Antoni F e l u , Z zagadnie jzykoznawstwa kryminalistycznego,
War-szawa: Wysza Szkoa Pedagogiki i Administracji im. Mieszka I 2011,
ss. 242
Jzykoznawstwo kryminalistyczne to ga jzykoznawstwa stosowanego. Dziedzina jest stosunkowo moda, std pewne niejasnoci terminologiczne i ogólna nieznajomo tego obszaru bada oraz praktycznych zastosowa tej dziedziny nauki. W Wielkiej Brytanii na jej okrelenie wykrystalizowa si termin forensic linguistics. W Polsce natomiast mamy do czynienia z krzy-owaniem si kilku okrele : jzykoznawstwo kryminalistyczne, jzykoznaw-stwo sdowe, jzykoznawjzykoznaw-stwo ledcze, lingwistyka sdowa, lingwistyka krymi-nalistyczna. Brak zgodnoci terminologicznej wskazywa moe na niedojrza-o dyscypliny. Jzykoznawstwo kryminalistyczne jest bowiem dziedzin funkcjonujc na pograniczu kryminalistyki oraz jzykoznawstwa, opiera si ono na zastosowaniu wiedzy jzykoznawczej dla celów wykonywania prawa. W zakres zainteresowania tej dyscypliny wchodzi zarówno jzyk mówiony, jak równie teksty zapisane rcznie lub za pomoc rodków technicznych. W praktyce wiedza z obszaru lingwistyki funkcjonuje na zasadzie narzdzia, dziki któremu moliwe jest ustalenie autorstwa wypowiedzi lub okrelenie intencji nadawcy.
Autor omawianej publikacji – podobnie jak dziedzina, któr si zajmuje – nie jest szerzej znany w rodowisku jzykoznawczym. Profesor Antoni Felu pracuje w Katedrze Kryminalistyki Uniwersytetu lskiego w Katowicach. Moe si wic wydawa, i jzykoznawstwo i zagadnienia zwizane z kwe-stiami prawnymi s od siebie bardzo odlege, jednak taka opinia jest bdna, poniewa przedmiotem zainteresowania obu dziedzin (co prawda w rónym stopniu i aspekcie) staje si jzyk. W tym miejscu warto podkreli, e badacz jest absolwentem filologii polskiej. Studia polonistyczne uko czy na Wy-dziale Filologicznym Uniwersytetu Jagiello skiego. Wyksztacenie filolo-giczne oraz odpowiednie przygotowanie metodolofilolo-giczne pozwalaj mu do-strzec problemy pomijane przez innych badaczy zajmujcych si jzykoznaw-stwem kryminalistycznym, umoliwiaj bowiem analiz na poziomie inter-dyscyplinarnym.
Ksika Z zagadnie jzykoznawstwa kryminalistycznego jest zmienionym przedrukiem wczeniejszej publikacji Autora, zatytuowanej Identyfikacja
minalistyczna na podstawie jzyka pisanego1. Wprawdzie oba teksty poruszaj problem analizy pismoznawczej, jednak dzieli je 11 lat, w cigu których do-kona si rozwój badanej dziedziny, spowodowany w znacznej mierze zmian sposobu przekazywania komunikatów, a mianowicie stopniowym wypie-raniem tekstów zapisanych rcznie przez te utrwalone za pomoc rónych rodków technicznych. W wydaniu drugim uwzgldniono midzy innymi pro-blem pobierania materiau jzykowego na danie. Monografi poszerzono te o bardziej szczegóowe przedstawienie tzw. stylistyki sdowej. Autor ju na wstpie wyra nie podkrela potrzeb rozwijania bada jzykoznawczych na gruncie kryminalistyki, jak równie wskazuje na brak odpowiedniego przy-gotowania lingwistycznego biegych.
