JÓZEF OBERC Uniwersytet Wrocławski
MONOKLINA WROCŁAWSKA l JEJ STOSUNEK DO JEDNOSTEK SĄSIEDNICH
O
STATNIE OSIĄGNIĘCIA FOLSKlEJMYSLI POSZUKIWAWCZEJ w dalszych okolicach Wrocławia spoWodowały, że znacz-nie ·wzrosło zainteresowanie geologią tych ob-szarów. Głó·wnie chodżi o fonnację cechsztyń.:. ską zawierającą złoża ·miedzi oraz trzeciorzę
dową bogatą w węgle brunatne. Zaintereso-wanie . nie ogranicza się do fortnacji żawiera jącej złoża. Geologia podstawowa korzysta w dużej mierze z wyników wierceń,
rozszerza-jąc w ten sposób znajomość geologii· terenu.·
Celem niniejszej notatki jest zwrócenie uwagi na pewien moment nomenklatoryczny, który nabiera znaczenia w związku z·
wyni-·kami wierceń. Serie · skalne, w których
wy-stępują złoża miedzi a także serie wyżej i ni-żej ległe, określił A Tokarski (8) jaiko mo-noklinę przedsudecką.
TRZECIORZĘDOWA BUDOWA BLOKOWA
DOLNEGO SLĄSKA ·
Od czasów pierwszych syntetycznych . prac
H; Cłoosa (4) ustalił się niepodważony do-tychczas pogląd, że Sudety stanowią zrąb (horst). o skomplikowanej budowie wewnętrz nej. Od południa ogranicza go na . znacznych przestrzeniach nasunięcie ·łużyckie, . od pół noco-wschodu natomiast usko'k sudecki brzeżny. Młoda ta forma zaznacza się w rzeź bie terenu. Nie można jej wiązać z ruchami laramijskimi, na odcin:lm Gór Kaczawskich miały one bowiem charakter ruchów fałdowo uskokowych o południowo-'zachodnim lub po-łudniowym kierunku transportu tektoniczne-go. Zgodnie z tą regułą półnoono-wsch~dnie .
lub północne skrzydła dednostek są. podnie:... sione .. Niezgodnie w odniesieniu do tej reguły zachowują się skrzydła uskoku sudeckiego brzeżnego niezależnie od innego kierunku tej dy>slokacji. Tu podniesione jest skrzydło połud niowo-zachodnie, tj. Sudety. Uskok sudecki brzeżny nie może być przeto traktowany jako kompresyjny, lecz grawitacyjny i młodszy od ruchów laramijskich. Dalszym. argumentem jest fakt, że struktura laramijska w Sudetach jest ścięta w starotrzeciorzędową powierzch-nię zrównania. Bogaty rozwój lądowej
for-. macji młodotrzeciorzędowej na NE od uskoku brzeżnego pozwala wnioskować, że uskok ten uformował się ostatecznie nie wcześniej niż na pograniczu trzeciorzędu starszego i młod szego. Jest więc młodszy od ruchów laramij-skich, które spowodowały odkształcenia kre-dy północnosudeckiej i oczywiście występu jących pod nią starszych utworów aż po star-szy paleozoik kaczawski włącznie.
Na NE od uskoku brreżnego leży potężna
i skomplikowana struktura zbudowana,
pomi-jając osady trzeciorzędu młodszego, wyłącznie
z utworów krystalicznych. H. Cloos (4), W. Thust, E. Bederke (l) podkreślali, że brak tu osadów meZO'zoicznych. J. Oberc (7, s. 341)
za-stosował dla niego nazwę bloku · przedsudec-kiego.
Spornym od dawna problemem była pół
nocno-wschodnia granica bloku przedsudec-kiego. F. Berger. (2, s. lg5) przypuszczał, że
stanowi ją uskok przebiegający wzdłuż doliny Odry. J: Zwierzycki (lO) polemizował z tym
stanowiskiem, nie zaprzeczając możliwości
istnienia uskoku.
Ostatnie ~iki wierceń wskazują, że w okolicy przewidywanego uskoku odrzańskie
go warstwy pennskie zapadają znacznie stro-miej niż dalej ku NE. Interpretacja tego faktu może być trojaka:
l) warstwy stromiej ustawione stanowią
skłon fleksuralny;
2) stromsze ustawienie warstw pennskic!h dest związane z ciągnieniem warstw w są siedztwie uskoku. Zauważyć należy przy tym,
że do powierzchni podtrzeciorzędowej docho-dzi zarówno cechsztyn, jak i czerwony spą:
gowiec. Ten ostatni zdaje się posiadać miąż szości nie zredukowane.
