Joanna Brzezińska, Justyna Brzezicha-Cirocka, Małgorzata Misztal-Szkudlińska, Piotr Szefer, Małgorzata Grembecka
BETA VULGARIS L. JAKO BOGATE ŹRÓDŁO SUBSTANCJI O CHARAKTERZE PROZDROWOTNYM
Katedra i Zakład Bromatologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego Kierownik: dr hab. M. Grembecka
Hasła kluczowe: burak zwyczajny, betalainy, azotany. Keywords: beetroot, betalains, nitrates.
Burak zwyczajny (Beta vulgaris L.) jest naturalnie występującym warzywem korzeniowym, bogatym w związki o działaniu bioaktywnym. Jego prozdrowotne działanie, znane z medycyny ludowej, zostało wielokrotnie potwierdzone w bada-niach klinicznych (1). Jest on szczególnie bogatym źródłem betalain, wykazujących silne właściwości antyoksydacyjne (2), co przekłada się na zastosowanie buraka w profilaktyce i terapii schorzeń związanych ze stresem oksydacyjnym (1).
Pochodzenie
Burak zwyczajny (Beta vulgaris L.) należy do rodziny Chenopodiaceae, liczącej ok. 1400 gatunków (3). W obrębie rodzaju Beta L. wyróżnia się wiele gatunków, z których najpopularniejszy jest Beta vulgaris L. i jego podgatunki jak dostępne komercyjnie B. vulgaris ssp. vulgaris, B. vulgaris ssp. maritima i B. vulgaris ssp.
adanensis. Największą rolę odgrywa B. vulgaris ssp. vulgaris, znany jako burak
zwyczajny, który jest stosowany zarówno do celów przemysłowych, jak i nieko-mercyjnych (2). Burak jest rośliną dwuletnią (rzadko wieloletnią), która wytwarza jadalną bulwę o kolorze zróżnicowanym w zależności od odmiany, od żółtej po ciemnoczerwoną (4), młode liście (boćwina), a także nasiona (5).
Skład
Burak jest bogatym źródłem składników odżywczych (szczególnie białka, wę-glowodanów) przy stosunkowo niskiej wartości energetycznej (43 kcal/100 g świe-żego produktu) (5).
W tab. 1 zestawiono zawartość składników odżywczych i bioaktywnych w świe-żym buraku, jak i w różnych jego przetworach takich jak: burak gotowany, burak
z puszki, świeży sok z buraka, żel oraz chipsy buraczane. Chipsy buraczane uważa się za najbogatsze źródło energii (kcal), węglowodanów i cukrów wśród produktów buraczanych. Natomiast plastyczny żel zawiera najwięcej białka, tłuszczów, błon-nika, polifenoli i związków azotowych (6), co sprawia, że jest chętnie wykorzy-stywany przez sportowców (7, 8), ponieważ może wpływać na poprawę wydolno-ści fizycznej poprzez zwiększenie wytrzymałowydolno-ści sercowo-oddechowej w trakcie wysiłku fizycznego (6, 9). Całkowita zawartość polifenoli w żelu jest niemal czte-rokrotnie wyższa niż w świeżych burakach. Świeży sok jest stosunkowo najmniej zasobny w składniki odżywcze i bioaktywne w porównaniu z innymi przetworami, jednak oznaczono w nim wyższą zawartość azotanów (V) niż w surowym buraku (7), co może wynikać z faktu, że w procesie otrzymywania zostały odrzucone części niejadalne, a jednocześnie zawiera on większą ilość wody niż inne produkty (9, 10). Podobną zależność można zaobserwować w buraku gotowanym, w którym poziom azotanów (V) zmniejsza się względem buraka świeżego, gdyż ulegają one rozpusz-czeniu w wodzie użytej do gotowania.
Tabela 1. Zawartość składników odżywczych i bioaktywnych w surowym buraku i różnych przetworach buracza-nych (100 g) (opracowanie własne na podstawie (5-7, 9, 20)). Znakiem „-” oznaczono brak daburacza-nych.
Table 1. The nutritional and bioactive compounds content in fresh beetroot and different beetroot products (100 g) (based on (5-7, 9, 20)). The mark „-” indicates no data.
