ROCZNIKI HUMANISTYCZNE Tom LVIII, zeszyt 6 – 2010
MAĐGORZATA GÓRSKA
xDOPOWIEDZENIA W J
ĉZYKU ĐACIēSKIM
W proponowanych w ostatnich latach przez j
Ċzykoznawstwo polonistyczne
klasyfikacjach sđownictwa opartych na kryteriach skđadniowych pojawia siĊ
klasa leksemów okre
Ğlanych jako dopowiedzenia
1. Pierwszy dopowiedzenia
wyodr
Ċbniđ, jak wiadomo, Roman Laskowski w klasyfikacji leksemów,
zapre-zentowanej w tomie Morfologia, akademickiego podr
Ċcznika gramatyki
2;
grupa ta zostađa zachowana równieĪ w póĨniejszej, nieco zmodyfikowanej
wersji tej klasyfikacji
3. Autor dzieli leksemy na syntagmatyczne,
niesamo-dzielne syntaktycznie, wykazuj
ące zdolnoĞü wchodzenia w związki
skđad-niowe z innymi leksemami, oraz na niesyntagmatyczne (zawsze nieodmienne),
które funkcjonuj
ą jako samodzielne wypowiedzenia, nie wchodząc w związki
Dr MAĐGORZATA GÓRSKA – adiunkt Katedry JĊzykoznawstwa Ogólnego Instytutu Filologii
Klasycznej KUL; adres do korespondencji: Katolicki Uniwersytet Lubelski Jana Pawđa II, Instytut Filologii Klasycznej, Al. Racđawickie 14, 20-950 Lublin; e-mail: gorska@kul.lublin.pl
1 Dopowiedzenie-czĊĞü mowy nie ma Īadnego związku z dopowiedzeniem w znaczeniu ‘apozycja’ – zob. hasđo Apozycja (dopowiedzenie) w: Encyklopedia jĊzykoznawstwa ogólnego,
red. K. PolaĔski, Wrocđaw: Ossolineum 1993; Encyklopedia jĊzyka polskiego, red. S. UrbaĔ-czyk, Wrocđaw: Ossolineum 1994.
2
Podstawowe pojĊcia morfologii, w: Gramatyka wspóđczesnego jĊzyka polskiego. Morfolo-gia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, t. I, Warszawa: PWN 1984, s. 9-57.
3 T e nĪ e, Zagadnienia ogólne morfologii, w: Gramatyka wspóđczesnego jĊzyka polskiego.
Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, wyd. 2. zmienione, t. I,
syntaktyczne z innymi elementami tekstu. W
Ğród leksemów
niesyntagmatycz-nych wyró
Īnia wđaĞnie dopowiedzenia i wykrzykniki. Wykrzykniki są
lek-semami kontekstowo niezale
Īnymi, natomiast dopowiedzenia to leksemy
two-rz
ące wypowiedzenia kontekstowo zaleĪne, tzn. takie, które implikują
istnie-nie tekstu, obligatoryjistnie-nie stanowi
ące czĊĞü wiĊkszych jednostek tekstowych.
Propozycja wyodr
Ċbnienia klasy dopowiedzeĔ zostađa zaakceptowana
4przez
innych badaczy, jakkolwiek z pewnymi zastrze
Īeniami i po pewnych
modyfi-kacjach. Zastrze
Īenia dotyczyđy przede wszystkim kryteriów klasyfikacji.
Wđodzimierz GruszczyĔski, przytaczając przykđady takich wykrzykników, jak
ach
, och, basta i amen, podaje w w
ątpliwoĞü to, czy kontekstualnoĞü jest
za-wsze skutecznym kryterium odró
Īniania wykrzykników od dopowiedzeĔ
5.
Ireneusz Bobrowski równie
Ī krytycznie odnosi siĊ do podziađu
asyntagmaty-ków na kontekstualne i niekontekstualne, poniewa
Ī jest to kryterium
poza-skđadniowe
6. Z zarzutami tymi nie zgadza si
Ċ Adam Dobaczewski, który
pro-wadziđ najbardziej szczegóđowe badania
7dotycz
ące dopowiedzeĔ i
doprecy-zowađ charakterystykĊ skđadniową tych leksemów. Jego zdaniem róĪnica
mi
Ċdzy wykrzyknikami a dopowiedzeniami polega na tym, Īe dopowiedzenia
implikuj
ą kontekst werbalny – inaczej mówiąc, muszą wystĊpowaü po jakimĞ
wypowiedzeniu. Natomiast wykrzykniki, nawet je
Ğli, tak jak te wymienione
przez Gruszczy
Ĕskiego, „implikują okreĞlony kontekst sytuacyjny”, tzn. mogą
by
ü wypowiedziane tylko w okreĞlonych okolicznoĞciach, „to werbalizacja
tego kontekstu nie jest warunkiem koniecznym ich rozumienia”
8. W taki
Spo-sób doprecyzowana kontekstualno
Ğü, w przekonaniu Dobaczewskiego, moĪe
4 Badaczką, która podwaĪa zasadnoĞü wyodrĊbniania takiej klasy, jest J. Wajszczukm ( O
metatekĞcie, Warszawa: Wyd. UW 2005, s. 89-92, 97-99, 112). Jej wątpliwoĞci wynikają, jak
siĊ wydaje, z tego, Īe wiĊkszoĞü dopowiedzeĔ stanowią leksemy polifunkcyjne gramatycznie, w związku z czym czĊsto doĞü trudno rozstrzygnąü, jaka jest ich rola w konkretnym wypowie-dzeniu.
5O klasyfikacji leksemów na czĊĞci mowy i opisie fleksyjnym rzeczowników w Morfologii
IJP PAN, „Studia Gramatyczne” 8(1987), s. 38.
6Gramatyka opisowa jĊzyka polskiego (Zarys modelu generatywno-transformacyjnego), t. I: Struktury wyjĞciowe, Kielce: WSP 1995, s. 83-84; t e n Ī e, Skđadniowy model polszczyzny,
Kraków: Wyd. LEXIS 2005, s. 102.
7Cechy semantyczne i skđadniowe polskich dopowiedzeĔ potwierdzających, Warszawa: Wyd. UW 1998; t e nĪ e, Cechy semantyczne leksemów dopowiedzeniowych „tak” i „owszem”, w: WyraĪenia funkcyjne w systemie i tekĞcie, red. M. Grochowski, ToruĔ: Wyd. UMK 1995,
s. 151-158; t e nĪ e, Cechy skđadniowe i semantyczne leksemów o postaci „wđaĞnie”, „Studia Gramatyczne” 10(1992), s. 91-103.
stanowi
ü kryterium skđadniowe, jeĞli „do zakresu pojĊcia skđadnia wđączy siĊ
zjawiska […] kookurencji tekstowej”
9. „Dopowiedzenia zatem to leksemy
charakteryzuj
ące siĊ samodzielnoĞcią syntaktyczną (asyntagmatycznoĞcią),
czyli nie wchodz
ące w relacje syntaktyczne z innymi elementami tekstu,
a wi
Ċc prymarnie konstytuujące wypowiedzenia (uĪywane samodzielnie) oraz
charakteryzuj
ące siĊ niesamodzielnoĞcią tekstową (kontekstualnoĞcią), czyli
obligatoryjn
ą kookurencją tekstową z innym wypowiedzeniem (q), w
prymar-nym ukđadzie linearprymar-nym q – dopowiedzenie”
10. Podstawowym kontekstem,
w którym pojawiaj
ą siĊ dopowiedzenia, jest dialog. Dopowiedzenia stanowią
zwykle odpowiedzi na pytania (np. Wracamy do domu? –
Tak./Nie./Oczywi-Ğcie.) lub, rzadziej, reakcje na sądy (np. Jutro wczeĞnie wstajemy. –
Tak./Do-brze
./Zgoda.). Istotnym problemem jest stosowanie definicyjnych kryteriów
wyodr
Ċbniania dopowiedzeĔ w praktyce. Autor innej klasyfikacji sđownictwa,
w której równie
Ī uwzglĊdnione są leksemy dopowiedzeniowe, Henryk
Wró-bel, zwraca uwag
Ċ, Īe na podstawie poprzedzającego konteksu za samodzielne
wypowiedzenia mo
Īna by niekiedy uznaü leksemy syntagmatyczne, np. Który
sweter Zosia kupiđa? – Biađy. Leksemów takich nie zalicza si
Ċ jednak do
dopowiedze
Ĕ, poniewaĪ ich samodzielnoĞü ma charakter doraĨny, wynikający
z opuszczenia „wyrazów poprzedzaj
ącego kontekstu, z którymi na mocy reguđ
gramatycznych tworz
ą związki syntaktyczne, co ukazują «peđne» odpowiedzi,
np. Który sweter Zosia kupiđa? – Zosia kupiđa biađy sweter”
11. Inna wa
Īna
kwestia wi
ąĪe siĊ z czymĞ, co moĪna nazwaü sposobem peđnienia przez
do-powiedzenia roli samodzielnych wypowiedze
Ĕ. Aby to wyjaĞniü, naleĪy
przy-toczy
ü definicjĊ dopowiedzeĔ, jaką zaproponowađ w ramach swojej
klasy-fikacji leksemów nieodmiennych Maciej Grochowski: „Dopowiedzenia […] to
leksemy nieodmienne, u
Īywane samodzielnie – w przeciwieĔstwie do
lekse-mów wszystkich innych klas z wyj
ątkiem wykrzykników w szerokim sensie
[…], zast
Ċpujące wypowiedzenia zaleĪne od kontekstu werbalnego, inaczej
mówi
ąc konstytuujące takie wypowiedzenia”
12. Chodzi o t
Ċ czĊĞü definicji,
9 TamĪe, s. 37.
10 TamĪe, s. 30. Nieco inaczej definiuje dopowiedzenia Marek WiĞniewski (Strukturalna
charakterystyka polskich wypowiedzeĔ niezdaniowych, ToruĔ: Wyd. UMK 1994, s. 118; t e n
-Ī e, O funkcjach gramatycznych wyra-ĪeĔ typu „oczywiĞcie”, „pewnie”, „wykluczone”, w:
Wy-raĪenia funkcyjne w systemie i tekĞcie, red. M. Grochowski, ToruĔ: Wyd. UMK 1995, s. 160).