3) na różnych odcinkach strefa ta może miel; różny charakter typu l bądź 2.
Tak czy inaczej wzdłuż środkowej Odry na SW od Wrocławia przebiega jakaś bliżej jesz-cze nie poznana dyslokacja. Proponuję dla niej tymczasową nazwę dyslokacji środkowej
Odry.
MONOKLINA WROCŁAWSKA
Kolejny blok położony · ku NE od przed-sud~kiego i jeszcze niżej zrzucony (w okresie trzeciorzędu?) można by nazwać blokiem wrocławskim. Jego budowa różni się w spo-·
sób istotny od budowy bloku przedsudeckiego: o ile tam brak nie zmienionych osadów ~leo: zoicznych i mezozoicznych, o tyle tu na do-ty!Chczas słabo poznanym podłożu krystalicz-nym spoczywają kolejno osady cze:rWonego spągowca, cechsztynu oraz cały komplęks
· triasowy. ·
Owa seria pennsko-triasowa zapada ku NE, stanowiąc monoklinalne południowo-zachodnie skrzydło synkliny wielkopolskiej. Została ona nazwana przez A. Tokarskiego (8) monokliną
przedsud~ką. .
Jak Wynika z przedstawionych vvywodów, nazwa ta nie wydaje się ·być słuszna. Mono-klina leży bowiem na zewnątrz bloku przed.,.
sude<:kiego po!Za jego zasięgiem. Dlatego
pro:-ponuję dla niej nazwę monokliny wrocław
skiej.
Monoklina wrocławska ma następujący in-wentarz stra•tygraficzny:
a) cały profil triasu, który na Górnym
Sląsku wychodzi na powierzchnię ziemi;
b) cały cechsztyn w czterech cyklotemach (5, 8). Proponuję dla niego nazwę cechsztynu
wrocławskiego;
c) czerwony spągowie<: w okoileach
Wro-cławia prawdopodobnie najwyższy; koło Zar i Legnicy występują w nim skały eruptywne prawdopodobnie starszych ogniw tej formacji. W ewolucji monokliny wrocławskiej
zazna-czają się ruchy skorupy ziemskiej. Negatywny ruch nastąpił w związku z transgresją cech-sztynu. Ustąpienie tego morza jest wynikiem fazy palatynackiej (pfaldzkiej), w związku
z którą zaczyna się· sedymentacja lądowa
pstrego piaskowca. Wapień muszlowy odpo-wiada kolejnemu zanurzeniu terenu IX>niżej
poziomu morza. Kajper jest okresem regresji. Nie brak też późniejszych ruchów mezo-zoicznych. Występowanie kredy OIX>lskiej na osadach kulmu wschodniosude<:kiego oraz na
różnych ogniwach triasu przemawia za ru-chami kimeryjskimi. U stąpienie zaś morza górnokredowego wskazuje na obecność ru-chów laramijskich.
NIECKA FOLNOCNOSUDECKA
Podobne do monokliny wrocławskiej
na-stępstwo warstw ma niecka północnosudecka.
Tu na staropaleozoicznym epimetamorficznym
kaledońskim fundamencie spoczywają kolejno: a) górna kreda,
b) wapień muszlowy, c) piaskowiec pstry,
d) cechsztyn w pełnym wykształceniu (wg J. Krasonia 4 cyklotemy),
e) czerwony spągowiec (pełna seria).
Po:niijając występujące na większych
prze-strzeniach w obręllie tych samych formacji
. różnice w ich wykształceniu, zachodzą tu też
pewne istotne różnice w stosunku do mono-kliny wrocławskiej. Wcześniej rozpoczęła się
sedymentacja czerwonego spągowca, wcześniej nastąpiła regresja morza triasowego, w której wyniku nie wykształciła się całkowita seria triasu. Być może, najwyższe dego ogniwa
zo-stały rozmyte wskutek ruchów kimeryjskich. Wreszcie ruchy laramijskie są tu znacznie sil-niejsze niż na obszarze monokliny wrocław
skiej . .
JEDNOSTKA KROSNA ODRZAŃSKIEGO .