Składnik Surowy Gotowany Z puszki Świeży sok Żel Chipsy
Woda, g 87,58 87,06 90,96 - - -Energia, kcal 43 44 31 30 72 365 Białko, g 1,61 1,68 0,91 0,7 3,02 0,97 Betaina, mg 129 - 333 - - -Tłuszcze, g 0,17 0,18 0,14 0,16 0,56 0,14 Węglowodany, g 9,56 9,96 7,21 22,6 13,6 89,9 Cukry proste, g 6,76 7,96 5,51 6,6 8,97 18,8 Błonnik, g 2,8 2,0 1,8 0,91 4,65 3,2 Wapń, mg 16 16 15 0 - -Żelazo, mg 0,8 0,79 1,82 0 - -Magnez, mg 23 23 17 - - -Fosfor, mg 40 38 17 - - -Potas, mg 325 305 148 - - -Sód, mg 78 77 194 93 - -Cynk, mg 0,35 0,35 0,21 - -
-Składnik Surowy Gotowany Z puszki Świeży sok Żel Chipsy Witamina C, mg 4,9 3,6 4,1 0 - -β-karoten, µg 12 8 - - - -Witamina E, mg 0,03 1,07 - - - -Tiamina, mg 0,031 0,027 0,01 - - -Ryboflawina, mg 0,04 0,04 0,04 - - -Niacyna, mg 0,334 0,331 0,157 - - -Kwas foliowy, µg 109 80 30 - -
-Całkowita zawartość polifenoli,
mg GAE/100 g 0,51 - - 1,01 1,98 0,75
Całkowita zawartość
flawono-idów, mg RE/100 g - - - 0,42 0,37 0,31
Azotany (V), mg 195 165 1225 217 390 203
Azotany (III), mg - - - 4,6 6,9 5,98
Nadmierna podaż azotanów może stwarzać ryzyko dla zdrowia, dlatego w tro-sce o zdrowie konsumentów ustalono maksymalne dopuszczalne dzienne spożycie (ADI), które nie wywołuje negatywnego wpływu na zdrowie przy spożyciu przez całe życie. Dla azotanów (V) wynosi ona 0-5 mg/kg m.c. jonów NO3- (co odpowiada 0-3,7 mg NaNO3), natomiast dla azotanów (III) 0-0,2 mg/kg m.c. jonów NO2- (co odpowiada 0,07 mg NaNO2) (11, 12). Azotany występują w niektórych warzywach, ale są także popularnymi dodatkami do żywności, które pełnią rolę konserwantów (np. przetwory mięsne) oraz są składnikiem nawozów używanych w przemysłowej uprawie warzyw. Należy kontrolować sumaryczną ilość azotanów przyjmowaną ze wszystkich źródeł, gdyż istnieje ryzyko przekroczenia ADI, szczególnie przez dzieci, które mają mniejszą masę ciała. Zatrucie azotanami (III) może prowadzić do methemoglobinemii czy rozwoju nowotworów na skutek powstawania N-nitro-zoamin wykazujących działanie kancerogenne. N-nitroN-nitro-zoaminy mogą powstawać z azotanów (III) w kwaśnym środowisku żołądka (13).
Burak jest również bardzo istotnym źródłem betalain w diecie człowieka. Są one roślinnymi barwnikami, zawierającymi w cząsteczce atom azotu, które dobrze rozpuszczają się w wodzie. Odznaczają się stabilnością w zakresie pH 3-7. Wśród nich można wyróżnić czerwono-fioletowe betacyjaniny i żółte betaksantyny (10). Chemicznie betalainy są aromatycznymi pochodnymi indolowymi, syntetyzowa-nymi z tyrozyny w obecności światła. Posiadają grupę karboksylową, która może ulegać jonizacji oraz dodatni ładunek na atomie azotu, co umożliwia tworzenie jo-
Tabela 1. (cd.) Table 1. (cont.)
nów obojnaczych. Cząsteczka betalainy jest glikozydem zbudowanym z cukru i barwnika (10). Stanowią one ok. 70-100% całkowitej zawartości związków feno-lowych w buraku (w tym ok. 60% betacyjanin i 40% betaksantyn) oraz są źródłem azotanów (14).