11Nowa propozycja klasyfikacji syntaktycznej polskich leksemów, w: Studia z leksykologii
i gramatyki jĊzyków sđowiaĔskich: IV polsko-szwedzka konferencja slawistyczna, Mogilany, 1-3 paĨdziernika 1995, Kraków: Wyd. IJP PAN 1996, s. 56.
która mówi,
Īe dopowiedzenia zastĊpują wypowiedzenia zaleĪne od kontekstu
werbalnego. Zwraca na to uwag
Ċ Bobrowski, który stwierdza, Īe wystĊpujące
po jakim
Ğ zdaniu tekstowym wypowiedzenie pozwala, by nastĊpne zdanie
tek-stowe zostađo zredukowane: czĊĞciowo lub cađkowicie, np. Chđopiec
przyj-dzie
? – Tak, przyjdzie./Tak
13.
Pewnej modyfikacji co do miejsca dopowiedze
Ĕ wĞród innych czĊĞci
Mo-wy dokonuje Mirosđaw BaĔko. Mówi on mianowicie o Mo-wykrzyknikach sensu
largo
, które dziel
ą siĊ na wykrzykniki sensu stricto, niezaleĪne od kontekstu
zdaniowego, i na dopowiedzenia, zale
Īne od kontekstu zdaniowego
14.
Rów-nie
Ī w wydanym wczeĞniej Innym sđowniku jĊzyka polskiego (ISJP) leksemy
dopowiedzeniowe kwalifikowane s
ą jako wykrzykniki; takie samo
rozwią-zanie zastosowano w Uniwersalnym sđowniku j
Ċzyka polskiego (USJP).
W pracach wymienionych badaczy pojawia si
Ċ wiele przykđadów polskich
leksemów peđniących funkcjĊ dopowiedzeĔ. Obszerną ich listĊ podaje
Gro-chowski, który do klasy tej zalicza nast
Ċpujące jednostki leksykalne (podane
w porz
ądku alfabetycznym): aha, a jakĪe, ano, bynajmniej, dobra, dobrze,
istotnie
, jak najbardziej, jako
Īywo, jasne, naturalnie, nie, no, no pewnie, no
pewno
, oczywista, oczywi
Ğcie, otóĪ to, owszem, przeciwnie, rzecz jasna, tak,
w istocie
, wđa
Ğnie, w porządku, zgoda
15.
Lista ta, prawdopodobnie
niekom-pletna
16, dowodzi,
Īe polszczyzna dysponuje duĪą liczbą tego typu leksemów.
Poniewa
Ī miĊdzy jĊzykiem polskim a đaciną, mimo wielu róĪnic, zachodzi
strukturalne podobie
Ĕstwo, moĪna zađoĪyü, Īe takĪe w đacinie wystĊpują
wy-razy maj
ące dopowiedzeniowy charakter. Artykuđ ten jest próbą wskazania
leksemów, które mog
ą tworzyü klasĊ dopowiedzeĔ w jĊzyku đaciĔskim.
W tradycyjnych podziađach sđownictwa na czĊĞci mowy wiĊkszoĞü
pol-skich leksemów okre
Ğlanych obecnie jako dopowiedzenia byđa zaliczana do
partykuđ lub przysđówków
17. Równie
Ī dopowiedzeĔ đaciĔskich naleĪy, jak siĊ
13Skđadniowy model, s. 489-490.
14Wykđady z polskiej fleksji, Warszawa: PWN 2002, s. 131. 15Polskie partykuđy…, s. 40.
16 WiĞniewski (Strukturalna charakterystyka..., s. 118-119) wymienia ponadto takie jed-nostki leksykalne, jak: ale gdzie tam, coĞ ty, doprawdy, e tam, gdzie tam, na odwrót, nic dziw-nego, odwrotnie, pewnie, skądĪe, skądĪe znowu, uhum, wykluczone.
17 Zob. np. P. Bą k, Gramatyka jĊzyka polskiego, Warszawa: Wiedza Powszechna 1987, s. 172, 189-190. Inne kwalifikacje zaproponowali Zenon Klemensiewicz (Zarys skđadni polskiej, Warszawa: PWN 1961, s. 26) i Stanisđaw Jodđowski (Studia nad czĊĞciami mowy, Warszawa:
PWN 1971, s. 110-114; t e nĪ e, Podstawy polskiej skđadni, Warszawa: PWN 1976, s. 20-22). Klemensiewicz mówi o dodatkowych wyznacznikach intelektualnych (oceniających), których
wydaje, poszukiwa
ü przede wszystkim wĞród leksemów kwalifikowanych
jako tradycyjne przysđówki
18. W po
ĞwiĊconej đaciĔskim przysđówkom pracy
Harma Pinkstera znajduje si
Ċ rozdziađ zatytuđowany Adverbs as optionally free
forms
, jednak
Īe zawarte tam informacje nie wnoszą zbyt wiele do podjĊtego tu
tematu, poniewa
Ī autor za jednowyrazowe wypowiedzenia uznaje takĪe wiele
przysđówków (np. przysđówki sposobu constanter – silnie, mocno czy
huma-niter
– đagodnie, uprzejmie), które wprawdzie mogą pojawiü siĊ jako
odpo-wiedzi na pytania, jednak nie s
ą samodzielnymi wypowiedzeniami, lecz
czĊĞ-ciami wypowiedze
Ĕ, których pozostađe elementy ulegđy elipsie
19. Poniewa
Ī
dopowiedzenia najcz
ĊĞciej stanowią twierdzące lub przeczące odpowiedzi na
pytania, leksemów peđniących taką funkcjĊ moĪna szukaü w szczegóđowych
gramatykach
đaciĔskich, w których znajdują siĊ osobne rozdziađy, dotyczące
ró
Īnych sposobów potwierdzania i zaprzeczania w jĊzyku đaciĔskim, tzn.
w gramatykach Hermana Mengego oraz Raphaela Kühnera i Carla
Steg-manna
20.
Đacina ró
Īni siĊ pod tym wzglĊdem od wspóđczesnych jĊzyków,
poniewa
Ī potwierdzanie i zaprzeczanie za pomocą sđów w pewnym
przybliĪe-niu odpowiadaj
ących dopowiedzeniom tak i nie jest stosunkowo rzadkie.
Naj-funkcja w wypowiedzeniu polega na tym, Īe odnoszą siĊ „do treĞci cađego wypowiedzenia, wy-raĪając postawĊ mówiącego wzglĊdem jego treĞci, ocenĊ stosunku do rzeczywistoĞci tego stanu rzeczy, o którym ona mówi…” i wymienia m.in. leksemy oczywiĞcie, istotnie, owszem. Jodđowski
natomiast wyodrĊbnia wĞród czĊĞci mowy klasĊ modulantów, czyli leksykalnych wyznaczników modalnoĞci. Funkcja modulantów polega na zaznaczaniu pozakonstrukcyjnych elementów wypo-wiedzenia, m.in. jego waloru logicznego (wartoĞci logicznej), czemu sđuĪy podgrupa modulantów waloryzujących (waloryzantów), do których zalicza m.in. nie, bynajmniej, tak, owszem.
18 Klasy partykuđ gramatyki i sđowniki đaciĔskie w zasadzie nie wyodrĊbniają. W gramaty-kach obcojĊzycznych terminem tym okreĞla siĊ wszystkie nieodmienne czĊĞci mowy, a wiĊc przysđówki, przyimki, wykrzykniki i spójniki. Zob. np. H. M e n g e, Lehrbuch der lateinischen
Syntax und Semantik, Völlig neu bearbeitet von T. Burkard und M. Schauer, Darmstadt: Wissen-schaftliche Buchgesellschaft 2000, s. 1. W gramatykach polskojĊzycznych nazywa siĊ tak enklityki i partykuđy pytajne, jednak nie uwaĪa siĊ ich za odrĊbną czĊĞü mowy. Zob. np. J. W i -k a r j a -k , Gramaty-ka opisowa jĊzyka đaciĔskiego, Warszawa: PWN 1978, s. 14, 39, 136, 148.
19On Latin Adverbs, Amsterdam: North-Holland Publishing Company 1972, s. 158-165. Podobne uwagi moĪna znaleĨü takĪe w: t e n Ī e, Attitudinal and Illocutionary Satellites in
Latin, w: Words in their places, red. H.-H. Aersten, M.-L. Rod, Amsterdam: Vrije Universiteit
2004, s. 191-198; t e nĪ e, The ancient grammarians’ concept of the adverb: the failure to
make a distinction between a verb and a sentence, „Langage” 27(2005), s. 179-180.