·Seria permsko-mezoroiczna niecki półhcic:
nosudeckiej łączy się pod osadami trzeciorzę . du · z. analogiczną serią monokliny wrocław
skiej przez północnozachodnie zakończenie
bloku przedsudeckiego na N od Zar (9).
Pro-574
ponuję dla niej nazwę ~ednostki (antykliny?) Krosna Odrzańskiego od miejsCowości, która
leży na obszarze, gdzie łączy się seria perm-sko-triasowa synklinorium północnosudeckiego i monokliny wrocławskiej. Ostatnio w strefie osiowej tej jednostki (otwór Rybaki l) na-wiercono ropę naftową w serii cechsztyńskiej
a na jej skrzydle północnowschodnim
(naj-bliższe okolice Zielonej Góry i Nowej Soli)
ślady ropy. Jest wielce prawdopodobne, acz-kolwiek jeszcze nie udowodnione, że ropa ta jest związana ze strukturą antyklinalną ..
Pod nazwą jednostki Krosna Odrzańskiego
rozumiemy w tym terenie jedynie serię
perm-sko-merororczną bez krystalicznego (przed-sudeckiego) podłoża, mimo że stanowi ono jej
jądro. Takie ujęcie jest zgodne z tezami auto-ra ·zawartymi w jego pracy pt. "Podział geo-logiczny Sudetów". Zgodnie z tą tezą dla jednostek sudeckich przyjmuje się nie tyllro granice ich zasięgu w poziomi·e, ale i w pio-nie. W tym przypadku dolną powierzchnię ,jednostki Krosna Odrzańskiego stanowi górna
powierzchnia krystalinik-u bloku przedsudec-kiego, który mając inny wiek, historię roz-woju i wykształcenie . litologiczne nie może być włączony do jednostki Krosna Odrzań
skiego.
Jednostkę Krosna Odrzańskiego zbadano dotychczas wierceniami w nielicznych punk-tach. Wykazały tu one sekwencję warstw
analogiczną jak w synklinorium północnosu
deckim i na monoklinie wrocławskiej.
Dalej 1ku północy nadkład tych formacji sta-nowią osady kredy typu niżowego łączące kredę niżową z północnosude<:ką. Stwierdziły
to wiercenia na węgiel brunatny w zachodniej, przygranicznej części ziemi lubuskiej (okoli-ce Gubina). Występowanie kredy na utwo-rach jury i triasu wskazuje i tu na obecność
ruchów mewz:10icznych, prawdopodobnie kime-ryjskich.
Jaki charakter ma jednostka Krosna
Od-rzańskiego, trudno dziś IX>wiedzieć. Przyszłe
badania •wykażą, czy jest to horst czy antykli-na, czy wreszcie antykliantykli-na, której jedno skrz~ dło jest zrzucone wzdłuż uskoku. ~W budo~e
jednostki Krosna Odrzańskiego mogą wreszcie na różnych odcinkach zaznaczać się różne
wy-mienione :ojawiska, nie znamy bowiem losów dyslokacji środkowej Odry i ·laramijski<:h uskoków IX>jawiających się w sąsiedztwie
uskoku brzeżnego na terenie Gór Kaczaw-skich.
Przy rozważaniu stosunku monokliny ~ro cławskiej do synklinorium północnosudeckiego nalęży podkreślić pewien moment paleog~gra
ficzny. Połączenie serii permsko-tr!a~WeJ
po-przez olrolicę ZaT i Krosna Odrzansk1e~o Jest zjawiskiem wtórnym. Prawdopodobme . w permie i mezózoiku a zwłaszcza w ce:chszty-nie, . który jest najlepiej poznany, me było
dwóch oddzielnych basenów w północnych
nie wykazuje tego analiza facji cechsztynu,
piaskowiec pstry i wapień muszlowy. Z
dru-giej strony cechsztyn monokliny ·wrocław
skiej i jednostki Krosna Odrzańskiego
zawie-ra też ogniwa zbudowane ze skał klastycznych,
które pochodzą główni-e z niszczenia obsżaru
Sudetów i być może pewnych partii bloku
. przedsudeckiego. Jedynie pewn·e różnice
za-znaczają się w kajprze, kiedy to Góry
Ka-czawskie dźwignęły się wcz~niej. niż okolice
Wrocławia. Nie j'est też wykluorone, że
kaj-per w Górach Kaczawskich został w następ
stwie ruchów potriasowych zupełnie lub
.pra-wię zupełni-e rozmyty. Ni~ątpliwie teren
synklinorium północnosudeckiego i . wrocław
skiego był w czasie permsko-triaoowym jed:..
nym obszarem sedymentacji; Połączenre serii
permsko-mezozoicznych okolic Wrocławia
i synklinorium północnosudeckiego istriliało•
bliższą niż obecnie drogą przez blok
przedsu-deoki. .