Burak zwyczajny jest również bogatym źródłem betainy. Jest to rozpuszczal-na w wodzie pochodrozpuszczal-na glicyny (N,N,N-trimetyloglicyrozpuszczal-na), która jest także synte-tyzowana w organizmie człowieka wraz z witaminą B4 (cholina). W komórkach organizmu ludzkiego pełni głównie rolę organicznego osmolitu (bipolarny elektro-lit) oraz uniwersalnego donora grup metylowych. Wykazuje zdolność akumulacji w nerkach i wątrobie. Uczestniczy w syntezie wielu związków np. metioniny, S-adenozynometioniny (SAM), karnityny, fosfatydylocholiny, a także w metabo-lizmie homocysteiny. Jako lipotrop ma zdolność ograniczenia odkładania się tłusz-czu w wątrobie i ochrony narządu przed hepatotoksycznością wywołaną niektóry-mi toksynaniektóry-mi np. alkoholem lub czterochlorkiem węgla. Wchodzi w skład soku żołądkowego, gdzie współuczestniczy w trawieniu i przyswajaniu z pożywienia np. wapnia, witaminy B12, białek i żelaza (15-17). Suplementacja betainą wykazuje skuteczność w hipercysteinemii, celem zmniejszenia uszkodzenia wątroby w wyni-ku zatrucia substancjami toksycznymi, np. w alkoholowym uszkodzeniu wątroby (ADL) lub niealkoholowym stłuszczeniu wątroby (NAFDL), zaburzeniach trawie-nia czy w celu poprawy wydolności u osób uprawiających sport (16-19).
Właściwości prozdrowotne
Burak i jego przetwory są wykorzystywane w lecznictwie od wieków ze wzglę-du na różnorodne działanie prozdrowotne (1, 21). W licznych badaniach potwier-dzono jego działanie stymulujące układ krwionośny i odpornościowy, poprawiające funkcjonowanie śródbłonka, regulujące poziom ciśnienia tętniczego, ochraniające wątrobę, jelita, nerki przed toksycznymi związkami, ochronne przed promieniowa-niem, wzmacniające błonę śluzową żołądka (1-4, 6). Związki bioaktywne obecne
w buraku wykazują także działanie antyseptyczne, przeciwbakteryjne, przeciwza-palne i przeciwgorączkowe, antyproliferacyjne, żółciopędne, moczopędne, przeciw-nowotworowe, a także przeciwcukrzycowe (1-4, 6, 23), co w znacznej mierze jest związane z jego wysoką aktywnością przeciwutleniającą (22-24). Burak oraz jego przetwory jest także polecany sportowcom ze względu na działanie poprawiające wydolność fizyczną poprzez podwyższenie poziomu tolerancji wysiłku przez orga-nizm oraz zwiększenia wytrzymałości sercowo-oddechowej (1, 6, 9). Dochodzi do poprawy funkcjonowania mięśni szkieletowych poprzez regulację ich ukrwienia, zwiększenie poboru glukozy, poprawę procesów mitochondrialnych oraz wpływ na skurcz i rozkurcz mięśni (25).
Na ryc. 1 przestawiono główne grupy substancji odpowiadające za działanie prozdrowotne buraka.
Ryc. 1. Substancje bioaktywne w korzeniu buraka (opracowanie własne na podstawie (2)). Fig. 1. Bioactive substances in beetroot (designed and made by J.Brzezińska based on (2)).
Warzywo to jest jednym z głównych roślinnych źródeł betalain w diecie, a dodat-kowo zostało sklasyfikowane jako jedna z dziesięciu roślin wykazujących najwyż-szy potencjał antyoksydacyjny (6). Betalainy wykazują silne działanie przeciwza-palne poprzez modulację sygnałów w kaskadzie reakcji zaprzeciwza-palnej (26). Metabolity (betanina i betanidyna) wykazują silne działanie antyoksydacyjne przez zdolność do neutralizowania wolnych rodników, odpowiadających za uszkadzanie błon komór-kowych oraz właściwości elektronodonorowe (1, 10). Hamują utlenianie lipidów i reagują z nadtlenoazotanem, który jest jednym z głównych czynników odpowiada-jących za oksydatywne uszkodzenia DNA (16).