20 Zob. H. M e n g e, Lehrbuch der lateinischen Syntax und Semantik, Völlig neu bearbeitet von T. Burkard und M. Schauer, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 2000, s. 569-571; R. K ü h n e r, C. S t e g m a n n, Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache II.
cz
Ċstszym sposobem potwierdzania jest powtórzenie wyrazu lub wyrazów, na
których spoczywa akcent zdaniowy. Podobnie dokonuje si
Ċ zaprzeczenie,
z tym
Īe powtórzonym wyrazom towarzyszy partykuđa przecząca non. Do
po-twierdzania i zaprzeczania sđuĪą równieĪ cađe zdania (np. Ita prorsus existimo.
– dosđ. Dokđadnie tak my
ĞlĊ.) czy teĪ pewne wyraĪenia wieloskđadnikowe (np.
ita plane
, nihil sane). Gramatyki te wymieniaj
ą jednak równieĪ (pojedyncze)
leksemy, które w pewnych kontekstach mog
ą, jak siĊ wydaje, peđniü funkcjĊ
dopowiedze
Ĕ, są to mianowicie leksemy: etiam, ita, admodum, sic, non,
mi-nime
, certe, certo, sane, vero, verum i scilicet
21.
Ich dopowiedzeniowy
charak-ter potwierdzaj
ą informacje zawarte w sđownikach, m.in. w Sđowniku
đaciĔsko--polskim
pod redakcj
ą M. Plezi (dalej: SĐPP) oraz w Latin Dictionary pod red.
Ch. T. Lewisa i Ch. Shorta (dalej: LDLS).
Mimo
Īe potwierdzanie i zaprzeczanie za pomocą odpowiedników polskich
dopowiedze
Ĕ tak i nie nie byđo w đacinie czĊste, to jednak moĪliwe. ĝwiadczy
o tym nast
Ċpujący przykđad, zaczerpniĊty z Cycerona
22:
(1) Cic. Ac. 2, 104: Id cum ita sit, alterum placere ut numquam adsentiatur, alterum te-nere ut sequens probabilitatem, ubicumque haec aut occurrat aut deficiat, aut „etiam” aut „non” respondere possit.
Skoro tak siĊ sprawa przedstawia, jeden [z akademików] woli nigdy nie przyzwalaü, drugi zaĞ przestrzega zasady kierowania siĊ prawdopodobieĔstwem, by tam, gdzie ono wystĊpuje, móc powiedzieü „tak”, a tam, gdzie go brakuje, rzec „nie”.
Wymieniony tu leksem etiam najcz
ĊĞciej peđni funkcjĊ spójnika (takĪe,
równie
Ī) lub partykuđy (nawet), tak jak w przykđadzie (2), gdzie etiam pojawia
si
Ċ wprawdzie jako odpowiedĨ na pytanie, jednak wystĊpuje równieĪ w
pyta-niu, i to jako ten element, na którym spoczywa akcent zdaniowy:
21 W związku z tym, Īe dopowiedzenia pojawiają siĊ w tekstach dialogowych, materiađ jĊzykowy ilustrujący dopowiedzeniowe uĪycie tychĪe leksemów moĪna znaleĨü czĊĞciowo u Cycerona, w dialogach filozoficznych, niekiedy takĪe w mowach. Jednak najbogatszym Ĩró-dđem są komedie Plauta i Terencjusza, czyli teksty pochodzące z epoki archaicznej i, zwđasz-cza w przypadku Plauta, reprezentujące mowĊ potoczną. Ze wzglĊdu na ograniczone moĪliwo-Ğci tego rodzaju badaĔ, kwestia czasu oraz rejestrów jĊzyka nie zostađa uwzglĊdniona. Przyto-czone wczeĞniej listy polskich dopowiedzeĔ równieĪ zawierają archaizmy (np. oczywista) i leksemy uĪywane tylko w jĊzyku potocznym (np. pewnie).
22 Przy przytaczaniu fragmentów dzieđ pisarzy đaciĔskich zastosowany zostađ system skró-tów przyjĊty w SĐPP. W związku z tym, Īe literackie przekđady tychĪe cytaskró-tów niekiedy, co jest zrozumiađe, nie oddają dosđownie sensu oryginađu, tam, gdzie byđo to potrzebne, w nawia-sach kwadratowych umieszczone zostađy uzupeđnienia lub bardziej dosđowne tđumaczenia.
(2) Cic. Tusc. 5.111, 2: … ex quo effici putat ille, quod quaerimus, ut sapiens semper beatus sit. ‘etiamne, si sensibus carebit oculorum, si aurium?’ etiam; nam ista ipsa contemnit.
… stąd jego [Epikura] zdaniem wynika to, o co nam chodzi, a mianowicie, Īe czđowiek mądry jest zawsze szczĊĞliwy. Czy nawet wtedy, gdy pozbawiony jest wzroku i sđuchu?
Nawet wtedy; bo wđaĞnie nimi gardzi.
Natomiast w przykđadach (3), (4), (5) i (6) etiam wyraĨnie zostađo uĪyte
jako dopowiedzenie potwierdzaj
ące:
(3) Cic. Att. 2, 6, 2, 15: Vide quid narrent, ecquae spes sit denari an cistophoro Pompeiano iaceamus. praeterea de muro statue quid faciendum sit. aliud quid? etiam: quando te proficisci istinc putes fac ut sciam.
Posđuchaj co powiedzą: czy jest jaka nadzieja zapđaty w denarach, czy teĪ poprzestaü musimy na Pompejusza cystoforach? Postanów takĪe co z murem począü. CóĪ jeszcze innego? [dosđ. CoĞ jeszcze?] To, [dosđ. Tak:] ĪebyĞ mi dađ wiedzieü, kiedy myĞlisz z Rzymu wyjechaü.
(4) Cic. Planc. 65, 8: …concidi paene, iudices, cum ex me quidam quaesisset quo die Roma exissem et num quidnam esset novi. Cui cum respondissem me e provincia decedere: ‘etiam me hercule,’ inquit, ‘ut opinor, ex Africa.’ Huic ego iam stomachans fastidiose: ‘immo ex Sicilia,’ inquam.
…ledwiem nie zemdlađ, sĊdziowie, gdy mnie ktoĞ zapytađ, którego dnia z Rzymu wyjechađem i co tam sđychaü nowego. Gdym mu na to odpowiedziađ, Īe jadĊ z mojej prowincyi: tak jest, rzekđ, zapewne z Afryki. Odpowiedziađem mu z gniewem i prze-kąsem: nie, z Sycylii.
(5) Plaut. Amph. 544: {Iuppiter} Abi prae, Sosia, iam ego sequar. numquid vis? {Alcumena} Etiam: ut actutum advenias.
{Jowisz} IdĨ ty naprzód, a ja zaraz – CóĪ jeszcze? [dosđ. Czy czegoĞ chcesz?] {Alkmena} To jeszcze [dosđ. Tak]: ĩebyĞ przyszedđ jak najprĊdzej.
(6) Cic. Ac. 2, 134: Zeno in una virtute positam beatam vitam putat. quid Antiochus? „etiam” inquit „beatam, sed non beatissimam”.
Zenon jest przekonany, Īe szczĊĞliwe Īycie polega jedynie na cnocie. CóĪ na to Antiochus? „Owszem – rzecze – szczĊĞliwe, lecz nie najszczĊĞliwsze”.
Kolejnym leksemem, który mo
Īe wystĊpowaü jako odpowiednik
dopowie-dzenia tak jest ita. Nale
Īy jednak zwróciü uwagĊ, Īe leksem ten czĊĞciej
po-jawia si
Ċ jako przysđówek (zaimkowy), w zn. tak, w taki sposób:
(7) Ter. Hec. 846: {Pamphilus} eum quem olim ei dedi: eaque hoc te mihi nuntiare iussit. itanest factum? {Parmeno} ita, inquam.
{Pamfil} Ten sam [pierĞcieĔ], który jej podarowađem jakiĞ czas temu. I kazađa ci za-wiadomiü mnie o tym. Czy tak byđo? {Parmenon} Tak [byđo], przecieĪ mówiĊ.
Ale s
ą konteksty, w których dopowiedzeniowa rola ita nie ulega
wąt-pliwo
Ğci:
(8) Ter. Andr. 849: {Simo} bene sane; id enimvero hinc nunc abest. etiam tu hoc respondes quid istic tibi negotist? {Davos} mihin? {Simo} ita. {Davos} mihin? {Simo} tibi ergo. {Davos} modo introii.
{Simon} Doskonale. NaprawdĊ tylko tego nam brakowađo. A teraz gadaj mi zaraz: co robiđeĞ w tamtym domu? {Dawus} Ja? {Simon} Tak. {Dawus} Ja? {Simon} No tak, ty. {Dawus} Wszedđem tam przed chwilą.
(9) Plaut. Amph. 362: {Sosia} Tun domo prohibere peregre me advenientem postulas? {Mercurius} Haecine tua domust? {Sosia} Ita inquam.
{Sozja} WiĊc ty mnie stąd chcesz odpĊdziü, gdy ja do dom wracam? {Merkur} To twój dom? {Sozja} A oczywiĞcie.