Publikacja zostaa podzielona na dwie czci. W czci pierwszej (mono-graficznej, s. 17-143) wyczerpujco omówiono zagadnienie analizy pismo-znawczej, natomiast cz druga (artykuy, s. 147-242) zawiera krótkie teksty wczeniej opublikowane, które stanowi uzupenienie rozwaa teoretycz-nych, pokazuj praktyczne zastosowanie (na materiale empirycznym zebra-nym przez Autora) wiedzy z zakresu jzykoznawstwa dla celów identyfikacji kryminalistycznej. Pierwszy rozdzia monograficznej czci pracy dotyczy moliwoci poznawczych w ramach ekspertyzy pisma – wartoci dowodu uzyskanego na jej podstawie. Kwestii tej towarzyszy spór o wag tego typu badania jako rodka dowodowego. Przez wiele lat uznawano analiz pismo-znawcz za metod niepewn, opierajc si jedynie na intuicji biegego, natomiast dowód uzyskany na jej podstawie móg sta si bezsprzeczny jedy-nie wtedy, gdy wystpowa wraz z innymi dowodami. Ekspertyz pismoznaw-cz uznano za metod penowartociow dopiero w latach siedemdziesitych XX wieku2. Stosowane obecnie sposoby analizy spornych tekstów maj cha-rakter synkretyczny – opieraj si na badaniu aspektu graficznego cznie z opisem struktury jzykowej tekstu.
Wspóczesna kryminalistyka uznaje tekst za rzeczowy rodek dowodowy (lad), który moe suy identyfikacji sprawcy przestpstwa. Waciwoci ladu kryminalistycznego opisane s w rozdziale drugim tej czci ksiki. Autor podkrela, i jzyk jest tak samo wartociowym elementem jak lady innego rodzaju (np. odciski linii papilarnych), posiada specyficzn struktur, któr mona zdefiniowa za pomoc odpowiednich metod. Sposób badania
1
Kraków: Wydawnictwo Ekspertyz Sdowych 2000. 2
zakwestionowanego tekstu zaczerpnito z innych dziedzin kryminalistyki3, jednak w wypadku ekspertyzy pismoznawczej naley wzi pod uwag zoo-no struktury, charakterystyczn dla tego typu ladu, jak równie moliwo ulegania znieksztaceniom spowodowanym na przykad podeszym wiekiem czy chorob autora.
Specyfika ladu jzykowego (kwestia poruszona w rozdziale trzecim oma-wianego tekstu) wymaga analizy przebiegajcej w trzech paszczyznach: gra-ficznej, formalnej oraz znaczeniowej. Przecitny odbiorca postrzega jzyk jako twór jednolity, bierze wic pod uwag jedynie warstw najwysz – zna-czeniow. Kod jzykowy ma jednak charakter strukturalny – jednostki ni-szego rzdu na skutek wyboru i odpowiedniego ukadu tworz jednostki wy-szego rzdu, a do powstania tekstu. W sposobie konstrukcji komunikatu prze-jawiaj si waciwoci jzyka osobniczego (idiolektu), których dostrzeenie jest zadaniem eksperta-pismoznawcy. Przykadów ladów jzykowych moe by wiele, jednak cech wspóln s problemy napotykane podczas ich analizy, zwizane przede wszystkim z podatnoci na faszerstwo. Jest rzecz oczy-wist, e redaktor anonimu o charakterze pogrókowym bdzie mia na celu odwrócenie uwagi od swojej osoby poprzez zastosowanie strategii dora nego podwyszenia umiejtnoci jzykowych lub dziaania majce zamaskowa warsztat jzykowy (np. celowe popenianie bdów ortograficznych czy wpro-wadzanie elementów gwarowych). Spojrzenie na zakwestionowany tekst jako na struktur pozwala zauway niespójnoci pomidzy poszczególnymi jego warstwami. Nawet jeli redaktor dysponuje gotowymi elementami niszego rzdu (np. w postaci wyrazów wycitych z gazety), to nie bdzie w stanie w sposób harmonijny i nie budzcy zastrzee wykorzysta tego materiau na poziomie skadni.