Burak jest jednym z naturalnych źródeł nieorganicznych azotanów, których za-wartość zmienia się w zależności od organu roślinnego i maleje w następującej ko-lejności – ogonek, liście, łodyga, korzeń, bulwa, owoc, nasiona (6). Wykazują one efekt wazodylatacyjny dopiero po redukcji do tlenku azotu (NO), który to proces odbywa się w różnych częściach organizmu. W jamie ustnej jony NO3- są uwalniane z pokarmu i ulegają redukcji przez bakterie symbiotyczne do jonów NO2-. W reakcji nieenzymatycznej w kwaśnym środowisku żołądka zachodzi redukcja jonów NO2 -do tlenku azotu (NO) (27, 30). Po wchłonięciu -do krwiobiegu NO jest utleniany do jonów NO2-, które są transportowane do tkanek. Tam mogą zostać ponownie przekształcone w tlenek azotu, który jest wielofunkcyjnym mediatorem, biorącym udział w procesach metabolicznych oraz związanych z funkcjonowaniem naczyń. Efektem jest poprawa funkcji śródbłonka, rozkurcz ścian naczyń, a w końcu
obni-żenie ciśnienia krwi (27-30).Wykazują one także zdolność do obniżania napięcia naczyń krwionośnych, hamowania agregacji płytek krwi oraz wpływ na poprawę wydolności fizycznej organizmu (31). Efekt hipotensyjny jest proporcjonalny do dostarczonej dawki nieorganicznych azotanów i występuje głównie u pacjentów z podwyższonym ciśnieniem tętniczym (32).
Możliwości zastosowania buraka w profilaktyce i leczeniu cukrzycy są w ostat-nich latach przedmiotem wielu badań (33-35). Za działanie przeciwcukrzycowe buraka odpowiada szereg składników bioaktywnych takich jak błonnik, pektyny, polifenole, barwniki betalainowe, witaminy z grupy B czy składniki mineralne. Za kluczowe uznaje się jego zdolności przeciwutleniające oraz przywracanie aktywno-ści enzymów antyoksydacyjnych. Ponadto, wykazuje on zdolność do obniżania po-ziomu cholesterolu, hamowania utleniania lipidów oraz poprawiania wykorzystania insuliny przez organizm na drodze zwiększenia na nią wrażliwości komórek (23). Zastosowanie
Burak jest powszechnie spożywany w postaci gotowanej, suszonej, soków, proszku, chleba, żelu, puree, dżemu czy też suplementów diety (8, 36). Jest chętnie wykorzystywany z uwagi na kolor, smak, wartość odżywczą i bezpieczeństwo za-stosowania, które czynią go wyjątkowo cennym warzywem zarówno z perspektywy konsumenta, pacjenta, jak i przemysłu spożywczego (2). Oprócz zastosowania jako składnik diety, był on od wielu wieków wykorzystywany w medycynie ludowej w celu leczenia różnych dolegliwości takich jak: zaparcia, obniżone libido, ból jelit i stawów czy łupież (21).
Barwniki, które są otrzymywane z buraka są stosunkowo tanie, łatwo dostępne, bezpieczne, nie alergizują ani nie wykazują innych działań niepożądanych. Są roz-puszczalne w wodzie, co ogranicza ich zastosowanie. Betalainy charakteryzują się trwałością w zakresie pH od 3,5 do 7,0 (maksymalna trwałość w pH 5,5), co obej-muje większość produktów spożywczych. Są one wrażliwe na światło i temperaturę, przez co są wykorzystywane do barwienia głównie produktów świeżych, pakowa-nych w atmosferze ochronnej lub niepoddawapakowa-nych obróbce termicznej. Tlen powo-duje utratę koloru i ciemnienie produktów z dodatkiem barwników betalainowych, stąd zasadne wydaje się wykorzystanie atmosfery ochronnej w trakcie pakowania produktów. Wysuszony sok jest trwalszy, co umożliwia wykorzystanie go do popra-wy koloru produktów typu instant, a także ciastek, galaretek i nadzień owocopopra-wych, ponieważ jest także trwały w wysokich stężeniach cukru (37).
