6 36,2 33,9 10,6 12,8 19,4 Kakao 12,8 8,5 3,2 4,3 0 1,6 14,9 19,1 14,5 14,9 14,9 12,9 36,2 42,6 35,5 17,0 14,9 32,3 Kakao instant 2,1 6,4 3,2 2,1 0 0 6,4 6,4 6,5 12,8 4,3 11,3 23,4 34,0 30,6 53,2 48,9 48,4 F rappucino ocha 0 2,1 1,6 00000 3 ,2 10,6 6,4 3,2 14,9 14,9 27,4 74,5 76,6 64,5

Coffee and Milk Cappuccino

0 6,4 0000 2 ,1 2 ,1 6 ,5 2 ,1 12,8 4,8 34,0 23,4 22,6 61,7 55,3 66,1

Coffee and Milk Latte Macchiato

0 4 ,3 000000 6 ,5 4 ,3 8 ,5 6 ,5 19,1 29,8 25,8 76,6 57,4 61,3

Coffee and Milk Espresso Macchiato

0 2,1 000000 4 ,8 2 ,1 8 ,5 3 ,2 12,8 23,4 25,8 85,1 66,0 66,1 Cafemino Cappucino 00000000 4 ,8 2 ,1 2 ,1 6 ,5 12,8 17,0 19,4 85,1 80,9 69,4

Muller Kaffe Espresso

0000 2 ,1 000 3 ,2 4 ,3 8 ,5 4 ,8 12,8 12,8 22,6 82,9 76,6 69,4

Santino Caffe Latte

0 2,1 000000 4 ,8 2 ,1 4 ,3 4 ,8 8 ,5 12,8 17,7 89,4 80,9 72,6 Eiskaffee 000000 2 ,1 0 6 ,5 4 ,3 10,6 4,8 19,1 25,5 21,0 74,5 63,8 67,7 HERBA TY Czarna 31,9 27,7 21,0 6,4 8,5 12,9 21,3 25,5 17,7 14,9 12,8 12,9 19,1 19,1 9,7 6,4 6,4 25,8 Zielona 14,9 17,0 9,7 8,5 0 6,5 14,9 17,0 29,0 27,7 8,5 9,7 23,4 42,6 24,2 10,6 14,9 21,0 208

(20)

Spożycie produktów Codzienne Często _{(2–3 razy} w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S HERBA TY (c.d.) Biała 6,4 10,6 4,8 2,1 2,1 1,6 6,4 6,4 9,7 6,4 6,4 6,5 19,1 29,8 29,0 59,6 44,7 48,4 Czerwona 2,1 4,3 3,2 4,3 4,3 0 6,4 6,4 12,9 17,0 6,4 12,9 23,4 31,9 27,4 46,8 46,8 43,5 Ziołowa 4,3 4,3 6,5 6,4 4,3 3,2 10,6 2,1 16,1 12,8 17,0 6,5 36,2 31,9 29,0 29,8 40,4 38,7 Owocowa 12,8 17,0 14,5 14,9 10,6 8,1 14,9 17,0 14,5 21,3 14,9 12,9 21,3 21,3 25,8 14,9 19,1 24,2 Y erba Mate 2,1 8,5 3,2 2,1 0 4,8 4,3 2,1 4,8 8,5 2,1 4,8 14,9 23,4 29,0 68,1 63,8 53,2 Bio Active Guaranda 2,1 2,1 0 0 0 1,6 0 2,1 1,6 2,1 4,3 4,8 6,4 14,9 14,5 89,4 76,6 77,4