Podnie·sienie bloku przedsudeckiego, być
może, już przez ~chy starokimeryjskie a póź
niej zapewne przez laramijskie doprowadziło
do rozmycia serii permsko-triasowej na pół
nocno..,zachodnim odcinku bloku
przedsudec-kiego i uformowało jednostkę Kmsna Odrzań
skiegO. Na północno-wschodnim skrzydle tej
jednostki przechodzimy w obszar mO'nokliny
wrocławskiej,
na
południowo-zachOdnim zaś wzespół dednostek larnmijskich synklinorium
półnOicnosudeckiego, które mając dobrze
roz-winiętą kredę, wykazuje obecnie ·znacznie
większe pogrążenie niż monoklina wrocławska.
LITERATURA
l. B e d er k e E. - Sudeten.rand und . Eulengneis- ·
problem. Vom deutschen Osten. H. 21. Breslau
1934.
2. B er g er F. - Zur Geologie des tieferen
Unter-grundes der Umbebung von Breslau. "Jb. d. Scbl.
Ges f. Vaterl. Kultur." Breslau 1932.
3. B e y er K. - Die nordsudetische
Rahmenfal-tung. "Abh. naturf. Ges. Gorlitz", B. 32.
Gor-litz 1933.
4. C l o o s H. - Der Gebirgsbau Schlesiens und
die Stellung seiner Bodenschatze. Berlin 1922.
. 5. K r a s oń J. - Podział cechsztynu północno
sudeckiego w świetle badań facjalnych (praca
w druku). ·
6. O b e r c J. - Podział geologiczny · Sudetów. IG
Prace t .. XXX, cz. II. Warszawa 1960.
7. O b er c J. - Wpływ budowy geologicznej na
morfologię Sudetów na północ od Kłodzka.
"Cza-sopismo Geogr." tom 24. Wrocław 1955.
8. T o k a r s k i A. - Poszukiwawcze znaczenie
wiercenia Mogilno l. "Nafta" .1958 nr l.
9. Wyż y k o w ski J. - Północno-zachodni zasięg
krystaliniku bloku przedsudeckiego i możliwości
poszukiwań cechsztyńskich rud miedzi w tym
rejonie. "Przegl. Geol." 1961, nr 4.
lO. Z w i er z y ck i J. - Sole potasowe na północ
od Wrocławia. Księga .pamiątkowa ku czei prof.
K. Bohdanowicza. Warszawa 1951.
SUMMARY
Area oif the Lower Silesia 'Shows the Tertiary blOICky stru:ct.rure. The Sudetes make here a horst separated from the Foresu'detic Wock by Sudetie
marginal faul't. The Foresudetk block, i.n <turn, is
sepe:ra.ted :lirom the north-east occuring W•roc.ław
block by dislocation of the Middde Oder, probably
also of Tertiary age. The Wrocław blodk consis.ts of
crys'talUne basement and oif a Permian-Triassic
ser.ies plun:ging flat to the no!'th-east. A special
te.rm - the Wrocła·w Monocline - is being proposed
to this unit. · ·
The Wrocł.aw Monocline is co'nnected with the
Permian-Triassile series of the North SUJdetic
SY'JlC'H-norium through the vicinities of żary, which form
an anticHnal uplitft or a.n ·uplirft .limited by the
fault.s in that platce, where plunging of the crystał
line ibasemen't of the Fore'strde'tic block is to be seen.
As concerns the Permian~Mesozoic series of this
area, the autbor proposes 1a new term - the Krosno
OdrzańSkie unit. In !l:hat area there occur oil
depo-sits in the ZechS'tein series.
Primarily, the Permian-Mesozoic series lay between
Wrocław and North Sudeteis. 'directly on the
Fore-sUdetic crys1lalliline ·basement: As a result of both
the IGmmeddgian ·a•nd the Larami'de movements,
charaderis.tic of their fault-'fol'd processes, this
series bad been ·eroded beifore sedimentation of
brown coall !formaltion took plaee.