Je
Ğli chodzi o admodum, to nie zawsze moĪna rozstrzygnąü, czy sđuĪy do
oznaczenia stopnia – bardzo, zupeđnie, nader, a wiĊc jest tradycyjnym
przy-sđówkiem stopnia
23, czy te
Ī zostađo uĪyte jako silne potwierdzenie:
(10) Plaut. Bacch. 838: {Chrysalus} Qui sunt in lecto illo altero? {Nicobulus} Interii miser. {Chrysalus} Novistine hominem? {Nicobulus} Novi. {Chrysalus} Dic sodes mihi, bellan videtur specie mulier? {Nicobulus} Admodum.
{Chryzalus} Kto na drugiem posđaniu? {Nikobulus} Ach! Przepadđem nĊdznie! {Chryzalus} Znasz wiĊc tego czđowieka? {Nikobulus} Znam. {Chryzalus} Powiedz mi, proszĊ, piĊkna wydaje ci siĊ ta kobieta? {Nikobulus} Bardzo [piĊkna lub O tak.].
W pewnych kontekstach jednak nie mo
Īe byü operatorem gradacji, zatem
peđni funkcjĊ dopowiedzenia:
23 W nowszych ujĊciach zwykle wđącza siĊ je do klasy partykuđ, np.: M. G r o c h o w s k i,
WyraĪenia funkcyjne. Studium leksykograficzne, Kraków: Wyd. IJP PAN 1997. Choü zwraca
siĊ uwagĊ na pewną odrĊbnoĞü tych leksemów, polegającą na tym, Īe wchodzą one w relacje skđadniowe z leksemami mającymi znaczenie gradualne, nazywającymi cechy i stany stopnio-walne. W klasyfikacji Laskowskiego (Zagadnienia ogólne morfologii…, s. 64), w której party-kuđy w rozumieniu Grochowskiego okreĞlane są jako modalizatory, grupa ta nosi nazwĊ moda-lizatorów kwantyfikujących. Ostatnio Grochowski (ZađoĪenia ogólne opisu tzw. wyraĪeĔ
funk-cyjnych w Wielkim sđowniku jĊzyka polskiego, w: Nowe studia leksykograficzne 2, red.
P. ĩmigrodzki, R. Przybylska, Kraków: Wyd. LEXIS 2008, s. 13-14) proponuje wyodrĊbnienie osobnej klasy operatorów gradacji (obok operatorów aproksymacji i limitacji).
(11) Plaut. Rud. 269: {Ptolemocratia} Nempe equo ligneo per vias caerulas estis vectae? {Palaestra} Admodum.
{Ptolemokracja} WiĊc „na koniu z drzewa przyjechađyĞcie tu do nas poprzez sine szlaki”? {Palestra} Tak.
(12) Ter. Phorm. 315: {Phormio} Itane patris ais adventum veritum hinc abiisse? {Geta}
Admodum.
{Formion} A wiĊc mówisz, Īe uciekđ ze strachu przed ojcem? {Getas} WđaĞnie! (13) Plaut. Rud. 840: {Plesidippus} Meamne ille amicam leno vi, violentia de ara deripere Veneris voluit? {Trachalio} Admodum. {Plesidippus} Quin occidisti extemplo? {Trachalio} Gladius non erat.
{Plesidippus} Co? Moją przyjacióđkĊ rajfur chciađ przemocą oderwaü od ođtarza We-nery? {Trachalio} Tak, wđaĞnie. {Plesidippus} CzegoĞ zaraz nie zabiđ? {Trachalio} Bo
nie miađem miecza.
Leksem sic, podobnie jak ita, zasadniczo wyst
Ċpuje jako przysđówek
za-imkowy, znacz
ący tak, w taki sposób:
(14) Plaut. Bacch. 468: {Mnesilochus} Quid sodalem meum castigas, Lyde, discipulum tuom? {Lydus} Periit tibi sodalis. {Mnesilochus} Ne di sirint. {Lydus} Sic est ut loquor. quin ego cum peribat vidi, non ex audito arguo.
{Mnezylochus} CóĪ tak ganisz ucznia swego a mojego druha? {Lidus} Przepadđ druh twój. {Mnezylochus} BroĔcie bogi! {Lidus} Tak jest, jak ja mówiĊ! Sam widziađem jego zgubĊ, nie powtarzam plotek.
Ani Menge, ani Kühner, Stegmann nie wspominaj
ą, by sic mogđo
wy-st
Ċpowaü samodzielnie
24. Jednak w LDLS jest wzmianka o tym,
Īe w okresie
przedklasycznym wprawdzie rzadko, ale byđo uĪywane jako odpowiedĨ tak:
(15) Ter. Phorm. 316: {Phormio} Itane patris ais adventum veritum hinc abiisse? {Geta} admodum. {Phormio} Phaniam relictam solam? {Geta} sic. {Phormio} et iratum senem? {Geta} oppido.
{Formion} WiĊc mówisz, Īe uciekđ ze strachu przed ojcem? {Getas} WđaĞnie. {Formion} Zostawiđ FaniĊ samą? {Getas} OtóĪ to! {Formion} A stary siĊ wĞcieka? {Getas} I to bardzo.
(16) Ter. Phorm. 813: {Demipho} quid illa filia amici nostri? quid futurumst? {Chremes} recte. {Demipho} hanc igitur mittimus? {Chremes} quidni? {Demipho} illa maneat? {Chremes} sic.
24 Zob. M e n g e, Lehrbuch..., s. 569-571; K ü h n e r, S t e g m a n n, Ausführliche
{Demifon} Ale co w takim razie z… córką naszego przyjaciela? Co siĊ z nią stanie? {Chremes} Nie ma problemu. {Demifon} WiĊc ją odeĞlemy? {Chremes} OczywiĞcie. {Demifon} ĩeby tamta mogđa zostaü? {Chremes} Tak.
Wedđug Mengego i Kühnera, Stegmanna wspomniane wczeĞniej non
bar-dzo rzadko wyst
Ċpuje samodzielnie, a zatem moĪe byü uznane za
dopowie-dzenie zaprzeczaj
ące. Niekiedy prawdopodobne wydaje siĊ, Īe jest partykuđą
przecz
ącą đączącą siĊ z elementami zdania, które zostađy opuszczone:
(17) Cic. Verr. 1, 1, 20, 10: Quid? iudices non crimina, non testis, non existimationem populi Romani sequentur? Non; omnia in unius potestate ac moderatione vertentur. Jak to? Nie bĊdąĪ sĊdziowie mieli baczenia na oskarĪenie, na Ğwiadków, na opinią ludu Rzymskiego? Nie [bĊdą], wszystko zawiĞnie na wđadzy i kierunku jednego czđowieka.
Cz
Ċsto jednak moĪliwa jest interpretacja dopowiedzeniowa, tzn. uznanie, Īe
non
, zgodnie z definicj
ą Grochowskiego, zastĊpuje wypowiedzenie zaleĪne od
kontekstu werbalnego, czyli konstytuuje takie wypowiedzenie
25:
(18) Cic. Q. Rosc. 41: Si alia de causa, quae ratio tibi cum eo intercesserat? Nulla. Addictus erat tibi? Non. Frustra tempus contero.
Z innej przyczyny? Jakie zachodziđy miĊdzy wami pieniĊĪne stosunki? Īadne. Sądli mu pod karą uwiĊzienia zapđaciü kazađ?: nie. NapróĪno czas na tem trawiĊ.
(19) Cic. Cluent. 92: Si ex lege subsortitus non erat Iunius aut si in aliquam legem aliquando non iuraverat, idcirco illius damnatione aliquid de Cluentio iudicabatur? ‘Non’ inquit; ‘sed ille idcirco illis legibus condemnatus est, quod contra aliam legem commiserat.’
JeĪeli Juniusz w powtórnem losowaniu nie podđug prawa postąpiđ, albo jeĪeli prawa nie zaprzysiągđ, czy skazując go wydano zarazem wyrok przeciw Kluencyuszowi? «Nie, odpowiadają mi, ale dla tego na mocy tych praw skazany zostađ, Īe przeciw innemu prawu wykroczyđ.»
(20) Cic. Verr. 2, 2, 106, 3: Videte porro aliam amentiam; videte ut, dum expedire sese vult, induat. Cognitorem adscribit Sthenio quem? cognatum aliquem aut propinquum?
Non. Thermitanum aliquem, honestum hominem ac nobilem? Ne id quidem.
Zobaczcie inne jeszcze jego szaleĔstwo, zobaczcie jak chcąc siĊ wywikđaü, bardziej siĊ jeszcze wikđa. Dodaje, Īe Steniuszowi dađ obroĔcĊ. Kogo? Krewnego moĪe, lub po-blizkiego? Nie. Termatana, czđowieka zacnego rodu i charakteru? i to nie.
(21) Ter. Haut. 820: {Syrus} iam non sum iratu’. sed scin ubi sit nunc tibi tua Bacchis? {Clitipho} apud nos. {Syrus} non. {Clitipho} ubi ergo? {Syrus} apud Cliniam.
{Syrus} JuĪ siĊ nie gniewam. A czy wiesz, gdzie teraz jest Bakchida? {Klitifon} U nas. {Syrus} Nie. {Klitifon} WiĊc gdzie? {Syrus} U Kliniasza.