Vitax – Herbata Guarana

0 4,3 00000 2 ,1 4 ,8 4 ,3 2 ,1 3 ,2 6 ,4 10,6 17,7 89,4 80,9 74,2

Herbatka energia fix z Guaraną

0 4,3 00000 2 ,1 3 ,2 2 ,1 2 ,1 8 ,1 6 ,4 4 ,3 12,9 91,5 87,2 75,8 NAPOJE ZIMNE

Jogurt – kawa z guaraną

0 2,1 1,6 0000 2 ,1 3 ,2 6 ,4 4 ,3 1 ,6 17,0 10,6 17,7 76,6 80,9 75,8 Red Bull 2,1 2,1 3,2 0 4,3 0 8,5 4,3 3,2 4,3 17,0 21,0 51,1 36,2 48,4 34,0 36,2 24,2 Red Bull sugar free 0 2,1 1,6 0 2,1 0 2,1 4,3 1,6 4,3 2,1 8,1 25,5 19,1 22,6 68,1 70,2 72,6 Blow 0 4,3 1,6 0 0 0 4,3 2,1 1,6 4,3 4,3 12,9 12,8 14,9 16,1 78,7 74,5 67,7 Black 2,1 2,1 1,6 0 0 0 12,8 6,4 8,1 10,6 8,5 19,4 38,3 31,9 29,0 36,2 51,1 41,9 Burn 0 0 1,6 0 2,1 0 8,5 4,3 3,2 10,6 12,8 14,5 34,0 34,0 30,6 46,8 46,8 50,0 Green Up 0 0 1,6 0 2,1 0 2,1 0 3,2 6,4 6,4 6,5 31,9 29,8 25,8 59,6 61,7 52,9 Amper 0 2,1 1,6 0 0 0 6,4 2,1 3,2 2,1 6,4 4,8 14,9 19,1 16,1 76,6 70,2 74,2 Monster 0 0 1,6 0 2,1 0 6,4 2,1 3,2 12,8 17,0 9,7 51,1 25,5 22,6 29,8 53,2 62,9 Monster – Rehab 0 0 1,6 0 2,1 0 4,3 0 4,8 12,8 12,8 8,1 29,8 21,3 16,1 53,3 63,8 69,4 Monster – Ripper 0 0 1,6 0 2,1 0 4,3 2,1 6,5 8,5 8,5 8,1 36,2 23,4 12,9 51,1 63,8 71,0 T a b e la I I. (c .d .) T a b le I I. (c o n t. ) 209

(21)

Spożycie produktów Codzienne Często _{(2–3 razy} w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S NAPOJE ZIMNE (c.d.) Monster – Lo carb 0 2,1 3,2 0 2,1 0 4,3 2,1 3,2 8,5 8,5 9,7 29,8 17,0 14,5 57,4 68,1 71,0

Oshee Vitamin Energy

0 0 1,6 0 4,3 0 10,6 4,3 4,8 10,6 12,8 9,7 46,8 23,4 21,0 31,9 55,3 52,9

Oshee Vitamin Energy – Magnesium

+ 0 2,1 1,6 2,1 4,3 0 6,4 4,3 8,1 8,5 10,6 8,1 36,2 23,4 24,2 46,8 55,3 58,1

Oshee Vitamin Energy – Magnesium + B6

0 0 1,6 2,1 4,3 1,6 4,3 2,1 6,5 10,6 10,6 8,1 36,2 25,5 24,2 46,8 57,4 58,1

Oshee Vitamin Energy – Vitamin, Minerals

0 2,1 1,6 2,1 4,3 1,6 4,3 4,3 6,5 8,5 10,6 8,1 36,2 23,4 25,8 48,9 55,3 56,9 Rockstar 0 0 1,6 0 0 0 4,3 2,1 1,6 6,4 8,5 6,5 36,2 34,0 17,7 51,1 55,3 72,6 Rockstar – super sours 0 0 1,6 0 0 0 4,3 2,1 1,6 4,3 4,3 4,8 36,2 21,3 12,9 70,2 72,3 79,0