The Sudetic marginlal ifault has o:rigina'te'd .at the
t.rurning point of ,the ol'der and the younger Tertiary
times.
PE310ME
TeppmopHlł HWKHełl: CHJie3HH HM<eer rnhr6oiłoe
rpe-TH'IHJOe crpoemre. Cy.zteTbt npe.ztcr~Jilł'KlT ropcT, orr.zte-JieHHbii!: OT Ilpe)tCy,lteTC'KOro 6JIORa KpaeBbLM CYWI'CRHM c6pOOO'M. ilpeA'(:YJ,Ite'l'CRHlł\: 6JIOR IB ClłOIO O'lepe . .ztb <Yl')te-JieH OT Bpo~nOOORoro 6nooa, pa•crronararo~erocH ce-sepo-.BOCTO'IHee, A'J!ICJIOKaiĘHełl: OpeAHei!: O~pbt, sepo.HT-HO T.aJK>Ke TpeTH"Mł''ro B03pacra. Bpoąrr:a'BCRHłl: 6noK
co-erom 1ł'3 . KPHCTaJIJIH'IeCKoro OCHOBaHH.fl H
rrepMO-TpHaeoBoł\: CIBIHrl'bi, rror.pymaro~ełl:c.H oonoro K
ceBep0-3ana<JtY. Ilpe.ztnaraerc.H Ha3BaTb ee Bpoąn.aac'RO!ł\:
MOHO-RJIHHaJibiO.
Bpo~Jtasc~ MOHOKJIHHam. coe.l{HJH.fl'e'l'c.R c
rrepMo-TJ)Hac()IB()ł\: CIBHroi!: Ces•epo-Cy.zteTORoro cHJH•KJIH'HOPIHI
'lepe3 OKpecTHOCTH r. lliapbl, npe.ztCTa'BJilłlO~He aHTH-KJIH'HaJII:mOe IIOJtHllł'l'He, RJI!H me orpaHIH'IeH:a c6poca.MH
1B pailłoHe UOrpyiReH:Hl.fl łtpHCTaJIJJJH'IOCKO'I'O OCOOBaiHilfił
HpeA'Cy)l;eTcKoro 6nooa. I1epMo-Me30ooiłooyro cmrry
3TOro palłoHa . a;srop npe.ztnaraeT HaaBaTb CJtHHH~eił
RpocHa OAHtaHbCKoro. B ~exlllTeiłHOBbi.X OTJIOiKeHHilłX
3TOII'O paiłoHa BCTpe'laiOTClł 3aJI·eiKH Heqrru.
I1epso-Me3030iłcKaH csma ·Mem.zzy Bpo~naBOM H Ce·
oopHhiMH Cy.zteraM!H' 3a.rrerana rrepsoHa'laJibHO Herro-cpe.ztc'l1BeHHO Ha rrpe~yl{eTCKOM Iq»rCTaJIJIHJ'IeCKOM h"'M~ IIJieKce. Bcne,~tCTBllre IIO,O:H.HTHJJ: BO 'BpeMlł KHM·Mepilll!CKłL'X
H JiapaMHiłcWiX IIJlli.KaTHJBHQ-J{H3'blOHRTRBHbi.X ~IDKe·
HHi!: ::>Ta CIBHTa rro~eprJiaJCb pa3MhDBY )tO OCaiK,ltełrHił
6ypoyroJibHOH cpOipMa,u:lł'JL
łtpaesoił cy.zteTCKHłl: c6poc o6pa30Jłćl'JI'C.H Ha rpaHHl(e
Melłt,!IY paHHHM Ił II03)tłi\HM TpeTII'łHb!M rrepHOJ{OM.
SPROSTOWANIE
W artykule S. Kozłowskiego - W sprawie utworów czerwonego spągowca
w reJoni.e Jaworzni w Górach świętokrzyskich, Przegl. Geol. nr 8. str. 431, wiersz
18 od gory, szpalta lewa, zostało :zmiekształcone jedno zdanie. Jest: "Transgresji!
tej można więc przypisywać możliwości utworzenia ok. 1()0 m licząceij serii
zle-pieńcowej". Powinno być: "Transgresji tej nie można więc przypisywać możłiwości
utworzenia ok. 100 m liczącej serii zlepieńcowej".