Natomiast minime, homonimiczne z superlatiwem przysđówka parum
(ma-đo), znacz
ącym najmniej, bardzo mađo:
(22) Ter. Eun. 333: {Chaerea} illum liquet mihi deierare his mensibus sex septem prorsum non vidisse proxumis, nisi nunc quom minime vellem minimeque opu’ fuit. {Chereasz} PrzysiĊgam, Īe nie widziađem go przez ostatnie szeĞü czy siedem miesiĊcy. I musiađem go spotkaü wđaĞnie teraz, kiedy najmniej tego chciađem i najmniej mi to byđo potrzebne.
cz
Ċsto wystĊpuje jako dopowiedzenie zaprzeczające – wcale nie, bynajmniej:
(23) Cic. Rep. 5, 5, 3: {Scipio} Num id studium censes esse vilici? {Manilius} Minime; quippe cum agri culturam saepissime opera deficiat.
{Scypio} Czy sądzisz, Īe znajomoĞü tych rzeczy jest powinnoĞcią wđodarza? {Maniliusz}
Bynajmniej; bo zbyt czĊsto zaniedbywađby wtedy uprawĊ roli.
(24) Cic. Quinct. 79, 1: tamenne vereris ut possis hoc contra Hortensium contendere?’ ‘Minime,’ inquam, ‘sed quid id ad rem?’
ObawiaszĪe siĊ jeszcze byĞ tego przeciw Hortensiuszowi dowieĞü nie mógđ?
Bynaj-mniej, odpowiedziađem, ale coĪ to do rzeczy?
(25) Cic. Rab. Post. 16, 5: ‘Si quis ob rem iudicandam pecuniam cepisset’ aperte equites Romani restiterunt. Quid? hoc licere volebant? Minime; neque solum hoc genus pecuniae capiendae turpe sed etiam nefarium esse arbitrabantur.
„JeĞliby kto za wyrok wziąđ pieniądze,” rycerze Rzymscy otwarcie siĊ oparli. Jak to? czy chcieli Īeby to wolno byđo? bynajmniej. Branie za wyrok pieniĊdzy nie tylko za haĔbĊ, ale za wystĊpek poczytywali.
(26) Ter. Hec. 267: {Laches} quae res te id facere prohibet? eho num quid nam accusat virum? {Phidippus} minime.
{Laches} A cóĪ sprawia, Īe nie moĪesz? EjĪe, czy przypadkiem nie ma pretensji do mĊĪa? {Fidyp} W Īadnym razie!
(27) Plaut. Men. 1122: {Messenio} Dic mihi: uno nomine ambo eratis? {Menaechmus}
Minime. nam mihi hoc erat, quod nunc est, Menaechmo: illum tum vocabant Sosiclem.
{Messenjo} Powiedz, czy imiona obaj mieliĞcie te same? {Menechmus} Bynajmniej: Ja miađem to, co dziĞ, to jest Menechmus; tamten byđ Sosikles.
Powa
Īne trudnoĞci interpretacyjne pojawiają siĊ w odniesieniu do grupy
leksemów odprzymiotnikowych certe, certo, sane, vero i verum
26.
Nawet je
Ğli
pominie si
Ċ ich uĪycia przysđówkowe, które stosunkowo đatwo odróĪniü, nie
jest jasne, kiedy uzna
ü je za partykuđy epistemiczne (na pewno, z pewnoĞcią),
a kiedy za dopowiedzenia (na pewno, pewnie). Jak si
Ċ wydaje, certe w
przy-kđadach (28) i (29) jest partykuđ
ą epistemiczną, wyraĪającą przekonanie
na-dawcy wypowiedzi co do pewno
Ğci treĞci dictum, natomiast w przykđadzie (30)
sens poprzedzaj
ącego wypowiedzenia pytajnego jest taki, Īe oczekuje siĊ
ra-czej potwierdzenia:
(28) Ter. Hec. 843: {Pamphilus} Vide, mi Parmeno, etiam sodes ut mi haec certa et clara attuleris, ne me in breve conicias tempu’ gaudio hoc falso frui. {Parmeno} vi-sumst. {Pamphilus} certen? {Parmeno} certe. {Pamphilus} deu’ sum si hoc itast. {Pamfil} Mój drogi Parmenonie, ja ciĊ proszĊ, ty lepiej jesze raz sprawdĨ, czy to, co mi powiedziađeĞ jest prawdą. Nie dawaj mi ulotnej nadziei na zđudne szczĊĞcie. {Parmeno} JuĪ sprawdzone. {Pamfil} [Czy] Na pewno [sprawdzone]? {Parmeno} Na pewno [spraw-dzone]. {Pamfil} JeĞli tak, to jestem jak bóg w niebie!
(29) Cic. Tusc. 1, 9: {Auditor} Malum mihi videtur esse mors. {Marcus} Isne, qui mortui sunt, an is, quibus moriendum est? {Auditor} Utrisque. {Marcus} Est miserum igitur, quoniam malum. {Auditor} Certe. {Marcus} Ergo et ii, quibus evenit iam ut morerentur, et ii, quibus eventurum est, miseri. {Auditor} Mihi ita videtur.
{Sđuchacz} Wedđug mojego zdania Ğmierü jest zđem. {Marek} Dla tych, co umarli, czy dla tych, co muszą umrzeü? {Sđuchacz} Dla jednych i dla drugich. {Marek} Jest wiĊc nieszczĊĞciem, skoro jest zđem? {Sđuchacz} Z pewnoĞcią [jest nieszczĊĞciem]. {Marek} Zatem nieszczĊĞliwi są i ci, których Ğmierü juĪ spotkađa, i ci, których spotka? {Sđuchacz} Tak mi siĊ zdaje.
(30) Ter. Andr. 617: {Pamphilus} eho dum, bone vir, quid ais? viden me consiliis tuis miserum inpeditum esse? {Davos} at iam expediam. {Pamphil} expedies? {Davos}
certe, Pamphile.
{Pamfil} EjĪe, i cóĪ mi powiesz, dobry czđowieku? Widzisz, w jaką puđapkĊ wciąg-nąđeĞ mnie swoimi pomysđami? {Dawus} Zaraz ciĊ wyciągnĊ. {Pamfil} Wyciągniesz mnie? {Dawus} OczywiĞcie [Tak, wyciągnĊ, chyba nie: Na pewno wyciągnĊ.].
Je
Ğli natomiast chodzi o certo, w kaĪdym z podanych niĪej przykđadów
mo
Īna widzieü partykuđĊ modalną, jednak intuicja (takĪe tđumacza)
podpo-wiada,
Īe są to raczej dopowiedzenia:
26 Wedđug LDLS w epoce klasycznej jako odpowiedzi uĪywane byđy raczej leksemy certe i vero, natomiast certo i verum w takiej funkcji pojawiają siĊ w tekstach z epoki archaicznej.
(31) Plaut. Men. 1058: {Sosicles} Liberum ego te iussi abire? {Messenio} Certo. {Sosicles} Quin certissimumst, mepte potius fieri servom, quam te umquam emittam manu.
{Sosikles} Ja kazađem, ĪebyĞ odszedđ wolny? {Messenjo} Pewnie. {Sosikles} OtóĪ to
najpewniej,Īe ja przedtem raczej sam zostanĊ niewolnikiem, niĪ ciebie wyzwolĊ! (32) Plaut. Men. 389: {Erotium} Eamus intro, ut prandeamus. {Menaechmus} Bene vocas: tam gratiast. {Erotium} Cur igitur me tibi iussisti coquere dudum prandium? {Menaechmus} Egon te iussi coquere? {Erotium} Certo, tibi et parasito tuo.
{Erotjum} ChodĨmy tedy tu zjeĞü obiad. {Menechmus} Zbytek đaski, – dziĊki. {Erotjum} PocoĪeĞ mi tedy kazađ obiad sobie warzyü? {Menechmus} Ja kazađem obiad warzyü? {Erotjum} Pewnie. I to tobie razem z twoim pasoĪytem.
(33) Plaut. Men. 1109: {Messenio} Est tibi nomen Menaechmo? {Menaechmus} Fateor. {Messenio} Est itidem tibi? {Sosicles} Est. {Messenio} Patrem fuisse Moschum tibi ais? {Menaechmus} Ita vero. {Sosicles} Et mihi. {Messenio} Esne tu Syracusanus? {Menaechmus} Certo. {Messenio} Quid tu? {Sosicles} Quippini.
{Messenjo} Ty na imiĊ masz Menechmus? {Menechmus} Tak. {Messenjo} I ty tak samo? {Sosikles = Menechmus II} Tak. {Messenjo} Twym ojcem miađ byü Moschus? {Menechmus} Tak. {Sosikles = Menechmus II} I moim takĪe. {Messaenjo} I pochodzisz z Syrakuz? {Menechmus} Tak. {Messenjo} A ty? {Sosikles = Menechmus II} Tak samo.
Leksem sane, w zwi
ązku z tym, Īe czĊsto pojawia siĊ wraz z
odpowied-nikiem tego elementu wypowiedzenia, stanowi
ącego poprzedzający kontekst,
na którym spoczywa akcent zdaniowy, mo
Īe byü uznany zarówno za partykuđĊ
epistemiczn
ą, jak i dopowiedzenie (obok którego pojawia siĊ czĊĞciowo tylko
zredukowane wypowiedzenie-odpowied
Ĩ):
(34) Plaut. Rud. 1407: {Daemones} Vin tibi condicionem luculentam ferre me? {Labrax} Sane volo.