Rockstar – xdurance performance

energy 0 2,1 1,6 0 0 0 2,1 4,3 1,6 6,4 2,1 4,8 21,3 17,0 12,9 76,6 74,5 79,0

Rockstar – xdurance energy

0 0 1,6 0 0 0 2,1 2,1 1,6 4,3 6,4 4,8 17,0 19,1 12,9 76,6 72,3 79,0 Rage energy 0 0 1,6 0000 2 ,1 1 ,6 00 3 ,2 10,6 8,5 12,9 89,4 89,4 80,6 Sponser S Activator 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 2 ,1 3 ,2 10,6 8,5 11,3 89,4 89,4 82,3 Mountain Dew 2,1 0 1,6 0,6 0 0 10,6 12,8 3,2 25,5 12,8 9,7 40,4 27,7 25,8 21,3 46,8 59,7 Matrix 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 2 ,1 3 ,2 8 ,5 6 ,4 8 ,1 91,5 91,5 85,5 Maxx! 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 4 ,3 3 ,2 10,6 6,4 8,1 89,4 89,4 85,5 X L 00 1 ,6 00000 1 ,6 0 6 ,4 3 ,2 14,9 10,6 8,1 85,1 83,0 85,5 N Gine 0 0 1,6 0 0 0 2,1 2,1 1,6 2,1 4,3 4,8 19,1 14,9 9,7 76,6 78,7 82,3 Hools T equila 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 6 ,4 3 ,2 10,6 4,3 9,7 89,4 89,4 83,9 T a b e la I I. (c .d .) T a b le I I. (c o n t. ) 210

(22)

Spożycie produktów Codzienne Często _{(2–3 razy} w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S NAPOJE ZIMNE (c.d.) Inferno 0 0 1,6 00000 1 ,6 0 4 ,3 1 ,6 10,6 6,4 9,7 89,4 89,4 88,5 Bullit 0 0 1,6 00000 1 ,6 00 3 ,2 8 ,5 6 ,4 8 ,1 91,0 91,5 85,5 V enga Energize 0 0 1,6 00000 1 ,6 00 1 ,6 8 ,5 6 ,4 6 ,5 91,5 93,6 88,7 Lamborgini 0 0 3,2 00000 1 ,6 00 1 ,6 8 ,5 8 ,5 8 ,1 91,5 91,5 85,5 Mmamed 0 0 1,6 00000 1 ,6 2 ,1 0 1 ,6 6 ,4 6 ,4 6 ,5 91,5 93,6 88,7 ViaGuarana 0 0 1,6 00000 1 ,6 00 1 ,6 6 ,4 6 ,4 6 ,5 93,6 93,6 88,7 Coca Cola 14,9 4,3 4,8 8,5 6,4 4,8 21,3 19,1 25,8 27,7 17,0 16,1 21,3 42,6 24,2 6,4 10,6 24,2

Coca Cola Light

4,3 4,3 3,2 4,3 0 1,6 2,1 2,1 3,2 23,4 8,5 11,3 31,9 31,9 21,0 34,0 53,2 59,7

Coca Cola Zero

2,1 4,3 3,2 2,1 0 0 4,3 4,3 6,5 23,4 6,4 12,9 36,2 34,0 17,7 31,9 51,1 59,7 P epsi 8,5 2,1 8,1 6,4 6,4 4,8 23,4 12,8 16,1 31,9 25,5 21,0 19,1 31,9 22,6 10,6 21,3 29,0 P epsi Max 2,1 2,1 4,8 6,4 0 3,2 6,4 6,4 3,2 19,1 17,0 8,1 31,9 29,8 17,7 34,0 44,7 62,9

Coca Cola Cherry

2,1 2,1 1,6 4,3 2,1 1,6 12,8 4,3 6,5 25,5 19,1 8,1 38,3 25,5 22,6 17,0 46,8 59,7 Cherry Coke 4,3 4,3 1,6 4,3 2,1 0 10,6 4,3 3,2 25,5 19,1 9,7 29,8 21,3 21,0 25,5 48,9 64,5 Hoop Cola 2,1 2,1 1,6 4,3 2,1 0 2,1 4,3 1,6 8,5 17,0 6,5 38,3 36,3 19,4 44,7 36,2 71,0 P olo Cola 2,1 2,1 1,6 2,1 2,1 0 2,1 2,1 0 6,4 10,6 3,2 29,8 25,5 14,5 57,4 57,4 80,6