Barwniki betalainowe są wykorzystywane w gastronomii i przemyśle spożyw-czym do barwienia różnych produktów spożywczych takich jak: galaretki, słody-cze, dżemy, wyroby cukiernisłody-cze, sosy, zupy, suche mieszanki, wyroby mleczne (np. jogurty, lody) oraz wytwarzanych z mięsa wołowego czy kurzego (np. kiełbasy, gotowane szynki) (2, 37).
PODSUMOWANIE
Burak odznacza się wysoką wartością odżywczą oraz jest bogatym źródłem bioaktywnych składników, które wywierają znaczący wpływ na organizm człowie-ka. Zarówno doraźne, jak i długoterminowe spożywanie buraków oraz ich prze-tworów może być wykorzystywane jako łatwo dostępna oraz stosunkowo tania metoda wspomagania organizmu w różnych schorzeniach, szczególnie w kontroli nadciśnienia tętniczego czy cukrzycy. Już 140 mL soku z buraka (ok. 500 mg jonów NO3-) po doraźnym zastosowaniu powoduje istotne statystycznie obniżenie warto-ści ciśnienia rozkurczowego w stosunku do placebo (38). Natomiast suplementacja diety 70-250 mL soku z buraka przez 3-6 tygodni wpływa istotnie statystycznie na obniżenie ciśnienia skurczowego i rozkurczowego u pacjentów z nadciśnieniem, nadwagą bądź hipercholesterolemią (39-41). Wiele badań prowadzonych na zwie-rzętach oraz z udziałem ludzi (29, 33-35) potwierdza jego silne właściwości anty- oksydacyjne, przeciwzapalne oraz ochronny wpływ na naczynia krwionośne, co do-wodzi, że warto włączyć go do codziennej diety.
J . B r z e z i ń s k a , J . B r z e z i c h a - C i r o c k a , M . M i s z t a l - S z k u d l i ń s k a , P. S z e f e r M . G r e m b e c k a
BETA VULGARIS L. AS A RICH SOURCE OF HEALTH-PROMOTING SUBSTANCES PIŚMIENNICTWO
1. Clifford T., Howatson G., West D.J., Stevenson E.J.: The potential benefits of red beetroot sup-plementation in health and disease. Nutrients, 2015; 7(4):2801-2822. – 2. Chhikara N., Kushwaha K.,
Sharma P., Gat Y., Panghal A.: Bioactive compounds of beetroot and utilization in food processing
indus-try: A critical review. Food Chem, 2019; 272:192-200. – 3. Chawla H., Parle M., Sharma K, Yadav M.: Beetroot: A health promoting functional food. Inventi Impact: Nutraceuticals, 2016(1):8-12. – 4. Ninfali
P., Angelino D.: Nutritional and functional potential of Beta vulgaris cicla and rubra. Fitoterapia, 2013;
89(1):188-199. – 5. Kunachowicz H., Nadolna I., Iwanow K. P.B.: Wartość odżywcza wybranych produk-tów spożywczych i typowych potraw. Warszawa: PZWL Wydawnictwo Lekarskie, 2016; 26-111. – 6. Die-
go dos S. Baião, Davi V.T. da Silva, Eduardo M. Del Aguila and Vânia M. Flosi Paschoalin: Nutritional,
Bioactive and Physicochemical Characteristics of Different Beetroot Formulations. W: Food Additives, (eds) Karunaratne D.N., Pamunuwa G., InTech, Croatia, 2016; 21-43. Dostęp 01.03.2020: https://www. intechopen.com/books/ food-additives/nutritional-bioactive-andphysicochemical-characteristics-of-dif-ferent-beetroot-formulations. – 7. Da Silva D.V.T., De Oliveira Silva F., Perrone D., Pierucci A.P.T.R.,
Conte-Junior C.A., Da Silveira Alvares T.: Physicochemical, nutritional, and sensory analyses of a nitrate
enriched beetroot gel and its effects on plasmatic nitric oxide and blood pressure. Food Nutr Res, 2016; 60. – 8. McIlvenna L.C., Monaghan C., Liddle L., Fernandez B.O., Feelisch M., Muggeridge D.J., Easton
C.: Beetroot juice versus chard gel: A pharmacokinetic and pharmacodynamic comparison of nitrate
bio-availability. Nitric Oxide, 2017; 64:61-67. – 9. Vasconcellos J., Conte-Junior C., Silva D., Pierucci A.P.,
Paschoalin V., Alvares T.S.: Comparison of total antioxidant potential, and total phenolic, nitrate, sugar,
and organic acid contents in beetroot juice, chips, powder, and cooked beetroot. Food Sci Biotechnol, 2016; 25(1):79-84. – 10. Kaur G., Thawkar B., Dubey S., Jadhav P.: Pharmacological potentials of beta-lains. J Complement Integr Med, 2018; 15(3):1-9.