{Demones} Chcesz interes Ğwietny zrobiü? {Labraks} Owszem. [dosđ. ChcĊ z
pew-noĞcią lub Tak, chcĊ.]
(35) Plaut. Poen. 1079: {Milphio} Pol istam rem vobis bene evenisse gaudeo. sed te moneri num nevis? {Hanno} Sane volo.
{Milfjo} CieszĊ siĊ ogromnie, Īe tak dobrze wam wyszđo! A czy mi pozwolisz [dosđ. czy chcesz], Īebym ci coĞ przypomniađ? {Hanno} AleĪ owszem, proszĊ. [dosđ. ChcĊ
z pewnoĞcią lub Tak, chcĊ.]
(36) Cic. Leg. 1, 21: {Marcus} Dasne igitur hoc nobis, Pomponi, (nam Quinti novi sententiam), deorum immortalium nutu, ratione, potestate, mente, numine (sive quod est aliud verbum quo planius significem quod volo) naturam omnem regi? Nam, si hoc comprobas, ab eo nobis causa ordienda est potissimum. {Atticus} Do sane, si postulas;
etenim propter hunc concentum avium strepitumque fluminum non vereor con-discipulorum ne quis exaudiat.
{Marek} Czy wiĊc zgodzisz siĊ ze mną, Pomponiuszu (bo pogląd Kwintusa jest mi znany), Īe cađym Ğwiatem rządzi moc oraz siđa twórcza bogów nieĞmiertelnych, ich rozum, potĊga, myĞl i wola – lub moĪe jest jeszcze inne sđowo, którym mógđbym jaĞniej wyraziü to, co chcĊ powiedziec? Bo jeĞli nie przyznajesz tego, najlepiej byđoby rozpocząü nasze rozwaĪania wđaĞnie od tej sprawy. {Attyk} PrzyznajĊ oczywiĞcie, jeĞli Īądasz; gdyĪ ze wzglĊdu na ten koncert ptasi i szum rzeki nie lĊkam siĊ, Īe podsđucha mnie któryĞ z moich kolegów.
Cho
ü nie ulega raczej wątpliwoĞci, Īe w przykđadzie (37) mamy do
czynie-nia z dopowiedzeniem:
(37) Cic. Rep. 2, 64, 4: Cum ea Scipio dixisset silentioque omnium reliqua eius expectaretur oratio, tum Tubero: Quoniam nihil ex te, Africane, hi maiores natu requirunt, ex me audies, quid in oratione tua desiderem. Sane, inquit Scipio, et libenter quidem.
Kiedy Scypio wyrzekđ te sđowa, a wszyscy w milczeniu oczekiwali dalszego ciągu jego wywodu, zabrađ gđos Tubero: PoniewaĪ obecni tu starsi wiekiem o nic ciĊ nie pytają, AfrykaĔczyku, zechciej posđuchaü, czego ja bym chciađ dowiedzieü siĊ z twojej prze-mowy. – ProszĊ bardzo [= dobrze, oczywiĞcie] – odpowiedziađ Scypio. – Wysđucham ciĊ
z wielką radoĞcią.
Sane
, podobnie jak admodum z przykđadu (10), mo
Īe równieĪ peđniü
funkcj
Ċ operatora gradacji
27, i w pewnych sytuacjach, jak pokazuj
ą róĪne
tđumaczenia poniĪszych przykđadów, trudno zdecydowaü, czy mamy do
czy-nienia z okre
Ğleniem stopnia, czy z dopowiedzeniem:
(38) Ter. Eun. 361: {Chaerea} perii, numquamne etiam me illam vidisse! eho dum dic mihi: estne, ut fertur, forma? {Parmeno} sane. {Chaerea} at nil ad nostram hanc? {Parmeno} alia rest.
{Chereasz} A niech mnie! Nigdy jej nie widziađem! EjĪe, powiedz mi, jest tak piĊkna, jak mówią? {Parmenon} Bardzo [piĊkna lub Tak]. {Chereasz} Ale nie jest jak ta moja? {Parmenon} To zupeđnie co innego.
(39) Ter. Haut. 522: {Syrus} mulier commoda et faceta haec meretrix. {Chremes}
sane. {Syrus} idem visast tibi? et quidem hercle forma luculenta.
{Syrus} Ta hetera to miđa i elegancka kobieta. {Chremes} RzeczywiĞcie [lub Bardzo].
{Syrus} Ty teĪ tak uwaĪasz? Na Herkulesa, niezwykle urodziwa.
27 RóĪne uĪycia leksemu sane zostađy scharakteryzowane w: M. G ó r s k a, ĐaciĔski leksem
Leksem vero mo
Īe byü interpretowany albo jako partykuđa – naprawdĊ,
rzeczywiĞcie, albo jako dopowiedzenie – tak (jest), owszem, oczywiĞcie:
(40) Cic. Leg. 2, 46: {Atticus} Ita credo. Sed tamen hoc magis eas res et memini et exspecto, quod et ad pontificium ius et ad civile pertinent. {Marcvs} Vero, et a peri-tissimis sunt istis de rebus et responsa et scripta multa…
{Attyk} WierzĊ ci; ale ja pamiĊtam i czekam na to tym bardziej, Īe przepisy te naleĪą i do prawa kapđaĔskiego, i do cywilnego. {Marek} Sđusznie [dosđ. To prawda]. Najbieglejsi prawnicy udzielili w tych sprawach wiele odpowiedzi i wiele napisali…
(41) Cic. Tusc. 1, 25: {Marcus} Quid? hoc dasne aut manere animos post mortem aut morte ipsa interire? {Auditor} Do vero. {Marcus} Quid, si maneant? {Auditor} Beatos esse concedo.
{Marek}JakĪe to? Godzisz siĊ zatem, Īe dusze albo nadal Īyją po Ğmierci, albo wskutek samej Ğmierci giną? {Sđuchacz} GodzĊ siĊ, zaiste [RzeczywiĞcie siĊ godzĊ lub Tak, godzĊ siĊ]. {Marek} Co siĊ wiĊc dzieje, jeĞli nadal Īyją? {Sđuchacz} Przypuszczam, Īe są szczĊĞliwe.
(42) Cic. Tusc. 2, 26: {Marcus} Fuisti saepe, credo, cum Athenis esses, in scholis philosophorum. {Auditor} Vero, ac libenter quidem.
{Marek} MyĞlĊ, Īe w czasie pobytu w Atenach bywađeĞ na wykđadach filozofów. {Sđuchacz} Owszem, nawet z przyjemnoĞcią.
(43) Cic. Brut. 300: Tum Brutus: de isto postea; sed tu, inquit me intuens, orationes nobis veteres explicabis? Vero, inquam, Brute; sed in Cumano aut in Tusculano aliquando, si modo licebit, quoniam utroque in loco vicini sumus.
O tem innego razu, rzekđ Brutus. Potem poglądając na mnie, dodađ: Wszak nam objaĞnisz dawne wyrazy? – Tak jest, odpowiedziađem, albo w [Kumanum, albo w] Tuskulanum, kiedy znajdziemy czas po temu; bo w obu tych miejscach sąsiadami jesteĞmy.
Verum
jako wykđadnik modalnoĞci stanowi czeĞü wyraĪenia verum est – jest
prawdą, jest prawdziwe, gdzie wystĊpuje jako przymiotnik lub rzeczownik:
(45) Plaut. Rud. 877: {Labrax} Sequere, obsecro, me. {Charmides} Pariter suades qualis es: tu in nervom rapere, eo me obsecras ut te sequar. etiam retentas? {Labrax} Perii. {Plesidippus} Verum sit velim.
{Labraks} ChodĨ ze mną, ja cie bđagam. {Charmides} Rada warta ciebie: ciebie ciągną do kozy, a ty mnie tam wođasz. Co? Jeszcze siĊ mnie czepiasz? {Labraks} JuĪ po mnie! {Plezydyppus} Chciađbym, Īeby to byđa prawda.
Natomiast wtedy, gdy pojawia si
Ċ samodzielnie, peđni funkcjĊ
dopowie-dzenia – tak, pewnie:
(46) Ter. Haut. 1013: {Chremes} non postulo iam: loquere: nihilo minus ego hoc faciam tamen. {Sostrata} facies? {Chremes} verum. {Sostrata} non vides quantum mali ex ea re excites?
{Chremes} JuĪ nie Īądam. Mów. Ale i tak nawet na krok nie odstąpiĊ od swojego planu. [dosđ. i tak to zrobiĊ] {Sostrata} Nie odstąpisz? [dosđ. Zrobisz?] {Chremes} Nie. [dosđ. Tak.] {Sostrata} Nie widzisz, jakie nieszczĊĞcie wywođujesz?
(47) Ter. Ad. 543: {Ctesipho} Syre. {Syrus} quid est? {Ctesipho} men quaerit? {Syrus}
verum. {Ctesipho} perii.
{Ktezyfon} Syrusie! {Syrus} Czego? {Ktezyfon} Czy to mnie szuka? {Syrus} Pewnie! {Ktezyfon} No to juĪ po mnie!