W rozdziale czwartym monograficznej czci ksiki A .Felu stara si przy-bliy dotychczasowe pogldy na rol jzyka w analizie zakwestionowanych tekstów. Co wane, postulat poszerzenia bada pisma rcznego o ustalenie waciwoci stylistycznych i leksykalnych pojawi si ju w latach sze-dziesitych XX wieku4, jednak praktyka sdowa obfitowaa w przypadki lek-cewaenia roli jzyka w badaniach pismoznawczych lub te ograniczania wiedzy z zakresu jzykoznawstwa do wyliczenia bdów ortograficznych
3
Przykadem moe by zastosowanie metody eliminacji, polegajcej na podziale tekstów (za-kwestionowanego i porównawczego) na elementy dystynktywne oraz dokonywanie ich selekcji.
4
Autor powouje si na artyku Pawa Horoszowskiego O niektórych problemach eksper-tyzy w wietle praktyki sdowej („Nowe Prawo” 1963), jak równie na dorobek zagranicznej kryminalistyki (prace W. Bieowa, J. Gayeta, K. Pfalzgrafa).
nalezionych w spornym tekcie. Powodu takiego stanu rzeczy poszukuje Autor w braku odpowiedniego przygotowania jzykoznawczego ekspertów. Wspóczesne prace z zakresu kryminalistyki uznaj powaniejsz rol aspektu jzykowego w badaniach pismoznawczych, postulujc jednoczenie synkre-tyczn metod bada (analiza grafii poczona z badaniem struktury jzy-kowej). Pomimo dorobku polskiej kryminalistyki praktyka wykorzystywania analizy stylistycznej w ekspertyzie pisma nie wyglda jednak imponujco najczciej przyjmuje form marginalnych uwag (por. s. 58-59).
Kluczow kwesti we wspóczesnych badaniach pismoznawczych staje si wyrónienie aspektu indywidualnoci i grupowoci w spornym tekcie (pro-blem poruszony w rozdziale pitym). Moliwo wydzielenia tych dwu pasz-czyzn jest zakorzeniona w strukturze jzyka bdcego systemem zoonym i otwartym. Autor wykorzystuje teori Ferdynanda de Saussure’a, sytuujc kryminalistyczny lad jzykowy w paszczy nie parole, co pozwala podkre-li, i konkretna realizacja tekstowa ma charakter indywidualny – jest wyni-kiem wiadomego wyboru elementów jzykowych przez konkretn osob (okrelon z punktu widzenia socjologicznego oraz psychologicznego). Odwo-uje si równie do twierdze dotyczcych badania idiolektu, powstaych na gruncie stylistyki5. Istnienie stylu samorzutnego, bdcego rezultatem cech psychicznych podmiotu jest przecie faktem niezaprzeczalnym, dla krymina-listyki stanowi wic szerokie pole badawcze, suce identyfikacji jednostki. Badacz posuguje si pojciem subjzyki (w znaczeniu odmian jzyka narodowego – zarówno terytorialnych, jak równie socjalnych, funkcjonal-nych), którymi nacechowane s wszystkie elementy struktury komunikatu.
Spojrzenie na tekst przez pryzmat socjolingwistyki dostarcza cennych informacji o autorze bd redaktorze przekazu sownego. Od poziomu wy-ksztacenia sprawcy jest uzaleniony przede wszystkim sposób budowania zda , ale take fonetyka i leksyka, która moe zawiera elementy zakorze-nione w jzykach rodowiskowych czy zawodowych. Na baczn uwag zasu-guj równie wyrazy pochodzce ze slangu modzieowego, poniewa – jak pokazuje statystyka – przestpstwa czsto popeniane s przez nieletnich sprawców. Równie cennych informacji moe dostarczy wiedza z zakresu dialektologii, umoliwiajca identyfikacj pod ktem przynalenoci tery-torialnej redaktora zakwestionowanego tekstu. lad jzykowy niesie wic
5
Przedmiotem zainteresowania staj si gównie rozwaania Zenona Klemensiewicza za-warte w tomie W krgu jzyka literackiego i artystycznego (1961).
wiele informacji o nadawcy, co dla techniki kryminalistycznej ma niebaga-telne znaczenie.