11. EFSA: Re-evaluation of potassium nitrite (E 249) and sodium nitrite (E 250) as food additives. EFSA Journal, 2017; 15(6):4786. – 12. EFSA: Reevaluation of sodium nitrate (E 251) and potassium
nitrate (E 252) as food additives. EFSA Journal, 2017; 15(6):4787. – 13. Dżugan M., Pasternakiewicz
A.: Ocena dziennego pobrania azotanów z wyrobami mięsnymi i wodą pitną. Proceedings of ECOpole,
2007; 1(1):129-132. – 14. Mirmiran P., Houshialsadat Z., Gaeini Z., Bahadoran Z., Azizi F.: Functional properties of beetroot (Beta vulgaris) in management of cardio-metabolic diseases. Nutr Metab, 2020; 17(1):1-15. – 15. Ślęczka A., Krzywonos M., Wilk M., Durbajło W.: Występowanie i rola betainy w życiu organizmów żywych. Nauka Przyr Technol, 2015; 9(3):1-12. – 16. Ueland P.M.: Choline and betaine in health and disease. J Inherit Metab Dis, 2011; 34:3-15. – 17. Day C.R., Kempson S.A.: Betaine chemis-try, roles, and potential use in liver disease. BBA-GEN Subjects, 2016; 1860(6):1098-1106. – 18. Ji C.,
Kaplowitz N.: Betaine decreases hyperhomocysteinemia, endoplasmic reticulum stress, and liver injury
in alcohol-fed mice. Gastroenterology, 2003; 124(5):1488-1499. – 19. Saeed M., Babazadeh D., Naveed
M., Arain M.A., Hassan F.U., Chao S.: Reconsidering betaine as a natural anti-heat stress agent in
poul-try induspoul-try: a review. Trop Anim Health Prod, 2017; 49(7):1329-1338. – 20. Zeisel S.H., Mar M.-H.,
Howe J.C., Holden J.M.: Concentrations of choline-containing compounds and betaine in common foods.
J Nutr, 2003; 133(5):1302-1307.
21. Hamedi S., Honarvar M.: Beta vulgaris – a mini review of traditional uses in Iran, phytochemistry and pharmacology. Curr Drug Discov Technol, 2018; 16(1):74-81. – 22. Escribano J.: Characterization of the antiradical activity of betalains from Beta vulgaris L. roots. Phytochem Anal, 1998; 9(3):124-127. – 23. Murthy K.N.C., Manchali S. Anti-diabetic potentials of red beet pigments and other constituents. W: Red beet biotechnology: Food and pharmaceutical applications. Springer, Boston, 2013; 155-174. – 24. Kavalcová P., Bystrická J., Tomáš J., Karovičová J., Kovarovič J., Lenková M.: The content of total polyphenols and antioxidant activity in red beetroot. Potravinarstvo, 2015;9(1):77-83. – 25. Domínguez
R., Cuenca E., Maté-Muñoz J., García-Fernández P., Serra-Paya N., Estevan M., Herreros P.V., Garna-cho-Castaño M.V.: Effects of beetroot juice supplementation on cardiorespiratory endurance in athletes.