(48) Plaut. Asin. 790: {Parasitus} Scio, captiones metuis. {Diabolus} Verum. {Parasitus} Ergo ut iubes tollam.
{PasoĪyt} Wiem, boisz siĊ podrywek. {Diabolus} Tak. {PasoĪyt} Zatem, jak kaĪesz, skreĞlĊ.
ĐaciĔskie scilicet, podobnie jak polskie oczywiĞcie
28, mo
Īe wystĊpowaü
jako partykuđa – oczywi
Ğcie, naturalnie, przy czym doĞü czĊsto jest uĪywana
ironicznie:
(49) Plaut. Asin. 490: {Leonida} Ita facito, age ambula ergo. tu contumeliam alteri facias, tibi non dicatur? tam ego homo sum quam tu. {Mercator} Scilicet. ita res est. {Leonida} Dobrze, dalej w drogĊ! Ty drugiemu nawymyĞlasz, a tobie nie wolno? Taki sam jest, jak ty, czđowiek. {Kupiec} Tak jest, oczywiĞcie [To oczywiste, Īe tak jest].
(50) Plaut. Trin. 579: {Lesbonicus} Sed, Stasime, abi huc ad meam sororem ad Calliclem, dic hoc negoti quo modo actumst. {Stasimus} Ibitur. {Lesbonicus} Et gratulator meae sorori. {Stasimus} Scilicet.
{Lesbonikus} Ale, ale, Stazymie, idĨĪe do mojej siostry – Jest tam, u Kalliklesa – powiedz, co sie stađo. {Stazymus} IdĊ. {Lesbonikus} ZđóĪ jej Īyczenia. {Stazymus} No,
to siĊ rozumie [To jasne, Īe tak zrobiĊ].
(51) Ter. Haut. 856: {Menedemus} id est profecto: id amicae dabitur. {Chremes}
scilicet daturum.
{Menedem} Ach, wiĊc to tak. I wszystko dostanie hetera. {Chremes} OczywiĞcie [Īe dostanie].
Mo
Īe równieĪ byü dopowiedzeniem, wyraĪającym mocne potwierdzenie
– tak, oczywi
Ğcie, jasne:
(52) Plaut. Rud. 949: {Gripus} Ecquid est quod mea referat? {Trachalio} Scilicet. sed boni consili ecquid in te mihi est?
{Grypus} Czy to mnie dotyczy? {Trachalio} OczywiĞcie. MogĊ liczyü – na rozum w tej
gđowie?
(53) Ter. Ad. 729: {Demea} virgo nil habet. {Micio} audivi. {Demea} et ducenda indotatast. {Micio} scilicet.
{Demeasz} Ale dziewczyna nie ma ani grosza! {Micjon} Sđyszađem. {Demeasz} I trzeba siĊ bedzie z nią oĪeniü, chociaĪ jest bez posagu. {Micio} To jasne.
(54) Ter. Eun. 1040: {Chaerea} unast domus; Thais patri se commendavit, in clientelam et fidem nobis dedit se. {Parmeno} fratris igitur Thai’ totast? {Chaerea} scilicet. {Parmeno} iam hoc aliud est quod gaudeamu’: miles pelletur foras.
{Chereasz} JesteĞmy teraz jedną rodziną. Taida zostađa podopieczną naszego ojca I u nas znalazđa opiekĊ. {Parmenon} WiĊc Taida naleĪy juĪ wyđącznie do do twego brata? {Chereasz} OczywiĞcie. {Parmenon} A zatem jeszcze jeden powód do radoĞci: Īođnierz
wyleci za drzwi.
Wymienione tu leksemy mog
ą sđuĪyü do wyraĪania potwierdzenia równieĪ
wówczas, kiedy stanowi
ą czĊĞü wyraĪeĔ dwusegmentowych, takich jak np.:
ita plane
, ita prorsus, sane quidem, minime vero czy nihil sane. U
Īycie tego
typu wyra
ĪeĔ wymaga, jak siĊ wydaje, odrĊbnych opisów
29. Nie zostađ tu
równie
Ī uwzglĊdniony leksem immo, odpowiednik polskiego owszem,
ponie-wa
Ī, jak podaje LDLS, w przeciwieĔstwie do admodum nigdy nie moĪe on
wyst
Ċpowaü samodzielnie:
(55) Plaut. Merc. 735: {Dorippa} Non tu scis quae sit illa? {Lysimachus} Immo iam scio: de istac sum iudex captus.
{Dorippa} A wiĊc nie wiesz, kto ona? {Lyzymachus} AleĪ wiem juĪ, owszem: mam byü sĊdzią co do niej.
Jak pokazuj
ą powyĪsze, mające jedynie sondaĪowy charakter, rozwaĪania,
wskazanie
đaciĔskich leksemów dopowiedzeniowych napotyka na podobne
problemy, jak, mocno ju
Ī zaawansowane, próby wyodrĊbnienia takich
wyra-zów w j
Ċzyku polskim. Podstawowa trudnoĞü wynika, jak siĊ wydaje, z tego,
Īe są to w wiĊkszoĞci leksemy polifunkcyjne gramatycznie. Bardzo waĪne,
zwđaszcza w odniesieniu do j
Ċzyka đaciĔskiego, jest wiĊc wypracowanie
29 Por. M. G r o c h o w s k i, Wielowyrazowe jednostki funkcyjne. Wprowadzenie do
proble-matyki, w: Problemy frazeologii europejskiej V, red. A. M. Lewicki, Lublin: Norbertinum
metod, pozwalaj
ących na wyodrĊbnienie tej klasy na podstawie
nieintuicyj-nych kryteriów
30. W dalszej perspektywie przedmiotem opisu powinny sta
ü siĊ
równie
Ī wđaĞciwoĞci semantyczne tych leksemów.
BIBLIOGRAFIA B aĔ k o M., Wykđady z polskiej fleksji, Warszawa: PWN 2002.
Bą k P., Gramatyka jĊzyka polskiego, Warszawa: Wiedza Powszechna 1987.
B o b r o w s k i I., Gramatyka opisowa jĊzyka polskiego (Zarys modelu generatywno-transfor-macyjnego), t. I: Struktury wyjĞciowe, Kielce: WSP 1995.
B o b r o w s k i I., Skđadniowy model polszczyzny, Kraków: Wyd. LEXIS 2005.
D o b a c z e w s k i A., Cechy semantyczne i skđadniowe polskich dopowiedzeĔ potwierdza-jących, Warszawa: Wyd. UW 1998.
D o b a c z e w s k i A., Cechy semantyczne leksemów dopowiedzeniowych „tak” i „owszem”, w: WyraĪenia funkcyjne w systemie i tekĞcie, red. M. Grochowski, ToruĔ: Wyd. UMK
1995, s. 151-158.
D o b a c z e w s k i A., Cechy skđadniowe i semantyczne leksemów o postaci „wđaĞnie”,
„Stu-dia Gramatyczne” 10(1992), s. 91-103.
Encyklopedia jĊzyka polskiego, red. S. UrbaĔczyk, Wrocđaw: Ossolineum 1994. Encyklopedia jĊzykoznawstwa ogólnego, red. K. PolaĔski, Wrocđaw: Ossolineum 1993.
G r o c h o w s k i M., Polskie partykuđy. Skđadnia, semantyka, leksykografia, Wrocđaw: Osso-lineum 1986.
G r o c h o w s k i M., Wielowyrazowe jednostki funkcyjne. Wprowadzenie do problematyki, w:
Problemy frazeologii europejskiej V, red. A. M. Lewicki, Lublin: Norbertinum 2002, s. 43-50.
G r o c h o w s k i M., WyraĪenia funkcyjne. Studium leksykograficzne, Kraków: Wyd. IJP PAN
1997.
G r o c h o w s k i M., ZađoĪenia ogólne opisu tzw. wyraĪeĔ funkcyjnych w Wielkim sđowniku
jĊzyka polskiego, w: Nowe studia leksykograficzne 2, red. P. ĩmigrodzki, R. Przybylska, Kraków: Wyd. LEXIS 2008, s. 11-22.
G r u s z c z yĔ s k i W., O klasyfikacji leksemów na czĊĞci mowy i opisie fleksyjnym
rzeczow-ników w Morfologii IJP PAN, „Studia Gramatyczne” 8(1987), s. 35-51.
G ó r s k a M., ĐaciĔski leksem „sane” jako tzw. wyraĪenie funkcyjne, „Roczniki
Humani-styczne” 57(2009), z. 6, s. 11-27.
Inny sđownik jĊzyka polskiego, red. M. BaĔko, Warszawa: PWN 2000.
J o dđ o w s k i S. Podstawy polskiej skđadni, Warszawa: PWN 1976 J o dđ o w s k i S., Studia nad czĊĞciami mowy, Warszawa: PWN 1971.
K l e m e n s i e w i c z Z., Zarys skđadni polskiej, Warszawa: PWN 1961.
K ü h n e r R., S t e g m a n n C., Ausführliche Grammatik der lateinischen Sprache II.
Satz-lehre, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 1962.
L a s k o w s k i R., Podstawowe pojĊcia morfologii, w: Gramatyka wspóđczesnego jĊzyka pol-skiego. Morfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, cz. 1, Warszawa:
PWN 1984, s. 9-57.