Club Mate Cola

2,1 0 1,6 0 0 0 2,1 2,1 0 0 4,3 1,6 10,6 6,4 9,7 85,1 87,2 87,1 F ritz Cola 2,1 0 1,6 0 0 1,6 2,1 2,1 0 2,1 4,3 1,6 10,6 6,4 9,7 83,0 87,2 85,5 Dr P epper 4,3 0 1,6 0 0 0 4,3 2,1 0 21,3 10,6 3,2 23,4 25,5 24,2 46,8 61,7 71,0 IceT ea np. Lipton, Nestea 4,3 10,6 1,6 2,1 0 6,5 36,2 25,5 6,5 34,0 34,0 17,7 10,6 19,1 38,7 12,8 10,6 29,0 G – m ło d zi e ż g im n a zj a ln a ( n = 4 7 ); P – m ło d zi e ż p o n a d g im n a zj a ln a ( n = 4 7 ); S – m ło d zi e ż s tu d e n c k a ( n = 6 2 ) T a b e la I I. (c .d .) T a b le I I. (c o n t. ) 211

(23)

Nr 3

Podobnie jak w badaniach Wanat i Woźnik-Holeckiej (24) w przeprowadzo-nych badaniach własprzeprowadzo-nych spośród herbat najczęściej (codziennie) spożywana była przez młodzież męską herbata czarna (co trzeci–piąty) bez względu na etap edukacyjny, a przez gimnazjalistów i maturzystów również zielona herbata. Odmiennie od ww. autorów, w badaniach własnych studenci również spożywali herbaty owocowe.

Przy spożyciu herbaty czarnej 1–2 razy/dobę nie dochodzi do nadmiernego

spo-życia kofeiny, gdyż w 160 cm3_{fi liżance znajduje się od 40–50 mg tego związku}

(14). Herbatami, które nie były nigdy spożywane przez ponad 2/3 gimnazjalistów i maturzystów były Herbatka energia fi x z Guaraną, a przez studentów Bio Active Guaranda.

Jednym z produktów spożywczych, w których kofeina stanowi substancję doda-ną, są napoje typu cola. Są to napoje typu soft drink, w których zawartość kofeiny

w Unii Europejskiej nie jest regulowana, a średnia jej ilość wynosi 10 mg/100 cm3

(25). Ponadto w obecnych czasach ważnym źródłem kofeiny w diecie ludzi młodych są napoje energetyzujące, które odznaczają się zróżnicowaną zawartością kofeiny. Rynek amerykański zaopatrywany jest w napoje energetyzujące w opakowaniach

jednostkowych o wielkości 226–680 cm3_{o zawartości kofeiny 50–505 mg (25). Na}

polskim rynku dostrzegalna większość tego typu napojów odznacza się zawartością

80 mg kofeiny w jednostkowym opakowaniu o pojemności 250 cm3_(puszka).

Jed-nocześnie na rynku pojawiają się produkty o mniejszej objętości, ale o zwiększonej koncentracji kofeiny tak zwane energy shot (4).

Energy drinki są również egzogennym źródłem tauryny, gdyż zawierają od

1000 do 3000 mg tauryny w 300 cm3_{(8). Dzienne zapotrzebowanie na ten}

zwią-zek to 40–400 mg (26). W opublikowanym przez EFSA w 2013 r. raporcie na te-mat spożycia napojów energetyzujących w Europie wynika, że aż 68% młodzieży (w wieku 10–18 lat) spożywa tego typu napoje, a spośród nich ok. 12% jest stałymi konsumentami, natomiast wśród osób dorosłych (w wieku 18–65 lat) odsetek ten wynosi 30%.