Wykorzystanie aspektu indywidualnoci i grupowoci w praktyce to przed-miot rozwaa zawartych w rozdziale szóstym omawianej publikacji. Struk-tura ladu jzykowego pozwala na wyrónienie abstrakcyjnych jednostek, wystpujcych na rónych poziomach jzyka (od fonologicznego po skad-niowy). Wyselekcjonowane w ten sposób cechy nabieraj wartoci identyfi-kacyjnej w drodze zestawienia z elementami wyrónionymi w ten sam sposób w materiale porównawczym, natomiast odniesienie do normy6 pozwala wy-róni jednostki istotne ze wzgldu na zawarto cech grupowych oraz indy-widualnych. Metoda eliminacji prowadzi ku stopniowemu zawaniu grona podejrzanych, wic w rezultacie identyfikacja grupowa czsto jest etapem prowadzcym ku identyfikacji jednostkowej. W drodze ustalania autorstwa niezwykle istotna jest zgodno na wszystkich poziomach struktury tekstu oraz zbieno w zakresie ortografii i interpunkcji. Kade odchylenie od nor-my moe nie istotne informacje o nadawcy tekstu. Znaczenie maj wszelkie szczegóy, poniewa nawet tak drobny element jak spójnik moe mie kluczo-w warto identyfikacyjn.
Ko cowy rozdzia monograficznej czci omawianej ksiki porusza kwe-sti kwalifikacji analizy jzykowej, przeprowadzonej w ramach ekspertyzy pismoznawczej. Zasadnicze argumenty przemawiaj za tym, by czy j z analiz graficzn, poniewa tylko taki sposób bada gwarantuje bezsprzecz-no opinii. Badania graficzne prowadzone w oderwaniu od ekspertyzy ling-wistycznej z wielu wzgldów nie s wystarczajce. Naley mie na uwadze, i pismo rczne ulega rónego rodzaju deformacjom, na niekorzy dokumentu dziaa wic czas. Ponadto istniej przypadki, gdy autor tekstu (np. testamentu czy tzw. listu poegnalnego) zosta zmuszony do jego napisania przez osob trzeci, czego nie wykryje analiza grafii. Rozdzielenie obu metod wpywa wic negatywnie na jako bada , czsto prowadzi do bdnych wniosków. Konieczna jest zatem cisa wspópraca kryminalistyków i jzykoznawców poprzez opracowywanie wspólnych ekspertyz oraz wypracowanie komplek-sowej metody bada .
Suszno postulatów Autora znajduje potwierdzenie w rzeczywistoci. Cz II recenzowanej publikacji (artykuy) pokazuje praktyczne wykorzy-stanie analizy lingwistycznej. Cho dyscyplina ta jest nadal traktowana po
6
Autor rozumie norm jako zespó regu okrelajcych sposób czenia pojedynczych ele-mentów w wiksze caostki, obowizujcych na gruncie jzyka ogólnego, jak równie w po-szczególnych subjzykach.