A systematic review. Nutrients, 2017; 9(1):43. – 26. Tan D., Wang Y., Bai B., Yang X., Han J.: Betanin attenuates oxidative stress and inflammatory reaction in kidney of paraquat-treated rat. Food Chem Tox-icol, 2015; 78:141-146. – 27. Webb A.J., Patel N., Loukogeorgakis S., Okorie M., Aboud Z., Misra S.,
Rashid R., Miall P., Deanfield J., Benjamin N., MacAllister R., Hobbs A.J., Ahluwalia A.: Acute blood
pressure lowering, vasoprotective, and antiplatelet properties of dietary nitrate via bioconversion to nitrite. Hypertension, 2008; 51(3):784-790. – 28. Lidder S., Webb A.J.: Vascular effects of dietary ni-trate (as found in green leafy vegetables and beetroot) via the nini-trate-nitrite-nitric oxide pathway. Br J Clin Pharmacol, 2013; 75(3):677-696. – 29. Bonilla Ocampo D.A., Paipilla A.F., Marín E., Vargas-
-Molina S., Petro J.L., Pérez-Idárraga A.: Dietary nitrate from beetroot juice for hypertension: A Systematic
Review. Biomolecules, 2018; 8(4):1-12. – 30. McDonagh S.T.J., Wylie L.J., Thompson C., Vanhatalo A.,
Jones A.M.: Potential benefits of dietary nitrate ingestion in healthy and clinical populations: A brief
re-view. Eur. J. Sport Sci, 2019; 19(1):15-29.
31. Gościnna K., Czapski J.: Wpływ wielkości i części korzenia buraka ćwikłowego odmiany bonel na zawartość wybranych związków i aktywność przeciwutleniającą soku. Zesz Probl Post Nauk Roln, 2018; (588):149-157. – 32. Ghosh S.M., Kapil V., Fuentes-Calvo I., Bubb K.J., Pearl V., Milsom A.B.: Enhanced vasodilator activity of nitrite in hypertension: Critical role for erythrocytic xanthine oxidoreductase and translational potential. Hypertension, 2013; 61(5):1091-1102. – 33. Shepherd A.I., Gilchrist M., Winyard
P.G., Jones A.M., Hallmann E., Kazimierczak R.: Effects of dietary nitrate supplementation on the oxygen
cost of exercise and walking performance in individuals with type 2 diabetes: a randomized, double-blind, placebo-controlled crossover trial. Free Radic Biol Med, 2015; 86:200-208. – 34. Wootton-Beard P.C.,
Brandt K., Fell D., Warner S., Ryan L.: Effects of a beetroot juice with high neobetanin content on the
ear-ly-phase insulin response in healthy volunteers. J Nutr Sci, 2014; 3:1-9. – 35. Gilchrist M., Winyard P.G.,
Fulford J., Anning C., Shore A.C., Benjamin N.: Dietary nitrate supplementation improves reaction time
in type 2 diabetes: Development and application of a novel nitrate-depleted beetroot juice placebo. Nitric Oxide, 2014; 40:67-74. – 36. Wruss J., Waldenberger G., Huemer S., Uygun P., Lanzerstorfer P., Müller
U.: Compositional characteristics of commercial beetroot products and beetroot juice prepared from seven
beetroot varieties grown in Upper Austria. J Food Compos Anal, 2015; 42(3):46-55. – 37. Delgado-Var-
gas F., Jimenez A.R., Paredes-Lopez O.: Natural Pigments: Carotenoids, Anthocyanins, and Betalains
– Characteristics, Biosynthesis, Processing, and Stability. Crit Rev Food Sci Nutr, 2000; 40(3):173-289. – 38. Joris P.J., Mensink R.P.: Beetroot juice improves in overweight and slightly obese men postprandial endothelial function after consumption of a mixed meal. Atherosclerosis, 2013; 231(1):78-83. – 39. Ashor
A.W., Jajja, A., Sutyarjoko, A., Brandt, K., Qadir, O., Lara, J.: Effects of beetroot juice supplementation
on microvascular blood flow in older overweight and obese subjects: A pilot randomised controlled study. J Hum Hypertens, 2015; 29(8):511-513. – 40. Kapil V., Khambata R.S., Robertson A., Caulfield M.J.,
Ahluwalia A.: Dietary nitrate provides sustained blood pressure lowering in hypertensive patients: A
ran-domized, phase 2, double-blind, placebo-controlled study. Hypertension, 2015; 65(2):320-327.
41. Velmurugan S., Gan J.M., Rathod K.S., Khambata R.S., Ghosh S.M., Hartley A.: Dietary nitrate improves vascular function in patients with hypercholesterolemia: A randomized, double-blind, place-bo-controlled study. Am. J. Clin. Nutr., 2016; 103: 25-38.