W badaniach krajowych przeprowadzonych przez Kopacz i współpr. (27), na-poje energetyzujące spożywało 67% badanych, w tym 21% podczas nauki w sesji egzaminacyjnej. W innych badaniach przeprowadzonych przez Rój i współpr. (28) wśród grupy młodzieży w wieku 12–19 lat, codzienne spożywanie napojów ener-getyzujących zadeklarowało 28% respondentów, 35% kilka razy w tygodniu, a 26% raz w tygodniu. Tylko 11% młodzieży wypijało ww. napoje sporadycznie (1–3 razy w miesiącu). W przeprowadzonych badaniach własnych tego typu napoje młodzież męska spożywała rzadko (1 raz w miesiącu): blisko połowa gimnazjalistów napoje Red Bull, Monster i Mountain Dew, co trzeci maturzysta Red Bull, Burn i Rockstar, co drugi–trzeci student Red Bull, Black i Burn. Tym niemniej zdaniem Laquale (29) składniki napojów energetycznych, takie jak tauryna, glukuronolakton czy kofeina są niebezpieczne. Norma spożycia tauryny wynosi ok. 60 mg na dobę, podczas gdy w jednej porcji napoju energetycznego „Red Bull” jest 1000 mg tauryny (wzmac-niającej smak). Glukuronolakton jest węglowodanem, który ma na celu zwiększenie energii i poprawę ogólnego samopoczucia. Kofeina (w ilości 80 mg) zawarta w 250

cm3_{puszce napoju w połączeniu z tauryną i glukuronolaktonem stanowi silny}

(24)

T a b e la I II . C zę s to tl iw o ś ć s p o ż y c ia s ło d y c z y z a w ie ra ją c y c h w s k ła d zi e ko fe in ę /t a u ry n ę p rz e z m ło d zi e ż m ę s k ą n a r ó ż n y c h p o zi o m a c h e d u k a c y jn y c h ( % , N = 1 5 6 ) T a b le I II . Fr e q u e n c y c o n s u m p ti o n o f s w e e ts c o n ta in in g c a ff e in e / t a u ri n e b y m a le y o u th s b e fo re e xa m in a ti o n s o n v a ri o u s e d u c a ti o n a l l e ve ls ( % , N = 1 5 6 ) Produkty Codzienne Często _{(2–3 razy} w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S SŁ OD Y CZE Snickers 6,4 6,4 3,2 2,1 6,4 4,8 17,0 17,0 17,7 38,3 23,4 17,1 29,8 42,6 35,5 6,4 4,3 21,0 Mars 6,4 6,4 3,2 2,1 6,4 0 12,8 8,5 17,7 40,4 25,5 19,4 29,8 44,7 29,0 8,5 8,5 30,6 Lion 6,4 6,4 3,2 2,1 6,4 4,8 12,8 6,4 14,5 38,3 91,1 24,2 31,9 48,9 24,2 8,5 12,8 29,0 Bounty 8,5 2,1 3,2 2,1 6,4 0 6,4 12,8 12,9 29,8 12,8 16,1 29,8 48,9 29,0 23,4 17,0 38,7 Milky W a y 10,6 2,1 1,6 0 8,5 1,6 10,6 12,8 9,7 31,9 14,9 17,7 31,9 46,8 30,6 14,9 14,9 38,7 P awelek 6,4 2,1 1,6 0 6,4 0 6,4 4,3 6,5 10,6 10,6 14,5 29,8 40,4 29,0 46,8 36,2 48,4 Maciek 2,1 2,1 0 0 4,3 1,6 2,1 2,1 8,1 10,6 6,4 4,8 19,1 29,8 29,0 66,0 55,3 56,5 Jacek 2,1 2,1 0 0 2,1 1,6 2,1 4,3 4,8 8,5 4,3 9,7 19,1 23,4 27,4 68,1 63,8 56,5 Ikar 2,1 2,1 0 0 2,1 1,6 0 2,1 6,5 12,8 4,3 8,1 19,1 19,1 24,2 66,0 70,2 59,7 Kit Kat 4,3 2,1 1,6 4,3 4,3 3,2 10,6 8,5 9,7 36,2 23,4 12,9 36,2 42,6 43,5 8,5 19,1 29,0 WW 4,3 12,8 1,6 0 4,3 1,6 6,4 4,3 4,8 21,3 12,8 12,9 25,5 38,3 30,6 42,6 36,2 53,2 Bajeczny 2,1 2,1 1,6 0 2,1 3,2 2,1 4,3 6,5 17,0 6,4 8,1 17,0 14,9 25,8 61,7 70,2 54,8 3 Bit 4,3 2,1 3,2 4,3 8,5 3,2 6,4 12,8 8,1 34,0 12,8 14,5 42,6 48,9 38,7 8,5 14,9 32,3 Twix 4,3 2,1 1,6 4,3 6,4 3,2 8,5 6,4 9,7 36,2 17,0 9,7 38,3 46,8 40,3 8,5 21,3 35,5 Princessa 6,4 2,1 1,6 2,1 6,4 0 6,4 12,8 6,5 31,9 17,0 16,1 40,4 42,6 40,3 12,8 19,1 43,5 Grześki 6,4 6,4 3,2 2,1 6,4 0 8,5 14,9 9,7 36,2 12,8 12,9 36,2 42,6 37,1 10,6 17,0 37,1 213