L a s k o w s k i R., Zagadnienia ogólne morfologii, w: Gramatyka wspóđczesnego jĊzyka pol-skiego. Morfologia, cz. 1, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, wyd. 2. zmienione, Warszawa: PWN 1998, s. 27-86.
Latin Dictionary, red. Ch. T. Lewis, Ch. Short, Oxford: Clarendon Press 1969.
M e n g e H., Lehrbuch der lateinischen Syntax und Semantik, Völlig neu bearbeitet von T. Burkard und M. Schauer, Darmstadt: Wissenschaftliche Buchgesellschaft 2000.
P i n k s t e r H., Attitudinal and Illocutionary Satellites in Latin, w: Words in their places, red. H.-H. Aersten, M.-L. Rod, Amsterdam: Vrije Universiteit 2004, s. 191-198.
P i n k s t e r H., On Latin Adverbs, Amsterdam: North-Holland Publishing Company 1972. P i n k s t e r H., The ancient grammarians’ concept of the adverb: the failure to make a distinction
between a verb and a sentence, „Histoire Epistémologie Langage” 27(2005), fasc. 2, s. 179-180.
Sđownik đaciĔsko-polski, t. I-V, red. M. Plezia, Warszawa: PWN 1959-1979. Uniwersalny sđownik jĊzyka polskiego, red. S. Dubisz, Warszawa: PWN 2003.
W a j s z c z u k J., O metatekĞcie, Warszawa: Wyd. UW 2005.
W i k a r j a k J., Gramatyka opisowa jĊzyka đaciĔskiego, Warszawa: PWN 1978.
W iĞ n i e w s k i M., O funkcjach gramatycznych wyraĪeĔ typu „oczywiĞcie”, „pewnie”,
„wy-kluczone”, w: WyraĪenia funkcyjne w systemie i tekĞcie, red. M. Grochowski, ToruĔ: Wyd.
UMK 1995, s. 159-170.
W iĞ n i e w s k i M., Strukturalna charakterystyka polskich wypowiedzeĔ niezdaniowych, ToruĔ: Wyd. UMK 1994.
W r ó b e l H., Nowa propozycja klasyfikacji syntaktycznej polskich leksemów, w: Studia z
le-ksykologii i gramatyki jĊzyków sđowiaĔskich: IV polsko-szwedzka konferencja slawistyczna, Mogilany, 1-3 paĨdziernika 1995, Kraków: Wyd. IJP PAN 1996, s. 53-60.
W r ó b e l H., Gramatyka jĊzyka polskiego, Kraków: Wyd. „Od Nowa” 2001.
Przekđady dzieđ autorów đaciĔskich
Cic. Ac.: C i c e r o M. T. KsiĊgi akademickie, przeđ. W. Kornatowski, w: t e n Ī e, Pisma filozoficzne, t. III, Warszawa: PWN 1961.
Cic. Att.: C y c e r o n M. T., Listy, t. I, przeđ. E. Rykaczewski, PoznaĔ: Biblioteka Kórnicka 1873. Cic. Brut.: C y c e r o n M. T., Brutus, w: t e nĪ e, Pisma krasomowcze i polityczne, przeđ. E.
Ry-kaczewski, PoznaĔ: Biblioteka Kórnicka 1873.
Cic. Cluent.: C y c e r o n M. T., Mowy, t. II, przeđ. E. Rykaczewski, ParyĪ: Biblioteka Kórnicka 1870.
Cic. De orat.: C y c e r o n M. T., Rozmowa o mowcy, w: t e nĪ e, Pisma krasomowcze i
poli-tyczne, przeđ. E. Rykaczewski, PoznaĔ: Biblioteka Kórnicka 1873.
Cic. Leg.: C i c e r o M. T., O prawach, w: t e nĪ e, Pisma filozoficzne, t. II, przeđ. W. Ko-rnatowski, Warszawa: PWN 1960.
Cic. Planc.: C y c e r o n M. T., Mowy, t. III, przeđ. E. Rykaczewski, ParyĪ: Biblioteka Kór-nicka 1871.
Cic. Rep.: C i c e r o M. T., O paĔstwie, w: t e n Ī e, Pisma filozoficzne, t. II, przeđ. W.
Korna-towski, Warszawa: PWN 1960.
Cic. Q.Rosc.: C y c e r o n M. T., Mowy, t. I, przeđ. E. Rykaczewski, ParyĪ: Biblioteka Kórnic-ka 1870.
Cic. Quinct.: C y c e r o n M. T., Mowy, t. I, przeđ. E. Rykaczewski, ParyĪ: Biblioteka Kór-nicka 1870.
Cic. Rab. Post.: C y c e r o n M. T., Mowy, t. III, przeđ. E. Rykaczewski, ParyĪ: Biblioteka Kórnicka 1871.
Cic. Tusc.: C i c e r o M. T. Rozmowy tuskulaĔskie, przeđ. J. ĝmigaj, w: t e n Ī e, Pisma filozoficzne, t. III, Warszawa: PWN 1961.
Cic. Verr.: C y c e r o n M. T., Mowy, t. I, przeđ. E. Rykaczewski, ParyĪ: Biblioteka Kórnicka 1870. Plaut. Amph.: P l a u t u s T. M a c c i u s, Amfitrjon, w: t e nĪ e, Komedie, t. I, przeđ. G.
Przy-chocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1931.
Plaut. Asin.: P l a u t u s T. M a c c i u s, OĞla komedja, w: t e n Ī e, Komedie, t. I, przeđ.
G. Przychocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1931.
Plaut. Bacch.: P l a u t u s T. M a c c i u s, Siostry, w: t e nĪ e, Komedie, t. III, przeđ. G. Przy-chocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1935.
Plaut. Men.: P l a u t u s T. M a c c i u s, Bracia, w: t e nĪ e, Komedie, t. I, przeđ. G. Przychocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1931.
Plaut. Merc.: P l a u t u s T. M a c c i u s, Kupiec, w: t e nĪ e, Komedie, t. II, przeđ. G. Przy-chocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1934.
Plaut. Poen.: P l a u t u s T. M a c c i u s, Punijczyk, w: t e nĪ e, Komedie, t. III, przeđ. G. Przy-chocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1935.
Plaut. Pseud.: P l a u t u s T. M a c c i u s, Pseudolus, w: t e nĪ e, Komedie, t. II, przeđ. G. Przy-chocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1934.
Plaut. Rud.: P l a u t u s T. M a c c i u s, Lina, w: t e nĪ e, Komedie, t. IV, przeđ. G. Przychocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1937.
Plaut. Trin.: P l a u t u s T. M a c c i u s, DzieĔ trzech groszy, w: t e n Ī e, Komedie, t. IV, przeđ.
G. Przychocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1937.
Plaut. Truc.: P l a u t u s T. M a c c i u s, Gbur, w: t e nĪ e, Komedie, t. III, przeđ. G. Przy-chocki, Kraków: Polska Akademia UmiejĊtnoĞci 1935.
Ter. Ad.: T e r e n c j u s z, Bracia, w: t e nĪ e, Komedie, t. II, przeđ. E. Skwara, Warszawa: PrószyĔski i S-ka 2006.
Ter. Andr.: T e r e n c j u s z, Dziewczyna z Andros, w: t e nĪ e, Komedie, t. I, przeđ. E. Skwara, Warszawa: PrószyĔski i S-ka 2005.
Ter. Eun.: T e r e n c j u s z, Eunuch, w: t e nĪ e, Komedie, t. I, przeđ. E. Skwara, Warszawa: PrószyĔski i S-ka 2005.
Ter. Haut.: T e r e n c j u s z, Za karĊ, w: t e n Ī e, Komedie, t. I, przeđ. E. Skwara, Warszawa:
PrószyĔski i S-ka 2005.
Ter. Hec.: T e r e n c j u s z, TeĞciowa, w: t e n Ī e, Komedie, t. II, przeđ. E. Skwara, Warszawa:
PrószyĔski i S-ka 2006.
Ter. Phorm.: T e r e n c j u s z, PasoĪyt Formion, w: t e n Ī e, Komedie, t. II, przeđ. E. Skwara,
CONTEXTUAL ASYNTAGMATIC LEXEMS IN THE LATIN LANGUAGE
S u m m a r y
The paper seeks to those Latin lexemes that could make up a class of the so-called contextual asyntagmatic lexemes. Together with interjections, contextual asyntagmatic lexemes belong to the group of lexemes that play the function of an independent statement. They differ from interjections, however, by the fact that they are contextually dependent, i.e. they must be a part of larger textual units. The basic context in which contextual asyntagmatic lexemes appear is dialogue. They usually form answers to questions (e.g. Shall we go home? – Yes./No./ Yes, of course.) or rarely they are reactions to judgements (e.g. We shall get up early tomorrow. – Yes./Good./Agreed.). Now Latin lexemes, which as it seems play the function of contextual syntagmatic lexemes in some contexts, initially include the following: etiam, ita, admodum, sic, non, minime, certe, snae, vero, verum, and
scilicet. The principal difficulty to decide which lexemes belong to a class of contextual
asyntag-matic lexemes is that they are multifunctional from the gramasyntag-matical point of view.
Translated by Jan Kđos
Sđowa kluczowe: czĊĞci mowy, klasy gramatyczne leksemów, leksemy nieodmienne, wy-krzykniki, dopowiedzenia.
Key words: parts of speech, grammatical classes of lexemes, uninflected lexemes,