macoszemu, ma niezaprzeczalne moliwoci w kierunku identyfikacji idio-lektu. Pierwszy artyku odnosi si do postpowania sdowego w sprawie po-dpalenia sklepu, gdzie jako lad zabezpieczony zosta anonim wysany do kierowniczki obiektu. W rezultacie sprawca zosta zidentyfikowany dziki uyciu wyraenia „moje chopcy”7. Dodatkowo na autorstwo listu wskazywaa jego leksyka (bogata metaforyczno, znaczna liczba synonimów nalecych do pola semantycznego OGIE). Kolejny artyku równie dotyczy kwestii precyzji i trafnoci analizy lingwistycznej, poniewa w pewnych sytuacjach nawet tak krótki komunikat jak pseudonim moe sta si kluczowym ródem informacji o sprawcy. Problem niewystarczalnoci metody kaligraficznej sto-sowanej w oderwaniu od analizy lingwistycznej porusza Autor w tekcie pt. Studium dwóch anonimów. Przedmiotem rozwaa s dwa rkopisy o charak-terze pogrókowym, w których wystpuj znaczne odchylenia w paszczy nie grafii, jednak tosamo warstwy informacyjnej, skadniowej, leksykalnej oraz poprawnociowej sugeruj, e redaktorem obu fragmentów jest ta sama osoba. Praktyka wskazuje wic, i optymalnym sposobem ekspertyzy doku-mentów staje si metoda graficzno-jzykowa. Kolejny artyku porusza nato-miast kwesti wnioskowania o stanie psychicznym nadawcy tekstu (zagad-nienie kluczowe w wypadku badania testamentów i tzw. listów poegnalnych). Tego typu dociekania s moliwe dziki zakodowanym w strukturze grafi-czno-jzykowej informacjom o stanie zdrowia fizycznego i psychicznego autora komunikatu. Specyficzne zjawiska graficzne oraz jzykowe wystpuj przy uszkodzeniach organicznych mózgu, chorobach psychicznych, upole-dzeniu umysowym czy specyficznym napiciu emocjonalno-wolitywnym.
By opiniowanie na podstawie jzyka pisanego przebiegao w sposób wa-ciwy, niezbdne jest opracowanie standardów dostosowanych do specyfiki ladu jzykowego (problem poruszony w artykule Standardy w opiniowaniu na podstawie jzyka pisanego). Ekspertyza ma na celu odpowied na pytanie zadane przez zleceniodawc i jest wyraona w pisemnym sprawozdaniu, które powinno zawiera informacje o zastosowanej metodzie badawczej oraz wnio-ski pynce ze szczegóowej analizy na trzech poziomach badanego tekstu (poziom techniczny, informacyjny, jzykowy)8. Kady z wymienionych stopni
7
Autor odczyta w tej formie gramatycznej informacje dotyczce wieku sprawcy oraz za-mieszkiwanego terytorium. W trakcie dochodzenia wiadkowie zeznali, i by to charaktery-styczny zwrot oskaronego.
8
Przykad pisemnego sprawozdania z przebiegu bada identyfikacyjnych podaje Autor w artykule Formalno-treciowo-jzykowy skrót sprawozdania z przebiegu bada identyfikacyj-nych na podstawie jzyka pisanego (s. 231-239 omawianego tekstu).
zawiera istotne informacje, jednak – jak twierdzi Autor – szczególne miejsce w badaniu identyfikacyjnym zajmuje analiza struktury jzykowej, poniewa niesie ona najwicej informacji umoliwiajcych identyfikacj grupow oraz jednostkow. Wysok skutecznoci charakteryzuje si badanie poprawnoci gra-matycznej i interpunkcyjnej tekstu. Jako popenianych bdów ma w duej mierze charakter indywidualny, dodatkowo prowadzi do wniosków o pozio-mie wyksztacenia sprawcy. Waciwoci systemowe jzyka równie s bogate w informacje identyfikacyjne. Na szczególn uwag zasuguje natomiast po-ziom leksykalny charakteryzujcy sprawc pod wzgldem wieku, pci, pocho-dzenia socjalnego i terytorialnego oraz stopnia wyksztacenia. Uwag biegego powinny zwróci równie wszelkie utarte zwroty, porzekada, przysowia, a take poziom skadniowy (preferencje w budowaniu zda mniej lub bardziej zoonych, liczba zda parataktycznych i hipotaktycznych, uycie spójników). W kolejnym artykule badacz zaznacza, i pierwszorzdne znaczenie w ka-dej ekspertyzie kryminalistycznej ma zgromadzenie odpowiedniego materiau porównawczego, które zawsze powinno by poprzedzone dogbn analiz tekstu zakwestionowanego (przede wszystkim w aspekcie przynalenoci ga-tunkowej oraz zawartoci treciowej). Ekspert przede wszystkim powinien stara si o uzyskanie materiau bezwpywowego zbienego pod wzgldem gatunkowym z materiaem zakwestionowanym. W wypadku, gdy jego uzys-kanie jest niemoliwe lub gdy jest on niewystarczajcy, pismoznawca moe pobra tre na danie – jej jako zalena jest od wiedzy eksperta i za-stosowanej przez niego taktyki. Zgromadzenie odpowiedniego materiau wpywowego jest zadaniem bardzo trudnym, dlatego te Autor podaje przy-kady zada zlecanych podejrzanemu. wiczenia mog polega na poczeniu zda zoonych spójnikami, opisie zdarzenia, uzupenienia luk w tekcie przy-gotowanym przez eksperta czy napisaniu dyktanda skadajcego si z lekse-mów uytych w zakwestionowanym tekcie.