(25)

Produkty Codzienne Często _{(2–3 razy} w tygodniu) Czasami (1 raz w tygodniu) Rzadko (1 raz w miesiącu) Nigdy 1–2 razy dziennie >3 razy dziennie GP S G P S GP S G P S GP S G P S SŁ OD Y CZE (c.d.) Knopers 8,5 4,3 3,2 0 4,3 0 4,3 14,9 12,9 38,3 12,8 11,3 36,2 44,7 32,3 12,8 19,1 40,3 Prince P olo 6,4 2,1 3,2 2,1 4,3 0 6,4 21,3 8,1 29,8 10,6 17,7 38,3 42,6 30,6 17,0 19,1 40,3 Góralki 6,4 4,3 1,6 0 4,3 1,6 2,1 10,6 4,8 25,5 12,8 9,7 36,2 36,2 35,5 29,8 31,9 46,8 HIT czekoladowe 4,3 2,1 1,6 0 4,3 0 4,3 12,8 6,5 19,1 8,5 6,5 38,3 23,4 38,7 34,0 48,9 46,8

HIT choco sticks

4,3 2,1 1,6 0 4,3 0 4,3 8,5 4,8 19,1 8,5 6,5 34,0 19,1 30,6 38,3 57,4 56,5 Aero 4,3 2,1 1,6 0 4,3 3,2 6,4 12,8 6,5 23,4 6,4 6,5 38,3 48,9 33,9 27,7 25,5 48,4 Kinder Country 8,5 4,3 3,2 0 4,3 0 6,4 4,3 4,8 21,3 10,6 8,1 29,8 38,3 33,9 34,0 38,3 50,0

Kinder chocolate Maxi

4,3 4,3 1,6 0 6,4 0 4,3 8,5 6,5 21,3 6,4 8,1 36,2 29,8 33,9 34,0 44,7 50,0 Kinder Bueno 4,3 4,3 1,6 0 4,3 1,6 6,4 14,9 8,1 25,5 6,4 6,5 31,9 38,3 45,2 31,9 31,9 37,1 Kinder Delice 4,3 4,3 1,6 0 4,3 1,6 4,3 6,4 3,2 23,4 10,6 8,1 25,5 29,8 37,1 42,6 44,7 48,4 Duplo 4,3 4,3 1,6 0 4,3 0 4,3 8,5 4,8 23,4 8,5 8,1 36,2 40,4 33,9 31,9 34,0 51,6 Toffifee 6,4 6,4 1,6 0 2,1 0 6,4 10,6 9,7 27,7 8,5 12,9 44,7 51,1 37,1 14,9 21,3 38,7 F errero rocher 4,3 4,3 1,6 0 2,1 0 8,5 8,5 3,2 23,4 12,8 11,3 31,9 44,7 45,2 31,9 27,7 38,7 Merci 4,3 2,1 1,6 0 4,3 0 6,4 4,3 4,8 27,7 14,9 12,9 38,3 48,9 35,5 23,4 25,5 45,2 Oreo 2,1 2,1 1,6 0 4,3 0 10,6 10,6 3,2 34,0 10,6 12,9 38,3 44,7 35,5 14,9 27,7 46,8 Delicje 4,3 4,3 1,6 0 2,1 0 2,1 10,6 8,1 25,5 10,6 8,1 51,1 59,6 43,5 17,0 12,8 38,7 T a b e la III. ( c .d .) T a b le III. ( c on t. ) 214