O wartoci recenzowanej ksiki stanowi gównie aktualno i ranga pod-jtej problematyki, jak równie walory dydaktyczne. Wnioski pynce z lek-tury niniejszej publikacji s oczywiste – dotycz obecnej kondycji jzyko-znawstwa kryminalistycznego oraz prognoz na przyszo. Autor wielokrotnie sygnalizuje, i analiza grafii bez uwzgldnienia aspektu jzykowego jest nie-wystarczajca i rodzi ryzyko popenienia bdu. Rozwój dziedziny gwarantuje jedynie zastosowanie bada wieloaspektowych, opartych na poczeniu ana-lizy poziomu technicznego, informacyjnego oraz lingwistycznego zakwestio-nowanego tekstu. W zwizku z postpem technologicznym istnieje koniecz-no wnioskowania na podstawie wiedzy z zakresu jzykoznawstwa, kwesti
oczywist jest bowiem wzrost zapotrzebowania na tego typu ekspertyzy. Pro-blem stanowi natomiast brak odpowiedniego przygotowania lingwistycznego ekspertów. Faktem jest, e do przeprowadzenia tego typu bada niezbdna staje si gruntowna wiedza jzykoznawcza o bardzo szerokim zasigu, wyma-gana jest bowiem znajomo wielu dziedzin, takich, jak: gramatyka opisowa, dialektologia, socjolingwistyka, psycholingwistyka, statystyka jzykoznaw-cza. Z powodzeniem mona wic zaryzykowa stwierdzenie, i jedynie wni-kliwe studia z zakresu jzykoznawstwa gwarantuj uzyskanie stopnia wiedzy niezbdnego do wykonania ekspertyzy lingwistycznej tekstu na odpowiednim poziomie merytorycznym. Istnieje zatem potrzeba cisej wspópracy krymi-nalistyków ze specjalistami z dziedziny jzykoznawstwa, polegajca na wy-pracowaniu nowoczesnych metod badawczych rozwijajcych dyscyplin ana-lizy pismoznawczej oraz na opracowywaniu wspólnych ekspertyz. By moe jest to jedna ze cieek, którymi w przyszoci bdzie podao jzykoznaw-stwo stosowane.
Karolina Szafranek Katedra Jzyka Polskiego KUL
Tomasz M i k a, „Kazania witokrzyskie” – od rkopisu do zrozumienia
tekstu, Pozna : Wydawnictwo Naukowe UAM, Pozna 2012, ss. 244
Praca „Kazania witokrzyskie” – od rkopisu do zrozumienia tekstu autor-stwa Tomasza Miki jest tekstem, który systematyzuje interpunkcj staropol-skiego dziea, ale te stawia nowe pytania i postulaty badawcze. Ksika uka-zuje interpunkcj Kaza witokrzyskich w nowym wietle. Zdawa by si mogo, e o dziele odnalezionym w bibliotece petersburskiej przez Aleksandra Brücknera wszystko ju powiedziano. Sam Mika interpunkcj Kaza wielo-krotnie opisywa w sposób pieczoowity i dogbny, a doszedszy do pewnych konkluzji, jak sam o tym wspomina1, dziki wspópracy przy nowej edycji
1
T. M i k a, „Kazania witokrzyskie” – od rkopisu do zrozumienia tekstu, Pozna 2012, s. 11.